Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 4, 25 January 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

. I linma mūiloko mai o na kaao kahilo o Haieiu nri. j u IIELI" o. j A raa ia ano. he mea kaumaha loa i ko*o {oeoooo ana, aole boi pela i na la o iaua e ioohopoaaa me ke kupunawahine o kaua jma KatfU, he oluolu maikai ka nohoana, he j iauna pu me na ohane o ka po, a i keia noho ana iho nei hoi i ka hale kane, opea no k"i jioi ua mea he Inwe malu ia mai, aole i loaa pono mai mai ko kaua mnkua hnnai, o iko kaua kupuna-wahine. Ke noho la no me ke kaikamahine a koua, ua ike iho U no i j ka ai o ka nahelehele nei, he maia, he pala, |he kikawaiko, he pia no hoi, hoao aku no a he lau manalo, hanai īho no ia mea i ka waha Qfke keiki. O kela lnau no anei la (olomea, a me ke kawau.) aia no ilniU ke ahi, 0 ka nuliina no ia a me ka aunaki, hin iho no a a ke ahi, oia no ke nhi e pulehu ai, a e kalua ai paha knu enea ai e naku aku ai o ka nnhelehele, i oU no ke kamalei a kaua. Iha e make au, alaila pau kn huhu o na kupuna o kaun, ina no hoi i nui kou malama ia'u, alaila ola hou mai no au, aka hoi, i hapa kou malama in ? u, o ko'u make loa no ia, Ina i make au ea, inai lawe loa oe ia'u i ka* hi e e kanu ai, e waiho no anei oe ia'u malalo o ka paepne o ka puka o kahi hale nei o kakou lu, a o ko'u wahi noanei ia e waiho ai, hana no anei oe ia'u a maikai, alaila waiho poiio no oe ia'u a nau no hoi ia e haawi mai ia oe i manao hoolana e hookipulu nna i na Uu nahelehele a pau e pono ai, mai loko mai o kuu kino uhane, oia ka'u e hoohoihoi mai ia oe, a na na kupuna o kaua e malaina maikai inai ia oe a ine ke kaikamahine a kaua, aole a lakou huhu e koe nou, ua pau ae nei ko lakou huhu inaluna o'u. " Nolaila, mai hoopoina oe i ka'u Kauoha e kuu kaikunnne/' 5 KA 3IAKE ANA O HAMANALAŪ, A ME KA MALAMA I'ONO ANA 0 KAUKANAPOKH. I ka pau ana o ka Hnmanalau olelo kauo,ha ia Kaukanapokii, o kona hiamoe aku la no ia. A i ka ike ana iho o Kaukannpokii 1 ka waiho ae o konn kaikuahine iloko o ka ,hiamoe kau, a hiamoe hooilo hoi, aole hoi e like me ka hiamoe ana ī luna o Kaalu, a lakou i lawe mai ai, a he hiamoe ia e puoho koke ae nnn i ka moana o Pailolo, a he hia-| moe no hoi ia e waiho ana me ke kino pu« mehana. 0 kei.i hiamoe, he hiamoe anuanu, a i ka hoomnopopo loa ana iho, he make io ka keia e waiho ae nei, a hoholo mai U ka j maeele kupouli a ke aloha o ke kaikuahine. ! A ke nana ae la o Kaukanapokii i ke kaikamahine a laua e pipii nna i lunn o ka inakuahme e ai waiu ai. A ke nana aku la na maka oia nei i ka hooluliluli ae a ka laua keiki i ke poo o Hamanalau, e huki ai ka lima i ku Uuoho, aole nae kela a ala mai, ua hiamoe loa, he hiamoe hiki ole ke hoala mai. A no ka oni ole ae o Hamnnalau ; nui loa ne |la ka uwe o ke kaiknmnhine a laua; a pipii jokoa mai U iluna o kahi