Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 8, 22 February 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

I lax*ia wiiloko mai o na hiao iaĀUv o i ) "' * Hanxrti nei. | ; iielc ! »KA HI7LI U AKā 0 HA*ANALAP 31AI TA VO A ! ' AO, A KAI )A LA AE A PO, AOLE N0 HE LOAA. | l ka maopopo ana ae la no i ke aii», a me | ; ke aio-alii a peu, ua ola io no o Haca|«vilau, j io ke keoaae la no n o Kaihiiauvraalua i aa 1 : Kukini Inama ioa, a buii no ia po a ka paie-1 na mai o Hamakua e piii ia me Hilo. a ma ! ika paiena mai o Kohaia e piii ia me Kona, | ,a mauka kekahi o Waimea, n i uka kekahi i o kahi.a lakou i noho ai, a makeai o HamaI nalau, a o kekahi poe kanaka hoi, huii i« aku |ia ena na kaahaie o Waipio mai oka a hiki (ioa i kni, a peiakeia a me keia wahi hiki ke ! pee ia, a ke hoonaloia paha, ua pau ioa i ka oielo ia e Kaihuauwaalui, a mamuii o ke kauoha aiii, ua hooko nn ka poe makee aiii, a o ka poe ane hoomaloka no hoi, a opu keke ue, hele wale aku Ja no a ka nahelehele e hoo huli hoomnauea ai, ua huii io paha, aoie paha, oiat e hookoe ana no Ukou he wahi kahiko iioko o ko lakou oaau, a hoopuka no nae ma ka waha ka oleloakekahi mau konaka, o Kuili a ine Kuhihini, penei ka lalia mau oielo. " He kupanaha paha" wahi a Kuiii, 14 1 ke aha hoi," wahi a Kuhiiani. " 1 keaha mai ka hoi kau, kni no hoi i ke aiii o kakou. 1 k& w*a e noiio ana o Hamanalau ī uka o kuahiwi e koko ana ka opu i ke keiki, oia hoi ka wa e hōi ai o ua o ino Kaihuauwaaiua i kai riei, aohe manao aku e he wahine, a i keia wa hoi, ke wikiwiki ino nei i ka hoouna ia kakou e hulii heie mn kela pe-a o Hamakua, a ma kela | pe-a no hov o Kohala, a ma keia nahelehele aku a kakou e n.iku heie wale aku ai no me ka ike ole ia okeaia, a me ka ike ole ip aku no hoi o kahi i noho ai, a i pee ai paha. A ma ke ala maopopo hoi a kakou i ike ai, a ma ka hale hoi a Hamanniau i nohoai o kuahiwi i ikeia nae e kakou, o ko ia la wa iho la ia e hooialau ai i kai nei, a un oki nae hoi i pihoihoi ua alii nei o kakou," pela mai 0 Kuiii. ;v Pai<e mai o Kuhilani. 4<l| Peia io no hoi pahn, i make la hoi ae nei ia wai kanawa|hine, i make no hoi paha īa ia, nana no hoi j ;i hai-na. He manao no ka ae nei kou e he i 'huli aku ko kaun, maanei no paha kaua e I ihiamoe ai, a ao ae ne ia po, i kuhi ia inai no! kaua, eia i ka hu)i ia Hamanaiau, huii aku auanei ioaa, aohe paha e ioaa, he alaiki ko kahuna wahi a ka olelo, ae no hoi paha, e umoe kaua, o ka uhiainoe no ia a na ke olowniu ana o ka inoa, o ke ao ka i«ea nana i hoala mai, a o ka uhaele aku la no ia ma ka ; nahelehele aku e huli ai a e pee ai no hoi, a Ihiki i ke ahiahi ana, hoi like mai ii na ka|naka mal o a o, a o ko lakou nei hoi likeaku lia no ia me kela poe huli. A i ka hiki ana laku i ke alo o ke alii, he hoole no ka Inkou inei. 1 Ke kii ia ana o ka Makaula e hele maī i j Ml'A 0 KAIHCAU\VAALUA E lIAILONA