Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 7, 15 February 1868 — Page 3
KE KUOKOA, HONOLULU, FEBERUA RI 15, 1868.
HE KOHOLA.—Ma ka la Sabati mua o ke malama, oia ka la 2; oiai ka ihu o ko makou Boti e kaiue ku ma na ale, ma ko makou alanui moana e hiki aku ai i Ewa, aia makou i hiki aku ai mawaho o ke awa o Kalihi. Ike aku la makou ike puhi mawaho pono o makou, eia ka he kohola ua mea nei i puhi ae ai, e pii pono ana i ka makani Aoa oa ma kai mai. O ka loihi mai o makou a i ua kohola nei, he hapalua mile. KAMA.
Maui.
MAI MAKAWAO MAI.—Ua palapala mai kekahi ia makou mai keia wahi mai, e hai ana, aohe ua nui ma Makawao i keia mau la, aka, ua ulu nui mai na mea kanu, a uliuli like mai na kula panoa.
PAE MA KAHULUI KA NAIA:—Ua pae ma na kapakai o Kahului kekahi ia nui he naia, a ia Rev. J. P. Green e hoi mai ana mai Wailuku mai, ike ia i kekahi mea nui e lana mai ana. I kona holo ana aku me kona lio, ikeia aku la, he naia. Ua hikiikiiia i ke kaula, a ua kauoia i kapa one.He eono kapuai kona loa wahi a Daniela Kahipa.
MAKE MA WAILUKU.—Ma ka la 1 o Feberuari nei ma kela wahi maluna, make iho la o Hakaleleponi Manase, wahine mare a Rev. H. Manase, ke kahu o ka Ekalesia o Honuaula, oia no hoi ke kaikamahine hookahi a ka Mea Mahaloia W. P. Kahale. Lunakanawai Apana o Wailuku. Ua kau iho na hukana a ke kaumaha maluna o ke kane a me na makua.
KULA HAOLE KUOKOA MA KAUPO—Ha wehe ae nei o Rev. P. W. Kaawa, kahu o ka Ekalesia o Kaupo i kula haole kuokoa ma kela wahi, a ua loaa iaia, he iwakalua kumamaono mau haumana i ka hoomaka ana, a e pii ae ana paha a nui loa. Nolaila, ina makua mea keiki e ao ia ana i ka elele haole, e malama pono i ke ola o ke kumu, no ka mea, aole ke Aupuni e kokua mai ana ia oukou.
OIAIO PAHA AOLE PAHA—Ua loaa mai ia makou kekahi palapala mai a Ikepono mai o Lahaina, e hai ana i ke paewaewa o ke koho balota ana malaila, no ke kipe a me ke kuno okoa no i ke kanaka e koho i ka balota ana i makemake ole ai, a no ka nana pono ole o na Luna Nana. Aka, no ko makou ike he pili kino loa kekahi mau olelo, a ua ku no hoi i ka pono ke hoopuka pau ia, ina i hai pololei mai oia i kona inoa.
MA WAIKAPU KE KOE LOA.—Ua puka mai kekahi koe mai loko mai o kekahi Kanaka ma Waikapu, a o ka loihi o ua koe la, he umikumamakolu iniha. Olelo mai o J. Kamakele, "weliweli loa au i ko'u ike ana i keia mea kupanaha iloko o kakou." E o Waikapu ka hoi kahi a kanaka e ikeia ai na koe loloa.
HE LONO I HIKI AKU I MOLOKAI.--Ua palapala ia mai makou, ua hiki aku ka lohe i Molokai, ua komo mai ka lua o na manuwa Amerika ma Honolulu nei, a ua lawe wale ia ka Hae Hawaii. Ke hai aku nei makou i ua kanaka a pau ma na kuaaina, mamuli o ko makou manao maikai, aole no e lawe ia ko kakou aupuni e kekahi mana e ae, a e hooki i ko kakou Kuokoa, aia, wale no a hana ino aku kakou i kekahi o na mana nui. Oia lono, ka hoa a ka poe hoomaka'uka'u ia kakou. ---------
Hawaii.
Ua holopono ke awa o Honomalino, ua maikai ke awa i hanaia iho nei e na haole hana awa, ua hiki pono ke kanaka mai-luna a i lalo, a ua hiki ua ukana ke hooiliia ma na awa la, i hakalia paha i ka apu a na moku. ---------
He nui loa ka hookolokolo ma Hamakua i keia wa, o ka ua ka o Hilo a e ma o ae ana, o ka noke mau iho la no ka hookolokolo i kela la i keia la. Ke hooko la ia Lunakanawai i na kanawai o ka aina.
HOAO E KAAWE.—Ma ka la 16 o Ianua ri, ma ka po, ua hoao kekahi kanaka Hawaii e kaawe ia la iho ma Kohala. Ua hikiikii ia i kona puu i ke kaula, a ua paa i ka laau mawaho koke aku o ka hale, a e lewalewa ana, aka lohe e kekahi kanaka i ka hoho, i puka aku ka hana e lewalewa mai ana. Pela mai o S. W. K. Kauhi ma kana palapala ia makou. ---------
KE KOHO BALOTA MA HAMAKUA.—Ua lohe mai makou mai keia wahi mai, i kohoia ana o na Lunamakaainana malaila maloko o ka luakini o Eleio; a i ka holo ana mai o ka poe koho maluna o na lio, hehi wale iho la lakou i na laau i kanuia maloko o ka pa, a ulupa wale hoi i na mea i hoouluia i mea hoonani no ka. Na ke Kuhina Kalaiaina i kauoha e kohoia na balota maloko, eia, he mana anei ko lakou e hana pela?
