Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 5, 1 February 1868 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA.

Na S. M. Kamakai. lIELU 5«. No KA *OHO Aui ANA O LIHOLĪHO «ALUNA O KE AUPL'XI. A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA 11. I ka noho ana o kn Mo» L'iholihn ina ILmoliilu, ua m*huahua i\aJiiioie e noho ana ma Honoiulu ia wa ; he poe hnnohano kekahi, he poe kapena moku kek*hi, he poe kaiepa Vekahi, a he hale kuai kekalii O ka poe haole nae e noho aoa ia manawa, oia iioi o Jones Aluli, Mikapako, Lanai, Newalo, o'Kapena ApiVi. o Wiliama Lihiula, Kapena Divid Ope;iioa, Knpena Miki a.nie Kapena John Miki, a me Kap«na Winiliepn. O kekahi moii hnole kamaaina, o George Hohns Homa, Mr. Alika, Manini, Knpena Uilamn Nukuioie, a ine keUahi poe haole kama&uia e ue a me na huoi(? mulihioi hoi e ooho anu ma Hoooiulu ;i ina na kuaaina he lehuleho wale. He poe bao)e mnikui, a o ka nui o na hnole, he p<se «liikai i ka Moi i ka inu ramu a me k'<l . • ■ . - - ■ • i ine nui. ī ko ka Moi Liholihō mfil) nuilamii ihua o ku noho nnu ma Onhu, ua lilo na haole e noho uua ma Honolulu ia wa i iniiu hon lunlen, i uuui hoa nikane naim. Hoowalewule niai la na haole i ka /uu rjina, a iiio liio ia ka mma i wai auau nona ; n o na'lii a pau lon, aohe ku noiie moe ; int inu na'iii kune me naMii w«»hi-' ne, aole he ālii i hoomaopopo i ka pono 0 ka olelo a ke Akua, a rm misionari e hai mai ai i na lu S:ibati. Ua liio iho la na rnisioiiari i poe enemi, no na ha*//e kainnaina e noho ana nm Hoooluiu, no ka oielo mai o na inisionari> u He mea ino ka hewa, aole pono ka moekolohe, A ine ka luwe lehulehu i na wahine." No ku mea, o nn hnole kekahi i'lawe lehulehu i na wahine. Olelo inai naMisionnri. 4 41e mea ino ka inu mma, he mea e pnu ai ke ake, a o kn inu rama, oia ke kumu o na hewa he lehulehuO ka oielo ao n na misionari, ua liio iu i kumu enemi ikaika no na haole i na misionāri, a ua kii aku kekahi liaole ia Rev. H. Uinamu e hnkuka, a e kunmuamu a hoinouku ne na olelo pelapela. A ike iho la na hnole i na inisionari. o ke ao o na Misionnri mai ka olelo a ke Akua, n i ka liooliuli i ka pono, a o ke kuhikuhi i ko pnno me kn oiaio, i na 'lii a me na makaainana. Alailn, manao iho la na haole o pau ka iakou muu haua kolohe. ; Nolaila, hooikaika iho lakou i ke alnkai una i ka Moi i.ilioliho i ka iuu nuna, a me ku lealeu. A ike iho la nn iiaole ua oiiu ka Moi i ku nima. a ua lilo i ka lealea, alaila, hoaie aku ia ua haole i ka lakou waiwni i ka Mo». A ike ako la ka Moi Liholiho i ka lole o na huoie, o ke--1 i ano o kein nno, ma ka pena, a ma ke kukaa, a ma ka owili a uie ka apa,alarfa. iiaawi alUi la i na 'lii ma ka pena'a ihe ke ! kukaa, a i ka poe punahelo hoi, he pakahi kukaa, a i na kaukaualii. pa iwakalun apa, 0 i kona kanaka iho paumi ka apa iole o keknhi, aoie e hoonele ia kekahi. | A aie aku la ka Moi i mau inoku Birijti | nulo Ilaaheo o Kaainoanui o Kukopuka. a lue na moku kuuu liiiu iiio helehuieiiu, ' a huipu