AI I KANA ĪKE. I ka hiki ana mai o ka Ma-kaula. •' Ninau hoomaopopo aku la o Kaihuauwaaiua i Jua Ma-kauia la, he oiaio aenei un ola o Hamanalau, a ua nalowale i keia po a he mea kupono aenei ke huli ia, a e loaa ae- | nei i ka huli ana." Ae mai no ka Ma-kau- j ' la. " Ae, ua ola no o Hamaualau, mamuli j !o ke ano kupua o wahine, ua ola no ia, a | jma ia ano no, ua uia-ia hou ko wahine. ua j ! holo i ka nahelehele, ua ahiu, ua maka-pa. | <1 ka uluaoa ana o na kanaka ia po, ua uiu- 1 'aoa pu mai me na uhane e-epa o ko wahine, j |oia ka mea nana i hooulu-ku, a hoio aku la ' i ka naheiehele, oiai, aoie i hanai ia ko wa'hine i kahi kanaka, i khhi mehameha no ko* 'na wahi i hanaiia ai, a ioaa ai ia oe, ooe no ' ka hoike no ia mea, a o ka poe i holo pu ai i Oahu. A pelano.ua hookumakaia aku •oe i ko wahine e noho i ka nahelēhele, a oia ; : wale no ia i noho mai nei a make, a o!a hou j ! mai la, aole nae i pau ae ke ano pioo o ko | j wah.ine, o ka ioaa hou no keia i keia wawa : ' haunaele, o ko ia la holo no ia, nolaila, ao-| • le e loaa ke huli aku." ,l A pehea la ka ae- j Inei e loaa ai kuu wahine," wahi a Kaihuau-j 1 waalua. " E hulioe.he lau ka ia ula, he i iaii ka puaa, he iau ka aahu, be lau ka niu, he lau ka upena, he lau ka hale, he lau ke ; ' kanaka, a lakō ia oe keia mau mea, alaila. f huii oe i ko wahine loaa. Aole e na mai ka ; ' huhu o ko wahine ia huli wale aku no a ou-; koa ; nns he ano paaoi la a iealea wale no.") ' A ma ia iohe aoa a ke Aiii i ka oleio a ka ! ' Ma-kaula, kuiou iho U ke Alii no na niinule 'elima, a ea ae la i luna me na maka kaoma- . ha f a pane aku la i ka Ma-kaula. " E ka. f Ma-kauia maikai, a ike, a mana. hoi, oa hai f niai nei oe ma kou ano kilokilo, i ke o!a ana. r o kuu wahine, a o*e na ano e ae a pao, he : oiaio no ia.* ke noi aku nei nae au ia oe ma *ka inoa o kou mau s*kua, a ma ke ola ana hoi o ko'u mau aumakua, e kala mai oe i; ' ko'u mau hewa a pau a'u i hana hewa aku f !af i kuu wahioe, a ke noi h° u aku nai ooj 5 4 - - • .-• ■- ' r> - •». • " I

boi au w oe e hoololi a* oeikeaoaa kau < oielo e piii aoa oo ka ke Um kt ■ | oiai he mea oui ke kaoalou he mea foaa okh« Uuml (Mii no hot paha a«o«i e komo ; kuiihia aī Wa aina i ka haoo«eie oui. A o j oa rn«* e ae, be loaa ia ia'a k« uai ' ■ \ A pau ka ke Aiii olelo ana, o ka pao« mai |. I U no ia o ka Ma-kauU. " Ae, ua oleio aku | nei au ia oe, me ke ano hookaumaha i wahi I e ikeia ai kou manao nui i ko wahm«. A ina i | la hoi oe i ae mai nei me ka hemoiele loa, j me kahookau-Wau-lua ole iho, ina no la hoi i j aohe olelo ana, he hiki no ia'u ke hoemi a ' | ke hoole i kekahi mea, a no kou mihi ana 1 | mni nei hoi. Nolaila, ke hai e aku nei au | ia oe i na ouii o ko wahine ma keia hope iho, i ; 1 E ioaa ana no ko wahine a ike oe ia ia a | kamaiiio pu. 2 E ho? ana no ko wahioe i: Oahu e ike i kona mau makua. 