"E HOOMANAO E KA LAHUI HAWAII." Wahi a Ke Au Okoa. I ke kai ana o ka huakai o ka Hui Mahiko a Kohala, i ka la koho balota iho nei ma Kohala Akau, aia hoi, e kuuwelu ana ka Hae Hoku o Amerika ma ke poo o ua huakai la. I ke koho ana, ua haawi ua huakai la i ko lakou balota no ka Luna Pai Aupuni! Ka i no o Laiana ka mea i oleloia "he haole kipi a pili Amerika !" EIA ka ia J. M. Kamika ka Hae Hoku Amerika ! Hu ka aka a haalele wale.
KA HANA KUPANAHA A KE KAPENA KANAKA.
Ua palapala mai o W. Kahalelaau o Kau, ia makou, i ke kuaiia ana o na kapuai papa he 8,000 ma Hilo, a laweia ma Punaluu no ko laila mau hoahanau, aka i ka hoea ana aku a ka moku kiakahi ma kahi i olelo ae like ia ai e hoolei, hoomakaukau o na kanaka e kii mai, eia nae ua hooleiia e ke kapena ma kahi e, elua tausani kapuai, no kona kuhihewa wahi ana. Ua poina paha ia mau kapuai papa, aole i hai mai i ka loaa ana a me ka lilo ana i ka moana.
He Moolelo no Hoku Ao.
Ua holo ee o Hoku Ao mai Honolulu nei ae, e holo pololei ana i Hanalei i Kauai, ua kau ae o Re v. E. Ioane. E holo pololei ana ma na Aina ma ka hema loa aku o makou, oia hoi o Nili, Onotoa, Nonouti, Tabiteuea, a pela aku, a mahope hiki ae ma Tarawa, malaila o Rev. J. H. Mahoe, a me Haina, a mahope hiki ma Abaiana, malaila o Rev. D. R. Kapu, D. P. Aumai.
Augake 16, M. H. 1869, hiki ae o Hoku Ao, ma A baiana 17 la, hoike na kula, 18 la he Sabati he Ahaaina a ka Haku, 19 hoomaka ke kukulu ana o ka Ahahui, e pau ana paha ka hana, 21 la, 23 la ae haalele o Hoku Ao ia Abaian, e holo ana i Tarawa, Augake 27 haalele makou ia Tarawa, 29 la hiki makou ma Butaritari, 31 la haalele makou i keia aina, holo aku i Ebona hiki makou ma Ebona i ka la 2 o Sepakemaba. Ke moku nei ka heleuma o Hoku Ao. Ma keia wahi, ke haalele nei makou ia Ebona i ka la 4, ke holo aku nei makou i Terutema, ka Aina o Kapari i ka la 6 o Sepakemaba, hiki makou i Terute, ma ka la 7 ae, he hoike kula, i ka la 9 haalele makou ia Terute, ke hoi hou nei makou i Ebona e luu i ka heleuma i moku ai, i ka 10 hiki makou ma E bona, i ka la 11 hoao makou e loaa ka heleuma, aole wahi mea a loaa iki ae, ma keia la mai nahaha o Hoku Ao. Ke haalele nei makou ia Ebona, i ka la 4 hiki makou ma Namerik, malaila o Kaelemakule. Ke haalele nei makou ia Namarik, i keia ahiahi, a ke holo aku nei makou i Ualana, i ka la 18 komo ka moku Hoku Ao maloko o ke awa, kuu ka heleuma, halawai me Mr. Kano a me J. W. Kanoa, na kumu. Ma ka la 20 o Sepatemaba, haalele makou ia Ualana, e holo ana i Bonebe, i ka la 25 hookokoke loa makou ma kapakahakai o Bonebe, ke kau nei makou maluna o ka waa-pa e holo i uka, ma kahi o Kureke, e koe ana o Kapena Binamu maluna o ka moku, a i ka la 26 ae hookomo ae ka moku maloko o ke awa, a kuu ia ka heleuma. Ma ia la no paha ua hoomaka ia ke kula ia o ka Ahahui Amerika. I ka la 4 o Okakoba, haalele makou i kahi o Kureke a ke holo aku nei makou i kahi o Mr. Done i ka la 8 Sabati, ke hookomo nei makou iloko o ke Awa, a ke ili nei makou maluna o kekahi pukoa. Ke luu nei au e nana i kahi i ili ai, aole nae i pau ke hemo nei. Ke holo loa'ku nei makou i uka o ka Muliwai, ma ka la 11 ke lawe ia mai na uhi, i ka la 12 ke hoomaemae ia nei ka opu o ka moku, i ka la 13 Sabati, ke malama ia nei ka Aha aina a ka Haku maluna o Hoku Ao, i ka la 15 hookuu ia ka Ahaolelo ma Bonebe, i ka la 16 ho ra elima o ke ahiahi, haalele ka moku Hoku Ao ia Bonebe, ke hoi hou nei makou ma ke alanui kahi a makou i holo mai ai, i ka la 21 o Okakoba, hiki hou makou ma Ualana, i ka la 27 Sabati ua malama ia ka Ahaaina a ka Haku, i ka la 2 o Okakoba hora elima, haalele makou ia Uaalna. Ke holo aku nei makou i Ebona i ka la 11 kuu ka heleuma ma Ebona, a i ka la 19 ua loaa mai kela heleuma i moku ai, i ka la 23 haalele makou ia Ebona, holo aku i Namerike ma ka la 25 kau mai o Kaelemakule. Ke huli nei ka waa-pa maanei a mai make o Kapena Binamu, a me kana wahine a me ka'u wahine. Ke haalele nei ia Namerike, ke holo aku nei i Terute, i ka la 25 o Okekoba hiki makou ma Terute. Ua hoomakaia ke kukulu o ka Ahahui