Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 9, 29 February 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

I leaeāa mapkmmai o na kaao kakU-o o Ttei. fiELt 10. : 4- | Ika hala an; !a elaa, ai ke kolu o jkm la, lohe aku ia keia i ka walaj walaau koke me ka hoomau no nae 0 !ka ua i kana ana. Aole no nae ■ hoi o ka ua e na kahawai, a e inou-i ka aina, aole, me*foftsd ua |iobu la, e kulu palaāeaikahi ai. Ika !be ,/000 'loa ana'ku o e pee £n ae ana i keia iloko oka nahelehele. Ua hoomakau* ! kau mua keia he wahi papa-aina a waiho ma fke alanui a Ham&nalau e hoi ae ai, na ai 0 ika nahelehele/ a me na ai kamaaina mai o ] kai, a me kekahi mau ia, oka ia nei hana Ino ka pee loa a nalo. ike ahiahi ana ae o | ua la ekolu nei, oia ka wa o Hamanalau i hiI ki mai ai ma kahi a ks Ma-kaula e noho nei. [I ka nana hoaiki ana aku a ua kanaka uei, aole ike pono ia aku o ke kino holookoa o j Hammnlau, na hele a iuluu i na lau nahej lehele 0 ke kuahiwi, & o kona kapa aahu no i ia, ua hele ke jgoo a wehiwehi i ka lei lehua ie haiamu ia ana ena manu. Ai ka nana 'pono ana mai 0 Hamanalau i keia wahi pa|pa»aina, ke hookuemiemi hope la o Hamana- | lau no lflf makaa. Ai ka ike pono ioa ana j'ku 0 ka Ma-kaula, e hoomau aku ana keia |i ka pule me ka manaoio loa e loaa ana no ia ia, u e laka ana hoi. Oka hele hoonenene mai la no ia o ua 0 ino 0 H&manalau a hiki i kahi papa-aina. A pane iho la 0 Ha* manaiau pekeia. Eia no nae paha oe ia nei e Kaukanapokii e, hoalohaloha wale. Kuu knikunnne mai ka haleiau o uka, Mai ka hale tipeapea malu i ka palai, Hoanoho hoolohe leo 0 ke kahuli, E huli mai ana oe e imi nmi, Eia au ia i ke kuahiwi, 1 kela kunlono pali kawahawaha, He wahawaha ke kane he hai-na, ia aku a ke kuaiiiwi, Loaa ka hoa moe 0 ka manu, He manu he kino manu no Ku, 0 Kukonaikepoomalolokuokaiani, He kamalei na Kaukanapokii, 1 hanai makua ole ai no e— E hele mai e—eia n0 au Ja. A pau ia mele ana a Hamanalau, hoi iho la keia e lalau i ka ai, ka maia, kela ano ke* ia ano, ai oe la ne ke ano mu-kamu-ka, aohe ne4 o ka ai o ka peno, he okoa no hoi ka