3 ana no oe me ko kaikamahine ia Hawaii nei. Peneia e akaka ai, no ko mihi ana mai nei a • hoohiki mai nei oe ma ka inoa o ko'u mau I akua, a me kou mau aumakua,nolai!a, e ike : anaoe ia ia, a e noho ana oe me ko kaikamahine; a no kou minaonna ana mai nei i ke knnaka, a ininamina oie oe i ko wahine. Nolāil», ua ae in mai m t noho ne melfe ! kanaka au i minamina ai, a e hoi ana no o > Hamanalau i Onhu a'u i olelo mua ae nei. i Ina hoi oe i ae hololea mai nei mai ka mua ! a ka hope, ina la hoi «ohe oielo aoa, he Uni no ia hoi paha iluna, a he honua no iialo, o Waipio no ua aina, noho nna no me ua wahine au." j £ ka po« heiuhelu i keia mooleio a kaao ! paha. Ua ike kakou inamua *ae nei, e hoi i hou ne kakou a e hoomanao i na oieio a Ha-! wea ia Hamannlau iioko o ka moe uhane, I ina e ola hou mai o Hamannlnu, e hoi mai i no i Oahu nei waiii a Hnwen, n komo ai ku Hamanaiau uhane iloko o ka manu iiuima• kapolma, a e k6 pnha aenei ia olelo ma ka olelo wehewehe hoi a k«ia Ma<kaula. A mii ko Kaihuauwaalua mnnao e nalu la iloko, ina ka e lōaa ia ia o Hamanaiau, aole no e hoi hou nna oia i Oahu oih waie no, aia j no ka o laua pu no ke ho!o mai i Oahu nei. • u Pela ka io paha," a pau ha mea a kona puu-1 wai e hana ma!u nei, o kona ne aku la no ia j i keia mau mea n pau a o ke kuahaua a au-1 hau in ae In na men a pnu, nohe i emo, na ! lako ia mau mea n pau ; ua paa ka halelau-! ki. A la po iho, ua hana ka Ma-kau!a i ka-1 na oiliana, a me ka hailona nna i mea e ho- { ikeia mai ai kahi i noho ni o ■ j ī ka hana io ana ua haiia mai oia e konn mau ! i akua, nia o Hnmanalau iluna pono o ka piko ; j o kn waiiele o Hiilawe kahi'i noho ni, ua ! ulupuni !oa aohe wahi aoknnaka ne. nohe no hoi he noonoo kanakn ae i koe ia Hamana-i lan, o ka uiaia waie no, a ke pipii la kona f kino kannkn iiuna o kela wahi nihinihi leie i a ka manu he lau laaū, oia na mea i hoikeia mai ma o ka Ma*kaula la, mai kona mau akua mni, a oia mau olelo no hoi ka ka Makaula i hai ae ai imua o Kaihunuwaalua, a | me kn lehuiehu holookoa a pau. | Ua iohe pu ae ia no knkou e ka poe heiu-! tielu i na olelo a ka Mn-knula, aia o ua o 1 Hnmanalnu īiunn o kekiki o ka lala-kama-hele, o neia mon !ohe ole m«i e he lala laau, nia ka oia iluna olaila kahi i ialama ai, i ka- 1 hi o ka lapn-mnnu ole. Aka hoi. he mea no ia na kukou e kanalua oie ai, oiai o ko Hamanal.tu mau hoa aiwniu no in he manu, o ka uka nahele laau loloa o Knaln, a ka i no hoi nia wale, eia aku no ka hoi ua hoa aiwa» iu ona i ka uka no hoi o Waipio, e halawoi aku ai me Maunakea, a kai no ia hoi o iaua wnle, ein no ka hoikeia lolama hou no iluna i o Hiiiawe, waiieie a Hainakoio, a hookahi ! aku no i koe, o ke kau-nn no ia a kaulele ; waie iho maluna ua inea he lalama ana ; o I ka ike ann ka kakou i kai o Waipio me ka ; luahine kai-kapu, iioko o ka i'anni aoolo hoj la, eia aku nei kn i-o, inalie no Ia paha i loaa