Misionari Hawaii i ka la 29 haalele makou ia Terute e hiki hou ana ma Ebona i ka la 30. Ke lele aku nei o Mr. Kano a me Aea a me kona ohana a me Kaelemakule, wahine, Kapali, na ohana a pau. Ma keia ahiahi no ke haalele nei makou ia Ebona, ke holo aku nei i Abaiana, ma ka la 7 o Dekemaba, hiki makou ma Abaiana ma ka la 5 ae Sabati he Ahaaina na ka Haku. Ua hookomo ia eha poe hou i ka hoahanau, elua kane elua wahine, ma ka la 9 Poakahi, na kokua aloha mai Ka Moi i ka moku Hoku Ao, hookahi puaa, ewalu moa, pela na hoahanau, paumi niu a ka hoanau hookahi. Ke haalele nei makou ia Abaiana i keia la 12 o Dekemaba. Ke holo aku nei makou i Butaritari e lawe aku ia Kanoa a me Maka e hoonoho malaila, i ka la 14 ku makou ma Butaritari, oia ka Poaono, Sabati hora 10 ua hoopihaia ka hale pule i na kanaka. Ma ka la 17 o Dekemaba, haalele makou ia Butaritari ke holo aku nei makou i Ebona e kii aku ia Mr. Kano me na keiki ana, a me Aea a me kona ohana. Hiki makou ma Ebona i ka la 26, ikaika ino loa ka makani i ka la 25 i hala ae, he makani ma ka hema mai. Ke malie nei keia la. Ua pau i ke kau mai na ohua. Ke haalele nei ka Hoku Ao ia Ebona ma keia ahiahi. Ke holo aku nei makou i Namerike e hoihoi aku ia Kaelemakule ilaila. Ua hiki makou ka la 27 i Namerike, ua kau aku o Kaelemakule me kana wahine, ke haalele nei ka Hoku Ao ia Namerike i keia la 27 o Dekemaba, ahiahi hora 6. Ke hoopau nei o Hoku Ao i kana hana ma ka Pae Aina o Maikoni sia nei, a ma keia ahiahi he halawai pule ha K. Binamu ka pule ana no ka hoonani aku i ke Akua no ka holo pono o ka hana a ka Hoku Ao. Ke holo aku nei makou i Honolulu ke hookomo nei makou iloko o ke Awa me ka huki ia Bere moku ahi o ke aupuni. O ka nui o na la o makou ma ka moana 28 la mai Namerike a hiki i Honolulu nei. Pela ka pau ana o kona moolelo. D. P. AUMAI.
Pehea la e mau ai na kula la
O KE AUPUNI.
E KA NUPEPA KUOKOA E; Aloha oe;
Eia ma ko kakou wahi Aupuni nei na kula la he lehulehu wale, mamuli o ko ke Aupuni lawe ana nana e hooponopono, no kona makemake e lilo kona lahui i lahui naauao, a ua manao ke Aupuni malaila e hoonaauo ia ai na keiki opio, i loaa mai ka pomaikai a me ka noho ana kuonoono, nolaila, ua ninau ia iho nei ma keia kumumanao penei: "Pehea la e mau ai na kula la o ke Aupuni?" Malaila, ua hiki ia'u ke pane aku me ke nanalua ole, a penei e mau ai na kula la o ke Aupuni :
1. E hoolilo pono ia ua dala o ke Aupuni i hookaawale no na kula; a me he mea la, o ke dala no ka mea e mau ai na kula, a ina e nele ana ka waihona o ke aupuni i ke dala ole, a hoaa paha i ka mai o "Kailipehu," i ka nana iho, aneane kula ole ma kela a me keia wahi, nolaila, o ka hoolilo pono ana i na dala o ke aupuni i hookaawaleia no na kula, he mea ia e mau ai na kula la. Penei e hoolilo ai ; E like me ka makaukau o na haumana, pela e ukuia ai ke kumu ; a ina hoi he hemahema na haumana o kekahi kula, pela no e emi ai ka uku la, no ka mea, o na kumu i keia manawa, ua kaana like ia ka uku mai ka poe makaukau a i ka poe makaukau ole, nolaila, aole i holo pono na kula ma kela a me keia wahi. A i ka nana ana a me ka hoomaopopo ana iho, ua makemake wale no na kumu ma ka mea i lona mai, oia hoi ka hapalua no ka la, aka o ka ike o na haumana, auhea la ia? Eia ka mea i maopopo lea, aole.
Ina hoi oukou e makaikai aku ma na wahi a pau o ko kakou mau aekai nei, mai ka puka ana a ka la i Kumukahi, a ka palemo ana i ka ilikai o Lehua, eia ka oukou e ike, he mau kula la ma kauwahi, a ma kahi wahi hoi ua nele loa. No keaha hoi ka mea i nele ai ? wahi a ka mea puni ninau. Eia ; ua nele ka waihona o ke aupuni i ke dala ole e uku aku ai i na kumu, nolaila, ua waiho wale ia na kula la o ke aupuni; ua maopopo aole i mau na kula la o ke aupuni ma o a maanei, no ka mea, ua hemahema ka une o ka noonoo o ke Kahukula Nui, nolaila, ua haawi aku oia i ka uku like mai ka poe makaukau a i ka poe makaukau ole, a o ka pau koke no ka ia o ke dala o ka waihona i hookaawale ia no na kula, a nele na kula la ma kekahi mau wahi, a waiho wale ia na keiki iloko o ka naaupo.