makunkane. A ma j keia pilikia mna )oa o ka mnnaoo ka kakou |kamnlei, no kona knikuahine, n no ka laua j keiki, a no ko ia nei noho mehameha no hoi ji kela uka maknmnka ole, hooknhi no hoi ! makamnka i hele inai ai o ke kane a ke kaikuahine. Ke waiho mai U ke kaikuahine me kona nnni nui, aohe wahi i luia iho ka maikai ; o ka mea opaUpnla hanau keiki ana |ae hoi paha, hele wale noa puloku ke waiho j mai, me he mea U no aole i make. | 1 wahi e hoonana ai i ke kamalei a laua, ua ohi mai la keia i na ai o ka nahelehele, a ke kaikuahine no i kuhikuhi mai ai, a ke {wikiwiki la keia i ka pulehu, o ke keiki no ! ma kekahi lima e hii-ai. a o kekahi liina no, ! Uwelawe no i kn mea ai a ke keiki. A moa | ka mea ai, hanai waiu ole aku la keia a ma- ! ona ke keiki, a hiamoe. hoihoi aku U keia a | ma kahi kupono e hoohiamoe ai. A eli iho la keia i ka lua, no ke kaikuahine malalo o :ka paepae o ka puka, he lua pio. a kipulu iaku la keia i ua mea aU o ka uka jvao kele, ;ka awapuhi, ka ieie, ka maile, ka palapalai, na inea ala no o ke kuahiwi a pau. A no j ka nui no hoi o ke kapa a me ka pa'u, ua [hookipulu wale aku U no keia ma ka aoao o |ka lun o ua kaikuahine. A o kajii hale o | laua nei, e hoonua wale U no keia i na Uu nahele o ke kuahiwi, hele kahi hale o laua | nei a luluu, a me he mea U o Laka kai 10~ | ko, ke akui wahine o ka poe buU. O ko ta oei hana oo ia a na!o, a maikai no hoi ua kaikuahine oei o ia nei, oia hoi o Hamana-lau-wahine. Hookahi a ia nei hana aku i koe o ka imi i mea e hanai ai i ke keiki a laua, oia hoi o Kokona. A ke hanai hoonia-; nawanui U keia, me ka waiu ole, aole hoi ka nana ana ae, he lehulehu. a he makuahi- i oe hoi nana e hanai inai i ka waiu, a ke he*' 1« la We»a tna-o t ke kui ee wale ae li no keia : i ke kiki, a waiho iho la keia i ke keiki ma | kahi inaikai oohoi, a hele aku maloko o ka ; nahelehele, ke alala paiauma mai la ke kai-, kamahīoe, e uwe haa-kiki ai. Akekiiaku

U no keia e h«a\ve me ka pauaho ole. Pfla keia i hami heokahi si i fc* keiki. • nui % kokoio ke keiki, a hele, aole nae hoi o U* hele a mama loa mku. i kekahi la ms!ie pii ae la keia a luoa o kekahi kuraa-laau ohia kiekie, naoa aku U kei.» i kn malie o kai, o ka p«a mai a ke ao 0 Oahu nei i luna o ka aina, aloha wale ae ia no keia i ke kupunanahine o laua nei. a aioha ae ta no hoi i ke kaikuahine. A aloha ae la i ke kaikamahine i ka u\ve ae malalo o ke kumu ohia, ua ku ae U i luna e paa ana na iiuiA i ke kumu ohia, e nana ponoae ana ia ia nei i ke kau iluna o ka Uau. A aloha iho la no hoi keia ia ia iho. hu wa!e mai la no keia wahi a ia nei e noho mehameha kanaka ole nei, hookahi kanaka o ka leo o ka manu, a o ka leo hoi o ke kamalei a laua. Kupu ae U hoi ka manao e hai i kai i kahi laukanaka, he hiki no U hoi paha 1 na lehulehu o Kaihuauwaaiua ke kii mai e lawe aku e hanai i