ole ai ī keia puulu kanaka, eia Im kela i ka lae o ka ia, malie no i mau-mau-a ai ka poe pii pali o ia wahi, e Ua la no hoi o Hainakoio ma U, a peia no hoi o Hamanalao. A ma ko ka Ma-kaula ike maopopo nna, aia o HamanaUu i ka inuwai huihui o Hii. ; lnwe me Pae, nolaila, kaooha hou ae U keia i i ke Aiii, e kukuluia i ha!e nui, he lOanana | ka loa, eliina anana ka UuU, ekolu anana ke kiekie o ka pou,Banana na pouhana,h« kui | nae ma kahi kupono ke kui-ia. Aole no i ; emo iho, he pupukahi wale no ia ma ke kau*! j oha a fce Aiii. 0 na wahine ua pii i ka ! maile, ka paUpalai, ka awapuhi, ka ie-ie, na mea ala no o ke kuahiwi a pau, e hoopuloku : ai no hoi, i wahi e noho iho ai o Laka ila. na. A o na kane ke pii nei i kapiii-manu, ; a me kekahi maa Uaa okoa mai no o uka, o . kumu no o ka Uu ko ana iioko o ua hale ! | nei. O ka lehua mai la no ; hele loko o ua : hale nei a wehiwehi, i oa mea he Uu oahelehele o uka. O ka mano nae, ua kauoha i no ka Ma-kaula. aole make pepehi i ka ma- i j nu, me U ola okoa mai no a loko o ua hale ' nei. Nana*ku no hoi i ka hiwahiwa o aa . mea he hjna a ne ia Ma-kaula a, aohe no hoi e !oaa aku. Ke haUhalakau U ka manu iloko o ua hale nei iluna o ka lasu, ke kiko U i ka pualehua, ke moani mai U na mea , ala o ke kuahiwi iioko. Aohe wahi a Ha*; ■ manaUu e hoohalahaU ae ai, ua ulua mai a I 1 pau na Haiko, be oiaio, oia paha, oa hana |

hoi «km U« »k* l* lmko« i ktM mao t>a»A «im, i w«Ki« boi m»t • i o Ltki • noho ilum o ke K*bo, e mm ku ktkoa i kt ku ana o u« Ma-k«-uU aei e boo>r«iewat<>, o hoi mai • ooiio tloko o k» bak khua <km, kn uluiwkeie iknli -i hoefmxstt>aoa ole «i, book«bi oot«be tale, oia boi o H*UJmw*k Kt ueoiu aoe m o k« }tA*uru u Ka« ' IHCABWAALCA *AXL A 111 iiKO O Cll ANA K BO*KM KAI U HA3IA?<AUU. u Ke kn Q«i «o i« H«ro*n«lau.e noho m«* lte ioa oukoo liokoo ka ba!e o oukoo ib» i fo« Im elima, raai puka iki i «mho, e hik»i k« pu«a«« me ka ilio* a oka nwn» «moa « pelehu, «« oki no ia, he hoa hoi kef« :no ka manu. Im «enei e koi k« hekiii, ol». |pa ka uila, oei ke oiai. « u« k« u», « k«he ;«« w«i uia i kai nei roe ka pih«*«, a malie iloko o n« li elim«, e raan«o ac ookou, u« I komo o H«mana)«u iloko o Im b«le, « a« hi» |«moe, o ko oukou tni no ««nei i« e kii «ku «i a hoopuoi «e i k« upeoa e like me n« me« au i kauoka «t iaoe.be l«u k« upen*. A pau ka oukou bana ano hoi no oukou I ko .oukou hwle e hiaiooe ai, « e nana lioaiki mai pnha. Aia nenei • kuu iki enai k« nne, a ane noho malie paha mamuh o ka m«n« o [kuu putf, «laila. e laweia mai ke kaikama* |binc na kahi makuakane m«i no e lowe. n« Knukannpokii. na makou ia e noho i ua hnle nei, a haU p-iha kekahi mau 1«, alaila, oi« ka hoi ka w« e hele ae ai oe, « me kekahi •uiau poe uuku kup<»no, aole no he heh» lehu* lehu ae o ohiu hou no hoi, « hele hou i k« |ulaia, n imi ap« hou aku i k« me« i |n««, e 'nnlo hoi iaie hoi m«i «n« n