Me he mea la o ia no paha ke kumu i lawe ai ka Ekalesia o Waialua i mau kula nana no e malama, oiai ke aupuni e waiho wale ana ia poe opio o ka hanauna hou iloko o ka naaupo. He mea maopopo loa no hoi ma ka noonoo ana aku i ke kumu i waihoia ai ia mau kula, no ke dala ole no o ke aupuni, e hiki ai ke uku aku i na kumu nana e ao.
Ua lohe au ma kekahi wahi o Hawaii, he elua wale no la kula o ka hebedoma. E! kupaianaha keia, ina pela io, e pono e noonoo hou ke Kahukula Nui i keia, i hiki ai ke hoolilo pono ia na dala o ke aupuni i hookaawale ia no na kula, e like me ka'u i wehewehe mua iho nei, i mau ai na kula la ma kela wahi keia wahi.
I ka wa mamua, oiai o R. Limaikaika ke Kahukula Nui, aole hale kula i waiho wale ia e like me keia wa a kakou e ike nei, nolaila, ua mau no na kula la o ke aupuni. No keaha ka mea i mau ai ? Eia, ua hoolilo pono aku oia i ke dala i hookaawale ia no na kula, no ka mea, e like me ka makaukau o na haumana, pela no ka uku o ke kumu ; ina aole makaukau, o ka hoemi ia no ia i hapaha a i hapawalu no ka la hookahi. Aka, i keia manawa, ua hoolilo wale ia aku ke dala o ke aupuni i kela a me keia kumu i lawa ole ka makaukau kupono e hoonaauao ai i na keiki o keia kau, i mea e pau wale ai na dala o ke aupuni, a mau ole hoi na kula la ma kela wahi keia wahi. Ua akaka, o ka hoolilo pono ia ana o na dala o ke aupuni i hookaawale ia no na kula, he mea ia e mau ai na kula la ma na wahi a pau, a mau hoi ka hoonaauao ia ana o na keiki opio, a pomaikai no hoi keia lahui.
2. E manao na kumu i ka naauao o na haumana, aole ma ka uku wale ia mai no—I ka makaikai ana aku ma na wahi a pau, me he mea la aole akahi kumu i manao nui ole i ka uku ia mai, aka, eia ka mea i ike ia, ke manao nui nei na kumu a pau i ka uku ia mai i hapalua no ka la ; ina aole e loaa mai ia uku, o ka haalele iho la no ia, a waiho wale i na haumana iloko o ka naaupo. Ke manao nei hoi au, oia no kekahi mea e mau ai na kula la, ina aole e uku ia mai ke kumu i hapalua no ka la, aka, ua manao nui nae oia i ka naauao o na haumana, alaila, aole e pau ana na kula la, he mea maopopo lea, e mau ana na kula la o ke aupuni, aka, aole nae pela na kumu i keia manawa, ke hahai nei ko lakou mau kapuai ma kahi hapalua no ka la, aole hoi ma ke aloha aku i ka poe opio, me ka iini o ka manao, ina aole e uku ia mai, e ao aku no, a pomaikai keia hanauna hou, a naauao hoi keia lahui. I mea e pomaikai ai ke aupuni, a loaa na kanaka kupono e noho ma ua oihana o kela ano keia ano, nolaila, ua pono i na kumu a pau ke ao aku i na haumana ke ole e uku ia mai, nolaila, i na i manao nui ole na kumu i ka uku ia mai, i hookahi mea e manao nui ai o ka naauao o na haumana, alaila, he wahi hoike ia e i mai ana, ua mau na kula la o ke aupuni, a pomaikai kakou, loaa na koo ikaika nana e paa keia lahui, oiai oia e panee aku ana iloko o ka make, a me ka pio ana paha auanei ; pela e nauwawa wale ia mai nei.
Nolaila, e o'u hoa aloha o ka iu o ka la kiki wela nopu i ke kula lepo ula o Lahainaluna, a me na makamaka no a pau e noho ana i makua hanai ike no ke kino, ma kela a me keia wahi o keia mau mokupuni, e hoolohe mai i na wahi huaolelo pokole, ina e lilo ana oukou i poe kumu kula iwaena o ko kakou lahui nei, e pono e hoomanao ae i na wehewehe a ke hoa nei, i mau ai na kula la o ke aupuni, aole hoi e hahai wale ma ka uku ia mai, ina no ua nele ke aupuni i ke dala ole e uku mai ai ia oe, alaila, e pono e manao iho, e ao wale aku i na keiki opio, i loaa ai ka naauao a me ka pomaikai. Owau no o
J. W. KALUA.
Kulanui o Lahainaluna, Feb. 7, 1868.
He mau mea i hoohalahala ia no na
MEA ILOKO O NA KAAO HAWAII.
E NA LUNA HOOPONOPONO O KE KUOKOA E:—
Ke waiho aku nei au i ko'u mahalo i ka mailo kakau kaao o ko kakou mau Nupepa hai naauao o ka Lahui holookoa; a e lilo ana ia i kumu alakai i ka Lahui, a i ka poe opiopio, a e lilo ana ia mea e hoonaauao ai i ka hanauna hou aku. Aka, eia ka'u mea kanalua, aole pololei o kekahi mau mea i kuhikuhiia no ka moolelo o Kana.