ke keiki. Me he mea la i pa-ia wale ia ae la no ia manao paialewa oia nei, a nana hou aku U keia 1 ke kaikuahine nia nei, o ka waiho a hiamoe a kau, a hooilo mai iloko o kahi haie o Uua, nolaila. hoopupu hou wale iho la no keia, e noho no e kiai i ke kaikuahine. A kupu hou mai U ko ia nei manao, ae, ke hoomanao ae oei au i ka olelo kilokilo a ka poe kahiko, vme he mea la mai na kupun; mai paha o kaua kein manao. Ua lawe mai au ia oe mai ko kaua wnhi i hanoi ia ai me kou ike ole ae. a he opeope kapa ka makou i ike, me he ane kupnpau la, a he manele ka mea i lawe la mai, me he mea U e lawe ia ana i kahi e kanu ai, a hiki ae iluna o ka waa me kou ike ole ae, o ua moe-waa nei paha ia e olelo la ne», noluiU, ua h-.ii e mni no na ouli o kou pilikia e kuu kaikuahine. Aohe i pau na manao e loku ana iloko o ko ui nei puuwai, a no ka hookina launa ole mai a ke kaikamnhine i ka uwe, kani iho U ka ia nei oli iluna o kej kumu ohin, ine ka nnna iho no nae ilalo i| ke kaikamahine. Han.iu U e hanau, { Hanau la e he keiki, Keiki u Kaihuauwaalua, Hannu Kukona he kaikamnhaloa, K;iu i ke kua o Kaukannpokii. A pnu ko ia nei heluhelu nna ia mau lalani mele, hoi iho la keia a hopu i ke kaikamnhine a wnha ae U ina ke kua, a nku la mno a mnanei, e hoonana ai iloko o ka ululaau. A peU aku ana no ia la mali*, o ka U nei hana no ka pii iluna o ka laau e nnna ai ia kni, o ke kai o ka mnana ka ia nei mea ike, aohe ikea maio Waipio, nana ne U keia o ka paa mai o ka ohu o HaleakaU, me he mea la e hoonioni mai ana i ko ia nei aloha no ke kaiknmahine, huli iho la no keia nana ia Ulo, e uwe ac ana no ke kaikamahine, pane hou īho la no koia c like nialuna. Hannu U o, hnnau, Hnnau la he keiki, Keiki a Kaihuauwanlua. Hanau Kukona he kaikamahaloa, Kau i ke kua o Kaukanapokii. A iho iho la no keia ilalo, a inlau i ke kaikamnhine, o ka ia nei mea hoonana ibo la no ia, ke ike iho e uwe ae ana ke keiki, a hamnu iho U keia e noho inalie mai uwe, mai walanu wale, peU iho la ka olelo a ke keiki ano naaupo, he naaupo ka makua, he naaupo.ke keiki, anle paha i umi na makahiki o Kaukanapokii, nawai ole hemnhema hoi o ka hnnai ana. A pela iho la ka e hoonana ai i ka uwe o ke keiki. A pela no ka ia nei mau hua mele e hana mau ai. he tea no nae i ka poe lea no ke oli mai,'he leo kauo no nae, me ke oki hoopuiwa mawaena o ka lalani mele, me he inen la nae e hooma» ha ana, aole nae e hanu, a hopu hou i ke koena, e like me keia. " Hamau |a e," oki malaiU, u bamau,"a hopu hou i keia koena mai, ine ke oli no uae. A pela wale a peu ke mele ana. Ka LOHE AXA 0 KEKAin MAU KANAStA KAPIU MANU 1 KA LEO O KAUKANAPOKU, A ME KA I'WE A KA LEO KEIKI. He mei mau i ko Hawaii poe, be pii i ke kapili manu 00, a manu e ae oo hoi o ke kuehiwi, i ka pii ana o keU kanaka ke» kanaka i ke kuahiwi, a boi mai no, a eloa oo mau kanaka i hiki loa