me na kialua Biriti o Kaumuaiii, | o Kamuholelani a me Mikapako, a kuai |aku la kela alii keia alii i na moku, aolu i o kanamai ka nui Q im inoku a me ka nai | o ka iole o na alii» a na ka f>opo a me fca [ mu i oaku ka nui o ka lole, a na ke ahi i i hoopau ka opnln. Hokomo aku la na | 'LH i ko iakou mau aie iioko o ka aie o ka Moi> alaiia, lilo iho la ia i puu aie nui ; iloko o ke aupuni. O ke Da!a e hookaa ai o keia aienui, o ka laau Ala. Nolaila, pii nui aki )a na 'lii a tne na kaukauahi a me na pua alii a me na aialo a pau o ka Moi i me na 'Lii a me ka poe i hoonnhoia poe kaiai laau ala } a ua noho kekahi pee makaaioana, aoie i pii kekahi, aka, 4» hoouoaunaia na makaainana e halilah na makaainana \ ka laau ala i kai 6iia a*a ka moku. O na aialo o na *fii la 7>oei noho mau ma na kuahiwil ke Tua laau ala, a ua make kek«hi oia pm ma na kuahiwi, a yn ku ua puoa i ka īahelehele. OUekahi poo alii oo meko lakou mnu ohua kekahi, aole alii iwho wale i kāi. • Vi kapaia ka poe qia|o i iiyho ldihi

loa ma kunhiwi i ke kua lasu ela. he hilaulele, no ka noho loihi foa a loaa i ka wi. O punahele kekaiii i hooikaika noi i ka aīe i ka Mot Lihohho, penei ka fakou olelo : iS Aie ae kakou a nui ka aie 0 ke aupuni ; i luhi iho na 'Lii a me na makaainann, aok kakou i ike ia lakou, e , hoohanohano ae no paha kakou oiai ko kakoo Haku." Pela ka oleh» a kona [mm* knoaka, he honu j>onee ke iiupuni. O ; ka hoaa iho ka hope o ua poe la. Hele kaap»ini ka Moi Liholiho ia Oa■i»u me kana mau Moiwahine elīma, o | Keopuolani, o a me kekahi }>oe alii kane a ine 'na pikiahele, ma ka jnuwiia peieleu a kaulua, a ma ka lio kahi ■n mn Koolau ke kaapuni aim a noho iho Ih'i Waiuiua no ka anne o Ukoa 'me ku 1 iawniu uholelioie ; a'manao i!io la kn Moi • e hr»i ma uka o Kukaniloko i ka mak.iikni, aka, ua makau ka moi i ka peeiun, a iia hoopuni nia ka waa a (iiu ku lio nn ka ;Lne o Kaena, a liiki i Waianae, a pela i k'a hoopuni ana a hiki i Honoluhi." I I kn hiki una o ka huakai i Honolulu, aluila, hooniakaukau iho ia ka Moi Liholiho e hoio i Kanai. Uu'knnaiua ka mnnno b nu 'iii, a ua makau iu Kaumualii, |o h'aiia ino mai paha i ka Moi. olelo inai I na 'Llii i ka Moi Liholiho.' -'liia he iiiakemake ke Alii e holo i Kuuul. e holo . ka moku nui, ka moku iki, ki wan nui, ka waa iki, ke kanaka r»ui, ke kanuka iki. M Olelo mai In o Keopuolani, "M;ii ;makfiu, mai weliweli, mai hoio pu me kaInaka ; aia ke knnaka nui ke kanaka iki i Kaiiai. nia kn waiwai, aia ka moku i Khiiai. JNolail i, h'olo ak'u la o Liholiho |i Kauni me kana niau wahine. a me k^kahi maū aikane pnnahele ana, a ua noho na 'lii i Oahu. I ka hiki ana o ka Moi, Liholiho i Kauai, a un hiiiawai laua me Kaumuulii me ka olioli a me ka huuoli, a ua hookipaia ka moi Liholiho me ke nlo- ■ . • ■ * 1 ha nui ia, a ua kani aloha nuii la ka pu ; a me ka Bele o ka Papu o Ilipo, nie ke i kupinai o na leo makeua uJ||H.a alii, e hoike nnn ia lakou iho o makou kekniii pue pua u Kekaulike.. "A ua liiki mai nei keiki