o ki> kino konaka nei ona he palekan* loa hoi ia," wahi a ka Ma-kaula. A i ka hoopaō ana «e hoi a km Mi-kaula i kana olelo, p«ne m«i ke A!i«. •» E pono hoi ha e hoaiuiu ae na kanaka i keia (a i ai na Inkou, o pati ae nei i ka pnloli i krla mnu la elimn, malie aenei o len la malie no keia," |ae aku In no ka Ma-kaula. oka hoaima {fike iho ia ho ia o na kanaka mai o a o, h« Jmn« nka ua uahi poele o Waipio i k« uahi i o ka imu kalo, (oia la hoi e he noho ana polloli maoli la, he okoa hoi keia,hf ua mni, .pala-pi ka wahie, a kahi ka hoi k« 1« malie»,) Ihe ikena paha ka oukoo. ina no oukou e | hoelohiiohi iho, kahu i ka Ine o ka mano, ho jale ka wahie. Okapoo ke ao nia ka pono io ka mo-n o Wn ai, he kaiakahinalil inai ka hope. fka lako pono ana o na mea a pau, n mekn haiia nnn'ku o ka lohe ma keln, a me keia pea o Hnm.ikua a me Kohnla, iloko onalaelua, un maknukau na men n pau. I A o ka hoomakaukau iho 1« no ia o ka Mv | kauln e pii e hoonann, n e hoihoi mai i kai mai kona he!e ahiu ana. ;Ka pii ana o ta Ma-kai'la nei ivia ane KA lIIWI ANA MAIO NA 110AII.0NA. 0 ka pii iho la no ia o un Ma-kauU nri, 'me na lako hoomana oka *va kahiko. A i ka hiki ana i ke kumu o ka pnli, mnlalo iho jo ka wailele o Hiilawe. Alala ana k« puaa |a ua Mo-ka6la nei, me na hua pule e namu* namuana.ae hookunokunou nn» i kona poo, a e hoemi hope ana. ]na ooe kekahi ; malaila kahi i nana ai. e akaakn oe a e nne iki i un mea he kiwalawalao o na wahi Uuoho. Ku ka panli nw he mM-U noLelennnae. PeU ka hana mnu ana aua Ma-knu-la nei, me ka lilii wahi īke ole aku ia Ha* mnnalnu. 1 nnno ne ka hann oua Ma-kou-la, makouinko mai ana ke no rna ka Uni, e hakumakuma mai ana, e hoanuunuu mai ana i kona inau opua. Ai ka nnna ana ae a ka lehulehu mai oio, ko hooho walo ao U Ukou me kn leo nui. " E ua puh* ounnei i aun e ka 1«. i kukuna a k« Uma iioehae, ( Homni he ua. M 1 ioa no « p«u ae ka pule «n« a ua M« k«- ; ula nei, ok« ibo inai U no i* « n« oin«k« wni ua o Kulanihnkol, Hoonakrke mai «na uia pu uabi poepoe o i'uowina, hoonuueue Unai «na ko oUi i k«na bao«. liiki iho ana jno oae k« u» i u« wnhi Ma-kauU nei, m«* | u u maoli, bele« peno, huhulu wii nn hulu i ka papaiina, naka nahulu i ke kumu*auwae. A i ka inao an» oe « keia ku«oa, ho mau 'minuie pab» eiim«. iiiki hou ibo in» no, elima kuaua o ka nee »n« ibo, btie k» wai , ui» i kai. ik« h*U an» ok» I» mua, aohe t i lobo wahi leo «ku k« M«-k«uU, « i ka lua ,o ka la, lobc koliuliu keia i ka Jeo ol» « Ha< |m«n«Uu ; oia no kahi mele «n« i oli «i i k» >*« « Kaukanapokii i bopu ai, u» kamaain» ,no oe e ka rae» heluhelu i keU meie. M Ni,haoib» w«be e kuoan«. UhU na m«k« ik» Uo p«U &c/' He mau inele eae no keka,hi «na e oli m»i «i, oi»i, ua ike no oe e ka inea beluheJu, ioi o oe kekahi tn« m b««wina, aohe nele meie i o» k«m««in« o K«l«e--pohaku, i book«bi kumu o ke inele, « be lehulehu n« U!«. Aole i jmu.