ai a ka ulaia, ke ai la, a ke hoolei la ka nui

A pau ka ai ana, hoi ino la keid noho pono i ma kahi omamalu kupono, hookahi no ō ia nei hana he kui lei, 0 kela ano o keia ano, a papahi i ke poo, a me ka ai. A pau ke kui iei ana, pane wale iho la no o Hamanalau. " Eia no hoi paha oe ia nei e Kaukannpokii e pee mai nei la ; pee mai nei nae hoi oe ia'u. Auhea ka hoi ke kaikamahine a kaua hoi iho la no o ua 0 Humanalau uwe no i ke kaikunane, 0 ka uwe no 0 ke oli, e like me ke mele e loaa ana ia ia ke hapuku ae, e ohikui ai, a ma ka nana ana'ku nae a ka Ma-l aula, ua ane ao kanaka inai, a pela no hoi kakou e nana like ae ai. Hoomakaukau iho la 0 Hamanalau e hiamoe, a pela no hoi ka Ma-kauia, ke walaau wale mai la no nae 0 Hamanalau a o ke ao no ia oia po. A i ka wanaao 0 ka la 4, hoomakaokau iho la o Hainanalnu e hoi i kai, a pane iho la oia penei. '* Kai ka hoi kahi keiki pee loa mai 0 oe e Kaukanapokii, 0 noho no hoi ha ka e na wahi keiki ia nei, e hoi ae au i kahi 0 na makua 0 kaua." O ka iho aku la 00 ia. A i ka liuliu ana aku 0 Hamanalau, e hoi aku ana ka Ma-kauia mahope, a kahi e noho ai 0 Hamanalau, nohoe wale mai ia no ua kanaka nei ma kahi e. He lohe ana nae ka ia nei i ka namunamu 0 ua 0 Hamanalau. " E hoi mai ana no ka hoi ua wahi keiki nei U, haaiele hoi oe i ke : kaikamahioe a kaua, ke uwe hoiohoU wale ia paha oe i ka makua ole." A pau keia namunamu ana a ua ulaia nei, 0 ke ku ae la no ia hoi ana i kai, 0 ka Makanla aku no m&hope, oia hoi no ko Hamanalau a komo ana iloko o ua hale nei ona i hoomakaukauia ai; 0 ko Hamanalau ike aku la no ia i na mea hoowehiwehioke kuahiwi, ua ulua ae a loko o ka hale, hookahi ka hauwalaau iike aoa me na hoa manu ooa. Ilaila wale iho la no 0 Hamanalaa e apakau ai a luhi pu wale iho la no, ia iuhi ana, e kuu aku anā keia hiamoe. Ua hele a lahi wale 1 ka heie ana o ka nahelehele. A 1 ka ike pono ana o ka Ma-kaola, oa hiamoe loa 0 Hamanalau, 0 ka milie loa iho la no ia 0 ka ua 1 ke ahiahi o ka la 4, o ko ia oei kii ako ia no ia ia Kaihuaawaaiaa/a me na poe kaoaka e lawe mai i ka upeoa e hoopani ma» waho o ka haie. A i ke aumoe ana iho, oa paa pono mai )a o waho i ka apeoa a pao, a mawaho loa mai ka opena nae, a o ka npeoa paoawelewele loa mai mawaho lo*, oia ka apeoa > paa ai. Ke hiamoe nei no o Hamanaiao, a ao ia-po, mai ia la a ahiahi, a httmoe hou oo a i ka waoa-ao 0 kekahi la ae. Paa paha ka maluhiluhi, a pooho hoo mai la, a no ka hauwawa mawaho, ala pioo ae la o ua o iiamaoalaa me ka hoomakaokau e

holo. Kai no !« hoi ot pta k« ahio, o ua; wahine hoaooho oei o ka papu Innioe, eki oo ka ke kawe{e oei 00. Ke «uka «rale I* 00 ka iho o Hamaoalao naoa maanei, a o ! ka puka aku la do : s* e hoto. i holo aku ka bana. ua paa mai 0 waho i ka upena, e noke aku bu keia i ka haehae i ka apeoa, he ; mea liilu wale 00 ka hoi ia i ua o Uhi-m-, ircibti, a nawaliwali iho la 0 Hamaoaku i. ka apena*aae, a paa aku i ka upena punawe» \ lewele. Ua ike no kakoa i& opena, he upe»j na pipili; ke pa iki ae ka pinao, a me ka pu-, lelehaa, a me ka naio, 0 ka pipiii ae )a no, ia, a iiio o Hamanaiau ilaila e iohi ai. Hiki aku !a ka Mfc»kaoia, a hoopa-e *110 kanaka aku la me ka namunamu puie no nae. A ma ka nanea lo§ o Hlmanalau i ka lea oua Ma-kauia nei ike oli ma 3 ke ano puie, ua holo maikai vmle 00 na puie ana a pau } elima, aole 1 he\>a, a ka-hea aku la ua Ma« | kaula nei iki inoa 0 Hamanalau. Okeo '■ mai ia no ia 0 Hamanalau me ka akaaka, a ! kulou iho la ilaio me ke ano hopohopo. A ! knhea bou no ua Ma-kaula oei me ke ano: leo nahenaiie ioa. Oka eu mai la no ia 0 j ua hiwahiwa nei hoi a kakou, he mea oie ka j hoi ia ika manao 0 ka uiaia. Oka uhoi aku ia no ia iloko o ka hale e u noho mnlie ai, 0 laua wale no ia po me ke ao, me ke ano hoomalimali no. A ike pono ioa iho ia ka Ma-kaula ua ola ion, a ua oiuolu kupono, o ke kii ia aku la no ia 0 Kaukanapokii a me ke kamalei a laua. Ai kn h.ilawai ana ne 0 ke kaikunane, a me ke kaikuahine a me ka hiapo a laua, he mea e ka oi aku 0 ke aloha nui wale iwaena 0 lakou a kakou no hoi e hoomanao ae ai, ina o 00 kekahi ia kulana. !