O ka moolelo kuauhau o Kana. Aole he oiaio no Hawaii; no o Oahu ka oiaio maoli. O Hua a Kamapau ko lakou kupuna, oia hoi o Huanuiikalalailai ke alii i hanau i Kewalo no Honolulu. Na Huanuiikalalailai o Kuheailani nana mai o Hakalanileo. O Kamaile i Waianae ka aina o Hakalanileo.—O Hoohoakalani, he alii wahine no Hilo i Hawaii.
O na keiki i hanau i Oahu, o Kekahawalu, o Kepani, o Haka, a me Nihau. O Makaha, i Waianae ka aina o Nihau—O ke keiki hope loa o Kana, aia ma Hanaianoa i Kanowa ma Puueo ma Hilo kahi i hanau ai o Kana. Ua lilo ia Uli ka hanai o Kana, i ka makuahine o Hoohoakalani i uka o Kapahukea. E ninau i ko Hilo poe kahiko a e loaa no na kuli o Hana. Aka, aia ma Oahu ka nui o kona wahi i noho ai, e nana ma Kaneohe e kokoke ana i Kaulakola, aia kokoke malaila na maka o Kana. Aia ma Kahana, ma ka loko o Huilua kekahi wawae, aia ma Ahiu anu ai ka Hana kekahi kuli, a kiei ke poo ma ke kuahiwi o Punaluu.
Ua olelo ke kakau kaao, he poe kanaka no Kahiki mai ka poe kanaka a Kolea ma i hai aku ai ia Moi maloko o ko lakou mele helu kanaka. Aole pololei o ia olelo ana. No o Oahu na kanaka i helu ia. Aole nae pololei loa. E hoomaka ma Waikiki ka helu ana, e helu ia ka nui o na kanaka o kela ahupuaa o keia ahupuaa a puni o Oahu. O Pepemua, o Pepemahope, o Pepeloa, o Pepekamuimui, no Waiawa ia poe kanaka ; O Kiele nahulu no Waipio; O Malamaihanee no Waikele. O Kaulu no Hoaeae ; O Lekiapokii no Honouliuli, aole nae i pau pono loa na kanaka. E loaa no keia poe kanaka ma ka hula Pele a Malaehaakoa.
NO KEOLOEWA MA. Aole o Nuakea a me Moi, he mau pili hoahanau no Keoloewa ma; no Ewa no Nuakea me Moi, o Laakona ko lakou mua, oia o Ewa a Laakona. O ko lakou makuwahine o Wehelani, a o ko lakou makuakane o Keaunuiaumwake. Ua lilo o Nuakea i wahine na Keoloewa, a ua hanau mai ka laua o Kupau-a-Nuakea, oia ke kuamoo alii a me ke kuamoo kahuna o Hawaii ma o Kalahumoku la. No Keoloewa ma. O Hinakeka ko lakou makuawahine, a o Kamauaua ko lakou makuakane. O Keoloewa Nui a Kamau, o Haili nui a Kamau, o Kapepee nui a Kamau, o Ulihalanui a Kamau. Ma o Haili Nui a Kamau, oia ke kupuna o Kaululaau. O Haili nui a Kamau noho ia Nuanualolo o Kanikaniaula, noho ia Kakaalaneo o Kaululaau.
He kanaha mele wanana, he kanaha mele hiilani, he kanaha mele kau a Moi i Wanana ai iloko o na po elima, a o ka lele no ka ka poe kolea e helu i na kanaka mai Hawaii a Kauai, i kela ia i keia la, a i ka po hai ia Moi. Hoole no o Moi, pela aku no. Aia maluna aku o Moanalua ma ke komohana akau o Kapapakolea, aia maluna o ka pohaku, he holua, no ua poe kolea la, e loaa no ia ke hele e nanao.
Pela no ka moolelo o Hamanalau, o ka moolelo o Hamanalau aia iloko o ka mooalii o Oahu ; o ka mooalii o Kukaulalii aia ma ka mooalii o Hawaii.
Ina paha e hookapake ae ke kakau moolelo kaao a me na kumu kaao ana i parau mai ai.
"I kaihuauwaa—
I ka peleu—a—
Lai ku ka maa—na—
U—o—ka ale—a."
"A Puuloa—la—
I ke awalau—la—
I Kapakule—a—Kobepalaoa—la."
Pela ka moolelo o Pakaa. Ua pololei ka makani, he uuku ka makani i haule, aia ma ka moolelo ka hemahema a me na kupuna O ka pololei loa ma ka moolelo o Keawenuiaumi, e hana ai, he mau lala keia a he nui loa na lala e lawa ai ka moolelo o Keawenuiaumi no ka hapalua o ka makahiki a oi aku.
He pono i ka poe kakau i ke kaao e hooponopono mua i ka mookuauhau a me ka moolelo Hawaii a maopopo kahi e alakai aku ai i ka Lahui i ka ike a me ka oiaio. O ke kakau moolelo a kaao, he kanaka oia i manao nui i ka moolelo Hawaii, i na mookuauhau, a me na mookaao kahiko o Hawaii nei.
I ko'u manao, i na e like na kanaka naauao me keia kanaka a hui lokahi e hana i mau Buke moolelo Hawaii a me na kaao i ku i ka oiaio, alaila, ua pomaikai na 'Lii a me na makaainana, ua loaa ka Buke Hawaii oiaio. Ina paha e make ana au, a mahope hui kekahi poe a manao e alakai i kuu moolelo i kumu alakai no lakou. Eia ka hemahema, ua haule kekahi mau makahiki, a ua komohewa ma ka hoonohonoho ana a ka poe kukulu kepau. O kekahi mau pauku ua haule. No ka mea, hookahi wale no a'u me ka paulele ole i ka hai ike a me ka hai lohe. Ina na hai ka lawelawe a me ka hana a na'u ke kaao mai a Kumulipo mai a hiki i ka Moi Kamehameha III. Aia a ike oukou i ka mookuauhau i keia mau pule aku paha. No kuu molowa, ua kapae koe ia e a'u. Aole paha e loaa ka piko a me ke au.