ma kahi kokoke ma* kai mai, o kahi o Kaukanapokii ma e ooho ana. A i waena o ko laua nei manawa e kapili manu ana, ua kiekie ae ka U i ka hora 10 paha, lohe aku laaa nei i ka leo keiki e uwe ana, a lohe pu aku U no hoi ia Kaokanapokii e oli iho ana maluna, e like me keU mau hoa mele maluna ae nei, oia iko la no knna wahi mele loaa. A nana aku la kekahi kanaka i kekahi o laua, a olelo aka, " Ka 1 o Kaukanapokii e kani mai U ke oli, ua haoau ka paha ke keiki a HamanaUu, a me he mea la nae ua enake o HamanaUu, o Kaukanapokii wale no paha koe, oia no me ke keiki. Ina hoi paha he oU ko HamaoaUo ea, ina ade a aloaiu ae ke keiki malalo o Kaukaoapokii e uwe ai, a me be mea io la no o* make o Ha-, manalau, aloha īno ke keiki, aioha oo hoi o' HamanaUu, a oie Kaukanapokii 00, o lakooi ka ka mea oaoa e ooho keia oabelehete. Ae j i

mai la no ho» krk~ahi kan-iki, ne. ka; nn pa. ha he noho kc k« kan*. .1 mnuo mai hoi c, h« wahine, a he knk? hv»i. fVU n•' hoi paha, 0 kana n>t\i o ka l.uve ana nuf w ihi « kek«hi. E uhoi kaua » o!e!o aku 1.1 Ka:hu;u:waa* loa, oa haoau kc ketk>, ut mak*» o Hiinn-i* l«u. Oko iaun nn ao »;ke ae U\ n,-» ia e uhoi, «ole ī po iho ko Uua nn hi o ko kapiii manu an«, oka uhoi iho U n'> a n o he raea hoi kau a heleaku hoi keia ituu k.ttu\ka e nana a ike kmo !.\ hoi," 1 ioo no k.i a lohe i ka leo. 0 ko Uu« u!u->i no m. he keu nohoioluae ne» nmu kanaka) Ko uhui wale !a laua n*i a hiki 1 kai u>o kn piho h Ol. a nui ana ka hanu, i u>u« 0 ko alo 0 ke alii. | Ka OLELO AJCA OXA KANAIIA IA Kaihu* ArWAALfA. Pane mai o Kaihuauwaalua, " ei.» ho» olua, heaha ka olua olelo e nin uiu ihm ko oiui l hanu, me he meri la hot o!us 1 nha,u m mai nei. Pane aku la kekahi katutks. o K«vhoI kai kona inoa." Ko maua pu aku m:; no īa, ,« pau mai no hoi knhi 0 k ipiii manu u uei, pii wale aku la no iniun.a m-.ikn :nu no hoi o kahi i ku ai na hnle k.ihiwaa o kakou, a no ka okai mau o kn inanu iluna ou kumu lehua, 0 ko inaua noho tho U no ī;< li.iui, a be mau manu no boi ka'u. a }v!.j no hoi k;\ ia nei, Ai ke kiokie loa nna 00 oka la, kuht maua he 100 no ka m um, em ku tio 100 no ke keiki e uwe ae ana. u « k:v!,i makuakane, iluna o ke kunui lehua, o ki\ uv\c no a ke keiki malalo. hamau iho la ki i;i m iluna me ke oli aiui iho. M " A l'eiu-a ko oh nna,'' wahia Kaihuau\\\ialua. Pane mai h o Ke« ohokai, penei ke oli ann. u Hnnau la e hnnau, Hanau |.\ ho keiki, Keiki a Knihu.iuvvn.»