Ke uwe helu mai la 0 Kaukanapokii, no keia hoolauwili mau ia o ke kaikuahine ; a ke hoomnnao ne la ua wahi keiki nei, no na hana kupnnaha ana i hana ai, i loaa mai ai keia mau haawina ino i kona hanau mua kaikuahine. I ka wa e noho ana i Kaala, aoie wahi i poino a manuheu iki n Hnmanalau, he maikai okoa no mai luna a lalo. Ua hanai puu-ole ia, a kee oie no hoi e ko Ha» wea hoopunahele ana. Eia ka hoi kahi e mainoino ai ke kaikuahine; ama ia mau manao e loku ana iloko a hoopuka ma ka uwe-helu ana. A pela no hoio Hamanalau, a ho mea ano e no hoi ia laua ka loohia ana o keia mau popilikin.

i ka pa'j «na oia haalokuloku, e uwe kumakena ana lakou me ka haaloulou nuiana. Ua ninau koke 0 Hamanalau ia Kaihuauwaalua ma; haiia aku la no, aia no i ka hale. "Aole ka pnha lakou e hele maf e ike ia'u," •• he hele mai no ke kii ia aku," wahi aka Ma-kaula. Oka hoounaia ae la no ia e kii ia 0 Kaihuauwaalua hai-na nui wale ka hoi 0 ka Mokupalewale, a me na kahu 0 ua Alii la. Ka halawai ana 0 Hamanalau mk ke canb ANA NE KAIHOAI WAALUA, A ME KE KAMA* ILIO PU ANA NO I.AUA IHO. i ka hiki ana mai 0 Kaihuauwaalua iioko o ka hale, a ike maopopomai la i ua wahine, he mea e ke aloha, a me ka pau-mako, me ke noi mai ia Hamanalau, e hoomaikai aku ia ia, no na hana ino ana i hana kuinakaia aku ai ika wahine. Na kakou no ia e na» na pu ae i keano hoomaalea 0 Kaihuauwaalua. Aka, e nann ae no hoi kakou ika ole--10 hoino no a Hawea, kai no ia hoi ua pau, eia no ka ke kaweiewele nei no. Ai ka hui ana aku he kane a he wahine ma ke ano launa ana, a kamailio a paina ai no hoi. A ma ka nana ana'ku no hoi a Hamanalau i ke kane 0 kamaha-ku 0 na la opiopio; a he mea e no hoi kc aloha, aka, kaupale hou ia mai la e na oleloa Hawea.ina kana hoomanao hou ana ae i kn wa ana i hoi uhane ai i Oahu. Ama ka nana hou ana ae no hoi i ka hana hookumakaia a ke kane, nolaila, 10-11 11 waie iho la no ka manao i 0, a ia nei no hoi e lauwili ai.