Aloha oukou. S. M. KAMAKAU.
Puakoliko, Manua, Kahehuna, Ian. 31,1868.
Na Lunamakaainana i Kohoia.
Ma na palapala a ma na lohe i hiki mai, ua ike iho makou i ke koho ia ana o kekahi mau kanaka kupono a makou i hoikeike mua aku ai. Ma Kauai, ua kohoia na inoa malalo
nei penei:
HANALEI.
D. Kaukaha, - - 98 kohoia
H. J. Wana. - - 72
Kalaikini. - - 71
KOLOA & NAWILIWILI.
Koakanu, - - 105 kohoia
J . Kaiu, - - - 57
G. N. Wilikoki. - - 71
WAIMEA & NIIHAU.
V. Knudsen, - - kohoia
S. K. Kuapuu,
J. H. Kapuniai. -
MAUI.
HANA.
Asa Hopu, - - - kohoia
C. K. Kakani.-
MAKAWAO.—Nakila, kohoia.
WAILUKU.
Kuihelani, - - 157 kohoia
N. Kepoikai, - 98
Kealoha. - - 86
KAANAPALI.
J. A. Nahaku, - - kohoia
D. B. Mahoe.
LAHAINA.
E. Jones, Esq., - - 174 kohoia
L. Keliipio, - - 136 "
J. W. H. Kauwahi. - - 134
MOLOKAI & LANAI.
J. W. Kaiue, - - 160 kohoia
C. Kalu, - - 133
S. Kahoohalahala - 97
HAWAII.
KOHALA.
C. J. Laiana, Huina pau. - 324 kohoia
J. M. Kamika. " " 191
HAMAKUA.
G. W. D. Halemanu, - 141 kohoia
J. W. Iaukea, - - 60
J. Komo. - - 44
KONA AKAU.
Rev. G. W. Pilipo, - 91 kohoia
J. H. Kamalo, - - 40
J. Kakina. - - 6
KONA HEMA.
W. C. Jones, (Aeko) - 143 kohoia ?
J. W. Kupakee. - 104
KAU.
W.T. Ma tina, - - 314 kohoia
W. P. Ragsdale. (Auwana) 24
PUNA. Aole i akaka.
HILO. "
Make i Alohaia.
E KA NUPEPA KUOKOA E; Aloha oe:—
E oluolu paha oe e ahai hele aku ma kela wahi keia wahi o kou palena, i ike mai ai na hoahanau iloko o ka pono o ka Haku.
I ka la 14 o Ianuari iho nei, make aku la o Satelaka Kaulia, ma Ahalanui, Puna, Hawaii, no kona ano palupalu no ke kumu o kona make ana. O keia hoahanau, no ko Rev. T. Koana berita no ia, a he hope Kahunapule no hoi no kekahi mau Apana ma Puna a me Hilo. He ikaika oia i ka hapai ana i na hale pule a me na hale halawai, a he ikaika no hoi i ke kinai ana i na hana lealea. He mau olelo kaulana no kekahi a ua S. Kaulia nei; a penei kekahi o ia mau olelo : "He Io oe, he Io na anela o ke Akua mai ka lani mai, nana no e kii mai a lawe aku i kou ola ;" a penei hou kekahi, oiai ua hahai ia oia e kekahi bipi hihiu, a kokoke e halawai he alo a he alo, alaila, pane aku ia kela, "O oe o kaua, ua lako i na mea oioi mai ke Akua mai, a owau hoi o kaua, ua hemahema." Ia wa, huli ae la ua bipi la a holo aku la me he mea lawehala la. Penei hoi ka ka Palapala Hemolele, "Hohe wale ka mea hewa, aohe mea e hahai ana." Pela iho la oia i pakele ai ia pilikia. Penei hoi ka Davida ma kana Halelu, "He Akua kokua kokoke i ka wa popilikia."
He nui aku no na olelo kaulana a keia hoahanau i koe, aka, ua maopopo no ia i kekahi poe. O keia hoahanau, ua kupaa loa oia ma ka pono o ka Haku, mai kona huli mua ana i ka pono a hiki i kona make palupalu ana. Nolaila i olelo ai ka Palapala Hemolele, "Pomaikai ka poe make ke make iloko o ka Haku." A hala aku la kela, a hoi aku la ma ka poli o ka Makua mau loa ma ka lani, a waiho iho la i kana kamalei ma keia ao, a nana no hoi e kanikau hookahi aku ma keia aoao o ka luakupapau.
W. H. A. MAKUAOLE.
Honokaupu, Honolulu, Fab. 10, 1868.
NALOWALE.
UA HAULE KEKAHI PENI GULA KAkau, mawaena o ka Punahou a me Maemae, a o ka mea nana e hoihoi mai ma ka Halekuai Buke o Wini, a i ole ia, ma ka Punahoa, a e loaa iaia ka uku kupono.
324-1t* W. E. KAKELA.
OLELO HOOLAHA.