a ko makou liaku nkna e ponlo na maka." Ua hanlele o Kauniuaiii i kona hnnohuno a me kona kiekie alii, a hoolilo iho la oia iu ia iho i kauwaaipuupuu e lawelawe i na men ni u ka Moi, a' 0 nn alii a me ka oliana ;ilii a pau o Kan|ii o lakou nn knuwa lawelawe o na mea 01 a pau, a me na Inko nlii, a i ka ke alii mea e olelo ae ni ua lako, o ka uunnki o jka aulima o ka pulupulu, ua hoolakoia mamua, aohe hemahema, a ua like nie ka liolo o ka uilu, pela ka. holo a;ia o ke ahi kela aoao o Mukaweli, a me keiā. nono o \yaimea, np ka umu o na puua, o rm.ilip, o ua laulau iaulau oopu » me na mea ono a k* Moi Liholiho. 1 ku la 2*2 o Ijulai, o ka A. D. 1821 ka mniuwa o ka Moi Liholilio i liiki ai oia ma Kauai. I ka la 24 oia mnlama, AhnoleU iho la ka Moi Liholiho me Kaumuaiii ke alii o Kauai ma ka Ha'eniii o Kapiii nu Papaenaena. Hooholo iu kn olelo aliia ka inoi Liholiho. "K iike me na ololoa Kumehamel.a l mawaho o Mamala i Ouhn, o Kuumualii no ke nhi o Kauai, ne iike no me kona nohoaiii una mui na- kupuna niai, akn, o ku inoa wale no ko k» Moi. O ka io a me i;a iwi no Kaumuaii no." Olelo mai I? o Kaumunlii. 'No kn moi kekahi niau aina, a > no ka po' moiwnhinetn ke-Alii." lioolo kn moi Liholiiw); 4< Aole, nou no ka aina," walii a ka moi Liholiho; Olelo aku o Kaum ialii, "E huhu mai paha auanei na kaiiu ou." Oielo aku la ka moi Lihoj liho. 4, A01e kauoha a Kumehameha 1., | no hn fiina o Kauai uei, o ka nōho moi !wnle no ka'u." O ka pau no ia o ka j Ahaolelo ana. I O ka wahine a Kaumualii o Kekaihaa|kulou; Lawe ae la ka moi Liholiho i wahine hoao nana, a hui pu me kana |mau wahine e liina. Aka, ilaila ka haavri ana o ka moi Liholiho i ka lima o ka'na mau wahme o Kekauluohi, a lilo i,kehahi nikane ana ia Kannina, a o ka haawi ana a ka moi Liholiho. He kuinu ia e hiki ole ai i n.i Kahu a me na'Lii ke pane aku, ua oluolu ia i ka manao o na 'Lii, o ka haawi a ka haku. Aka i ka loheanao Kaahumanu, ua lilo ka moi ia Kekaihaakulou i ka wahine a Kaumualii; Alaila ulu oiai la ka manao huhu o Kaahumaau po ka lilo o ke kane a na kaikamaui. Aka, ua kuauhau »a ka mookuauhau i kupaoa, a ua lpaa na kupuaa o Kekai-

*haak»ilou no ka Papa ahi o Hawea o Maui. a 03 pili no ia Kaahumnnu. A o Kaiaira makuakane, no ka Papa alii o ; Kauai, a uu pili ia Kaneikaheilani e pili ana ia Kawelo a Mahunaalii na kupuna o Kaahumanu. Oka lilo ana o Kekaihaak*|lou i ka moi Liholiho, aole wahine' ;a K|pnuahi. Mahope iho oka holo ana ! 0 kt M(»i Lihohho i Kaiiai, he nui loa na } ' AHwp-holo i Kauai ika makaikai. A no f ,ua ile ana o na alii o Hawaii he manao 1 ke alii o Kauai, aole onti ma-| jnao iho e kaua mai 1 na slii o HnwaiiJ ;0 !Ceōi>uō!ani a rae Hoapili, ame ni j pu kekahi me laua, a o ko laun aialo pu< f kekahi i holo i Kauai i k<i makaikai iaj Kauai, a ptitii, a no ke kua laau kekahi |no ko laua moku no Hooikūika. O Kee-! ,aumoku kekahi me kana wahine o Keku-| jaiaea, ame ko laua oialo. O Kaahuma-! jiui kekuhi. a me na alii a me na aialo.