Ke kulou oei no 0 Kaihuauwaalua me kana ukana nui no he waimaka, e hookulukuiu mau ana no me ka mao ole ae. Pane mai 0 Hamanalau me na oleio waipahe i mua 0 ua kane. " Eia nei e kuioa nei, M ea ae ia a nana aku ia. " Aloha no boi oe e ke kane, kai no paha he pono keia au, 0 kou imi ana ae hoi ia'u a loaa au i ka hale kaupoku kiekie ; a lawe naaopo mai oukou ia'u mamali o ko ia nei makemake. (Kaukanapokii.) E pepehia ia iho no la paha wau e oukou ilaila, ina no ia hoi aole e ikea keia mau hailooa kupanaha i loaa mai nei ia'u. H Aole hoola ia mai nei boi au a Hawaii nei, kai no hoi o ka pono ia. Ike iho oe ua hapai au 1 ke keiki a kaoa, haalele ibo oe ia'o i kai nei, e noho makamaka ole 1 kou wahi. A 00 kou noho hoi i oka, owau 00 o ka wahine aloha ia oe e ke kane, ukali aku no au ma kou hope, me kou ike mai no nae be luoluu ko'u, a he kaumaha hoi i neia mea he opo keiki, n*ku aku au i keia nahele laau loloa, e hka no hoi me ka nahelehele o kuu wahi i hanai ia ai. A hiki hoi au i okaa noho pu rae oe ; aole i lialiu iho ka'a noho pu ana roe oe; imi apa hou no hoi kau hoi 0 ke kai nei. Kai 00 paba o ka hoi la hoi kau, a lihi wahi maoao ae la hoi e he wahine; he ole loa no, elua no hoakai ai o ka lawe ia ana ae o ke oki no ka ia, 01 noho mai maua me ka pokii oei 0 kaua, a haaau

wik» ke kfiki wi, ikolu makoa o ki noho »i» oka uka. oki nui «hoooi oke kiiUioi n«t o kaaa i km laukk i ka nahelelieie, e naku bele wale ako ai no iioko o%tia paia* palai, iloko o keia ulu«i-e; ioaa mai la kahi ai, po-a iho ia ika «aha oke keik». Aole hoi ka nana aoa ae i ko % u nahekhele, ua kanu » e ko'o kupuna wahine na <nea a pau a ua l»ko, A roa ko'u aoo haoau keiki ana, ua kao mai ia*u ke ano maimai. a he ano aloha mai no hoi kekahi la oe e ke k*oe; o ka make ae hoi a ka poloii, oolaiia, waiho ko'u mau iwi i keia uka, ina 1« paha o«rau In kiai o keia kuahiwi, e oit aho* nui o ke kaikaioa nei o kaoa. )Ua ana «'u keia mea he oia hou aoa, a hoi hou i kc ao inalamalama. A oia oe e ike mai la ia'u e ooho kmio' aku la, a ike aku au i koa ft>a« heieheiena, a peia hoi kou ika ana mai ia'u.

I hoi cn«t hoi miua roe k« m«n«o e UUwai kino hoa Ukoa, eia no kt hoi kei« pilikia hou, ike ole i* «e, poele m»i ka opu k*hi 0k« manao, t eit no k» ik& nahelehele i« 1 hele aku nei, opea no hoi ua mamo a ka naheieheie, ke hookolo f« no i k« nahelehek-. Noliila, ioan mai la no hoi ia wahi olelo kahiko a'u i lohe ai. •• He mea mau no ka ia inai ka poe kahiko ma), aole no k« mai a kaua ae nei. Ke noho pu ia no ka ke kane a me ka wahine, a ke hapai iho ka ka wahine ike keiki. Oka hoonana>au aku ia no ia oke kane, a kumaka iho nei no hoi kuu ike ia oe." Ia Hamanalau e kamaiiio ana, aohe waimaka paa o kela a me keia poe hooiohe mai; abe uwe ku-o maoli mai no ko kekahi poe.