E IKE AUANEI NA KANAKA A PAU, O ka hoolaha a kuu wahine a L. KAHUAI, ua wehe ka o Uilama Borabora i ka pili hookao a loko, a ua hoopuka pono ole, oe hoopunipuni ia, o keia Kahuai ka i haalele mai ia'u, a no kona hana kue i ko maua noho pu ana. Ke papa aku nei au i na mea halekuai a poe waiwai ae, mai hooaie ia Kahuai o poho oukou. UILAMA BORABORA.
Hanalei-waena, Kauai, Feb. 4. 324-27s
OLELO HOOLAHA.
E IKE AUANEI NA KANAKA A PAU loa i keia oiaio hoolaha, owau o na mea nana ka inoa a ka inoa malalo iho nei, ke papa aku nei au ia oukou e ka poe mea waiwai, mai noho a hoaie mai i kuu wahine mare ia
Mr s. KAHOOPUIWA,
no ka mea, ua haalele mai kela ia'u, a ua kuokoa aku kela me kahi noho kapae o ka Ahahui o Halaula, a i hookuli oukou e ka poe mea halekuai, maluna ia o ko oukou mau poo. Owau no me ke aloha. Na'u na K. KAHUNA
Paepae, Kawaihae-uka, H., Ian, 8, 1868. 324 2ts
OLELO HOOLAHA.
KE PAPA AKU NEI AU I NA KANAKA A pau, mai kuu oukou i ka oukou mau Puna a me ka oukou mau lilo maluna a ko'u mau Aina e waiho ana ma Kohoia Akau, Hawaii. Ina e loaa ia'u e pepehi no au, ke hihi aku ma ka malama o Maraki HANALE, (Ch ristianaeo)
Paakea, Feb. 1,1868. 324-2ts
OLELO HOOLAHA.
KE HOOLAHA AKU NEI KA MEA NONA ka inoa malalo nei, aole loa e uku i kekahi aie o
HALEMOAKUA,
ma kona inoa, a ke papa aku aka nei i ka lehulehu aole e hoaie iaia.
(320 3t) J. DE FRIES.
KIHEI PAPAMU LOAA!
UA LOAA IKI MEA NONA KA INOA malalo nei he Kihei Papamu liilii, ma Kahoowaha pohaku, ma ke kumu o ka pali o Nuuanu, i ka la 20 o Ianuari. O ka mea nona keia Kihei, e pono ke kii ae ma ka hale noho o Iosia Moemano ma Kaneohe, ma ne lilo a pau no ka hoolaha ana.
P. KAHAKU.
Kaneohe, Feb. 3, 1868. 323-1t
KAUKA LAPAAU,
Dr. Kennedy (Kenede) kona inoa.
AIA NO KONA HALE KAUKA MA ke Alanui Papu, makai iho o ke Alanui Hotele.
Honolulu 318 1y
NA LOLE MAKEPONO LOA!
AIA MA KA HALE KUAI MAKAI iho o Monikahaae, e loaa nona lole makepono loa, oia hoi na
HALUA,
KALAKOA HOU,
ALAPIA HELU 1,
a me na lole e ae.
E wiki nui mai, o pau e auanei i na wahine o ke kaona nei, a hoka hoi oukou e ko kuaaina.
GRUNDWALD & SCHUTTE.
Ianuari, 11, 1868. 319 tf
Olelo Hoolaha.
E IKE AUANEI NA KANAKA A PAU O kela ano keia ano, na haole, na pake, na ukiki a heaha la hoi a me na kanaka kupa o ko'u lahui, ke papa loa aku nei au ia oukou, mai hoaie mai oukou ia KAULI ka'u wahine mare, no Keauhou, Kona Akau, Hawaii, aole au e hookaa i kona mau aie, no ka mea, ua wehe mai nei ia i ka pili e oukou ia loko, a ke uhauha la ia i ko'u mahele, ka mea i kuu'ia i ko'u sila, nolaila, o ka mea e hoole iaia, maluna no o na ke poho, pakele mai no o BILL KAAIALII.
Punoni, Waihee, Maui, Ian. 30, 1868. 323 2t*
PANE IA J. W. NAINOA.
UA IKE IA MA "KE AU OKOA" O KA o ka la 6 o Feberuari nei, ka olelo hoolaha a kuu kane ma re nona ka inoa NAINOA, e papa ana aole e hoaie mai ia'u na mea waiwai a apu no kuu kue i ko maua noho ana. Ke hoole nei au ka wahine mare, aole i kuu ko maua noho ana, eia no au malalo o kona malu e noho neia kupa, e ai nei a aua, e moe nei a luhi, e hana nei i ka hana manaka. O kana mau olelo a pau a ka lehulehu i ikeai, aole he oiaio, a nolaila, he mana hiki ia'u ke aie, oiai aole i wehe ia ka maua berita mare. No ka manao paha o ua kane nei a'u o lilo ke Tausani Elepani ana ma Nihoa, hoolaha ai. Hu hoi ai ia. Pela ka.
M rs KAIOE,
Honolulu, Feb. 7, 1868. 323-1t*
HALE KUAI MAKEPONO.
AIA HE HALE KUAI MAKEPONO loa o na lole, ma kai iho o Kapahulu. Aia malaila na
KIHEI PAPAMU,
HULU HIPA,
KALAKOA HOU,
ALAPIA HELU 1
KALEPA,
E loaa no na lole kane me na lole wahine maikai no ke kumukuai makepono loa.
GRUNDWALD & SCHUTTE.
Ianuari 11, 1868. 319 tf
WILI LAIKI HOU!