!u.i, Hannu Kukon i he ka:kMjr»nh >(< a, Kau i ke kun o Kaukan.ipokii." A oia iho la ka inaua mra i l> ho »1, ua hanau ko keiki, a me he mea li n,ie ln, ua make 0 Hamanalau. () ko Kaihonuwaahm kuahnua ae la no la i na Kanaka 0 kii »> hoihoi mai ia Kaukannpokii ina i kai. (Kup«. naha no hoi keia kanaka hoomaniha nui waleo Kamokupalowale ka hoi; he noho nanea wale no ka paha kana i kai. aole wahi manao wahine oe, n keiki la hoi. a kalu 110 a manao oe la, ae, e hoomnnao «te knkou i ka olelo kilokilo a Hawea, uhia pu wale la mai la no 0 Knihuauwanlua, palaku iho la ka poho ana.) ' Ke hik» io mai ia Inkou. Kekiianaona kanaka ia Kal'kanai'oku ma. I ka maknuknu am 0 na kauakn 0 kīi ia Kaukannpokii e hoi mai, n i ka hiki nua aku o na eleio i uka. e noho mai ana no o Kaukanapokii, e Imnui ana no i ke kaiknmalwno, 0 kn maia no hoi ka ni, n me ia mea nku a ia mea aku. Oko ia noi ike uiai l.i n<> ia i kannka a lakou i liolo pu mai ai mn (Kiliu mai, a me na hoa l.iunn no hoi o ka in ho nna 0 kni o Waipio, hu ne la ko in t»< 1 aloh.i 1 ke kaikunhine, a uwe helu mai In oia i na wahi n laua e holoholo ai i lunn o K »ala, kahi a laua i auau kai ai, a make ni o Humanalau ike anu, ke kula a laua nei i 1101 ai, ka lawe nna mai n lakou mn ke nno Inwe inalu, ke ala ana ne iluna 0 ka wna i ka moana 0 Pailolo, ke kanmilio mnlu ann mai a Hainanalau in ia, k.\ nohoana ia kai o Wai. pio, kn hoi ana nku nia m i mni k-t hooho'o. holo waa i ke kahnwai o Waipio, a e ndio mai ona ke kaikuahine mo ht* mea li o ohnoha mai ana 111 maka, ke kuoilr hele ue a ke kaikuahine mawahoe kainuu Immo ni me ka opu keiki, ka ia nri pakike an i'ku i ka ia la hoounauna mai, k? leo huhu o!o mai o Hamanalau in la nei, ka noho un 'nmoha «na a iaua nei i ke kuahiwi. ke k uioha ho* pe a Hamannlau mamua iho o kona make ana.ka hanai naaupoann aia nei i ke knika* mahine a laua, me he m< a la ka hoi 1 ulun I niai, a ku i kahi hookahi. ua he moku- | mokuahua i ke aloha 9 Kaukanapokii, na , inla e helu mai ine ka uwe, h* waimaka wa. |le no ko lakou nei e helelei ilalo, n kohu j uwe nui ae la no kekahi poe. o ka p »»* kane ; lea no hoi i ka uwe, e like me ka wahmo. Ai ka nana nku aua p 1 " kannka u«m iwma i kii, me he leo !a ka no ki w»hit»'\ a t.o ka poe hoi ua maa wa!e 1« i keia me.i he uwe, ia Kaukanapokii 1 ka lakou nei nan.i aku, puo ae la na lima i ke poo. open ae In ini ke ! ko«, kaa mai la ilalo o ka lepo. A laUu iho la i ke keiki. waha ae U ma ke kui, a holoholo aku b iloko o ka ululaau, a hoi mai la me ka nwe helu m.ii, n.e he hu> la olapa la. (A ooe piha kekahi e hoohiola pu aku i keia mea he waimaka, ina moe kekahi maUila.) A manao hou ae U keii, e kii ia mai aoa paha ke keiki aia nei i hanai *raiu ole ai, hookahi no waiu 0 ka pilaii »t»aia ; a paka hou ae U ka mokumoku ahua hou o ka manaoaloha hou, a uwe iho la no keia. Ana ia nei hoie uwe, uwe pu mai la ke kaikamahine, me he lele ana la paha o ka hauli, e kuhi ana la heaha kela a kahi makuakaoe e uwe haaloulou nei. Ai ke oki ana iho la 0 kana uwe aua, akahi no « aloha pono mai 0 Kaukanapokii i ka poe malihini. a aloha aku la no hoi lakou uei. A liuliu wale iho la, ninau mai la o Kaukana* pokiiia lakou nei. " Heaha ka oukou mea i pii mai oei o ka uka oei." (Aole i puehu.)