A pau k« Hamanaiau kamailioana j pane ae la kekahi poe pili ike Alii, •• Kai no paha keia laweia aku o ka ai e hoouna pine* pine ia aku nei, ua hiki aku la hoi i o olua ia, eia no ka paha i ka nahelehele wale no kahi i hoolei ia ai." Nana ponoae la o Hamanalau i un kanaka la e olelo nei me ka inaka kukona, a paepae ae U ka hma i ka auwae, me ka hoomimino ae i ka ihu, a ho-i--ika ae la i na maka ; a ninau hoohuoi aku la. 44 l)hu! pehea !" A ike mai la ua ka* naka n<>i ua ano e na helehelena o Hamana» lau, nolaila, olelo hooemi iho la i ka leo me keano hopohopo. a pau ua mau olelo la ma* inua ae nei. I mai ia o Hamanalau me ke ano naauao. •' Ae, i noho mai au ika haie kana e noho pu ke kane me ka wahine, a ike aku i ke kane, ono ka ai ana i ka ai a ke kane, a pe(a hoi ke kane ke ike mai i ka wahine, ono no hoi knua ai anu i ka haie o mua, a owau hoi, i ke kuahiwi ka wau • noho ai, ahe manu hoi ko'u hoa ai. Ao ke kane nei hoi, noho īa ia kai nei, he poe hoa e aku la hoi kona hoa ai. I laha mai anei ia wai ia ; pono no paha ka lawe ana ae a kanaka a hoolei i ka ai i ka naheleheie ; i noho ka ia ke kumu nana ia huakai lawe ai, i pono paha ke kanaka i ka luna. A i pono hoi ka iuna i ke kanaka, he nana aku noao* he e loaa ke knne e like la me keia kane awahua nui waie, a aioha ole no hoi, (he oi* aio no ia.) | A pau ka Hamanalau oieio ana. r»ne imai o Kaihuauwaalua. •• Aohe a'u oielo e ae e pane aku ai ia oe, o ka mihi wale aku no i na hewa a'u i hanaaku ai ia oe, mai ka mua a ka hope, o kau no ia e kala m»i." Ae mai la no o Hamanalau. " Ae, ke kala iku nei au ia mau hewa ou. He nani no ia ua ike mai la no oe ia'u, a owau hoi ia oe, a ua loaa iho Ia no ke kaikamahine a kaua, a he alii no oe no Hawaii nel,aohe oe e neie i ka wahine. a owau hoi, e hoi ana no au i Oahu, e noho pu ai me ko'u makuakane.a me ko'u makuahine, a me kuu kupunawahine a oukou i ike ole ai, a i olelo pu ole ai hoi, no ko oukou lawe ana inai ia'u. Nolaila c*a, aole au e noho i Hawaii nei."

Ma ia olelo kaukau a Haminalau; bc n»ca eke aloha honkamani o ua kaoaka bai-na wahine nei, a ua aloha pu no hoi me ka poe e hoolohe mai ana. Ake hoomaoao ao ia iakou i ka olelo wanana muaa ka Ma>kau)a. Pane ro*i o Kaihuauwaalua. " Aole paha pela e ka wahine, kai no ua hoi inii ia oo oe, be kane a he wahine, a o ke keiki no a kaua, aohe no he mau aiii eaeo Hawaii nei, okakou waie oo;aona mea no hoi i haia mahope, ua haia aku la no ia, o keia mua aku ka kakou mea nanaaku." 1 mai la no o Hamanalao. u Aole au e noho me oe, o ka waiwai au i olelo mai nei e pi!t ana ia Hawaii nei, aole ia i oi aku mamua o ka ko'u mea oana i haoai, he oi )oa aku ia, be ai iubi ka hoi kau, na ke kanaka e haiihali mai, a i molowa mai ke kaoaka o ka boka ibo )a oo ia. Nolaila, iawelawe paka no oe ika kaua, ooe no paha ke ooho • ai i kau wai* wai, ua maa hoi aeoei oe i ka ai pu aoa me ke kaoe ame ka wahine. Ooe wale iho | nei oo ka hoi ia i ooho iho nei, oia hoi e owau kekahi." Ma keta mau k.ke oleio aoa a iaua nei. Pane mai o Kaukaoapokii. ** £ kuu hanau mua, aole ka ou aloiui mai i ka oiaio a ka kaua kane. e kaoa aku oei ia oe, e noho pu ae kakou, noho mai olua noho aku au, o ke kamalei a kakou." Pane mai oo o Hamanalau. " Noho ki hoi paha i ko puoi, he hooholoholo waa ; heaha hoi aeoei, oa ko iho la oo ka hoi kou mnkemake, heaha hoi anei ka hewa, owau oo o kaoa ke hoi ae e ike wahi hulu makua aku. . Noho oo hoi paha oe i makua oo ke keikt a