UA PAA PONO LOA IHO NEI KA WILI Laiki a me ke Kulina a ka mea nona ka inoa malalo nei, e ku la ma ke kihi Hikina Hema o ka apu ana mai o ke Alanui Moi Wahine, ma kai iho o Kawaiahao, a ke makaukau nei e hoomaemae a e ihi i na ili o na Laiki me ka ili a e wili hoi i na Kulina a aeae. Ua makemake au i ka Laiki me ka ili a me ke Kulina e kuai. E ninau ia
JOHN MITCHELL
ma ka Wili Laiki.
Honolulu, Feberuari 1, 1868. 322-2m*
HALE MU !
HALE KUAI MEA AI !
HE OLUOLU LOA KE KUAI ANA O NA mea ai ma keia hale, i lohe oukou e na makamaka Hawaii a pau!
RAIKI no Waimea, Kauai mai,
PALAOA maikai loa,
KAMANO io ula no Keamolewa mai,
BIPI uahi no Kaleponi mai,
KOPA keokeo— KOPA ulaula,
AILA Honua! AILA Kohola,
KOPE—PAAKAI,
AI no na Lio me na Moa,
Na mea ono he nui wale o kela ano keia ano.
PIA NO HAWAII MAI,
PIA AI—
A he nui loa no na mea ai maikai e ae.
Nolaila la ea, e na makamaka, e hele mai no me kahi dala e ike maka ae oukou i keia mau mea i haiia ae la maluna. Me ka mahalo.
L. BATALETA.
31 8-3m
PAPA
PAPA
PAPA
MA KE KUMUKUAI MAKE PONO LOA
OIA HOI NA UKANA O "JANE FALKINBURG."
NA PILI Hale ulaula,
NA PAPA Noweke 1 a 1 1/2 iniha
NA KAOLA HALE O KELA ANO KEIA ANO
NA PAPA palahalaha
NA PAPA hele a me na
Papa Paina oolea, Paina keokeo a me ke Koa
Na PENA a ae ka AILA
Na PEPA Hoonani Hale
AILA Hoomalo a AILA
Hoowali NA KUI a me
NA LAKO HALE NO A PAU E PILI ANA i ke kukulu hale o kela a me keia ano, a e kuaiia ana ma ke kumukuai haahaa loa e
L. L. HULIPAHU (TORBERT,)
Ma ke kihi makai o ua huina o Alanui Moiwahine a me Papu
3 18-3m
Hale Hoomoa Palaoa ma Hilo!!
KE HAI AKU NEI NA MEA NONA NA inoa malalo nei, i na kanaka a pau o Hilo nei, ua wehe ae nei maua i Hale Hoohainu Kope a Hoomoa Palaoa Hou, kahi hoi e hoolakoia ai na ohana i na palaoa i kela a me keia la, a me kahi e hana ia ai ka mea Ono ki i na aluna ahiahi a pau. Na mea Ono a me na Pai o kela a me keia ano. Ehanaia no na mea Ono a me na Berena make kauoha. He wahi no e paina ai i na hora a pau. Owau no o
31 8-6m L. SEBASTAIN a me J. C. BLACK.
OLELO PAPA.
KE PAPA LOA IA NEI NA MEA A PAU loa, aole, loa ukuia na aie a pau loa ma ko'u inoa, ke ole he palapala i kakauia e ko'u lima ponoi, e kauoha ana pela. WILLIAM HOAPILI KAAUWAI.
Wailuku, Maui, Jan. 4, 1868. 320 3m
OLELO HOOLAHA.
HAO BIPI! HAO BIPI !!
E IKE AUANEI NA KANAKA A PAU. owau, o ka mea nona ka inoa malalo nei, ke makemake nei au e kuai me oukou i ka hao bipi, elima keneta o ka paa hookahi o ka hao bipi maikai.Eono dala o ke tona no na iwi bipi. E lawe nui mai oukou ma ko'u hale kuai ma "Aienui."
AHUNAKO, (CHUNG HOON )
Honolulu, Dek. 4, 1867. 31 8 2m
I ka poe kanu Raiki!
KE HOOMAKAUKAU NEI KA MEA NONA ka inoa malalo nei, e hoolimalima i ka aina kanu raiki waiwai nui ma Punaluu, i na kanaka maoli, a i ka poe e paha, e like me ka makemake. O ka uku hoolimalima e ukuia mailoko mai ona raiki me ka ili, (pade) i ka Ahahui Wili Raiki o Punaluu, ma ke kumu hoolimalima kau like. O keia aina ke waiho koke nei no ma kahi o ka Wili Raiki, a he alanui kupono a ke kaa pipi e hele akea ai; ua mahiia no i ka makahiki iho nei i hala. E hoolimalima pu ia aku no hoi ka aina mahi raiki aole i mahi mua ia, no na makahiki hookahi a elima paha, me ka uku oluolu loa o ka hoolimalima i ka makahiki mua. He oluolu ka uku hoolimalima, e ninau ia
LUTA SEVERANCE,
320 tf Wili Raiki o Punaluu.
OLELO PAPA.
KE PAPA AKU NEI AU I NA kanaka a apu, aole e oki wale i na laau nui a me na wahie ma ka aina ma KUPULUA Komohana, ma ka Apana hoi o Hamakua a me Makawao, Mokupuni o Maui. A ke kauoha aku nei hoi au, o ka poe a pau i kuai i kekahi kuleana maluna o ua aina la, aole hoi i hooponopono ia, e pono e hele mai e hooponopono ma ka la mua o Aperila 1868 a mamua ae paha i ina i ole, e lilo ko oukou mau kuleana i mea ole.
SILAS CHANDLER.
Makawao, Dek. 16, 1867. 319-3m