| 1 A i ka hiki ana o na Alii a me na kana-! jka lie lehulehu, ua hookipa mai o Kau-! jmualii me ke a!oh«, ua han-ii, ua hoaahu: e like me ka makeinnke. Ua kukulu ae o Kaumualii i mau Hale| jnui no Kaahuinanu m« Papaenaena. I jka noho ena o Kanhumanu mu Kauai. Uiu mai la ka manao nui iloko ona e liu ii ia Nihoa, he aina o Nihoa aohe i ikeia ena hanauna iiou. Aku, uu na kaao |a me na mele a ka poe kahiko ua loaa o • Nihoa. Ma ko Kaahumnnu lohe inn ipaha o Kawelo a Mahunaalii. 14 Ea mai ana ke no ua o Kona. Ea inai ana ma Niho-a , Ma mole mai o Lehua, Un iho la puln ke kaha\vai. ,> Ain mfi na mele a Hiiaka— "Ei niai nnn liia Nilioa, [ Ma ka mole mai o Lehua." i ' A )iku, nhe nui iou nu mele ame ■na vvanana e hooakaka mai ana i na ainu a pauo Kahiki. Noiaila pna iho la kn ma- | nnp o e holoe imi ia Nihoa, ' noiaila, olelo uku laoKauhumanu ia Ka!umualii,t {4 E Keiki e, e liolo knkou e imi |ia Nihon." Ae mni la 110 hoi o Kaumualii. «.Hooinaka.ukau ia iho la elua a ekolu i.nha iuoku.no ka holo aua. O Wili- \ |ama Sumner ke kupena, a nia no iioi ke alakai, a ua loaa 10 no o Nihoa i ka l.makahiki 18*22, a ua l>ui ia mai o Nihoa |no ka Pae Aina o Hawaii. Hoi mai la o Kaaliunianu ma me na |\|ako a-ln ; u i ka ke aiii mea e olelo ae ai, | un lako ; o ka aunaki, o ka aulima a me ka puiupulu, ua hoolnko e ia no i o lal honua a makaukau, aohe wahi mea maiiemu.; i loa no a hooiale ia mai, o ka mannwa koke iho la no ia e ho-a like ni ke ahi ; a e like me ka holo ana o ka oajka o ka uila, pela ka hoio ona o ke ohi ma kela noao o Maknweli a me keiu aoao o Waimea, no ka umu o na puaa, na ilio, o na laulau inanu, o na lawolu oopu, n me na mea ono a ka Moi Liiioliho. I kalu 22 o lulai, o ka makahiki 1821, hiki Un Moi Lihohho ma Kauai, a ina k« la 24 o ia mnlama, ohnolelo iho la o Ltholiho me Kaumuniii ke alii o Kauai, ma jka Hnlealii o Knuai, ma Papnenaena. A |ua hooholoia ka ole alii a ka Moi Liholi!ho. E hke me naolelo a Kumehameha I Imawaho o Mamala fna Oahu penei : n O 'K»iurnualii no ke alii o Kauai, a e likel no me kona noho alii nna mii na kupu-i na mai, aka, o ka moa waie no ko ka Moi; o ka io a me ka iwi, no Kaumualii no." Olelo niai hoi o Kaumualii, 41 No jka Moi kekahi mau aina, a no ka poe Ipoe Moiwahine ake Alii." Hoole maij !la o Liholiho, me ka i inai, " Aole, nou! 'no ka aina." Olelo hou aku la o Kau-j iinunlii, *'E huhu mai paha auanei na ka-| !hu o'u." Pane aku o Lihohho, "Aole! i «. i !he kauoha a Kainehameha 1., no ka ai- j !na o Kauoi nei, o ka noho Moi wale iho !no ko'u," Ua hookuuia ka Ahaolelo. | { oka wahine a Kaumualii, o KekaiIhaakulou ka inoa, lawe ae la o Liholiho iaia i wahine hoau nana, a hui pu me kajna mnu wahine elima. A?ti, ilaila ka | haawi ena o Liholiiio i ka lima o kana mau wahine, oia hoi o Kekauluohi, a lilo i kekahi aikane ana ia Kanaina. A o ke'ia haawi ana a ka Moi. he kumu hiI * - jki ole ai i na kahu a me na alii ke pane |aku, no ka mea, ua oluolu ia i ka manao |o na alii ka haawi aoa a ka haku. j {Aele ip*u.)