Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 11, 14 March 1868 — KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA. [ARTICLE]

KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA.

Na S. M. Kamakau.

HELU 03. No KA noho Alii ana o Liholiiio MALUNAOKE AIJPUNl r A UA KA« PAIA 0 KAIMEIIAMBHA 11. I ka eiwa a me ka umi pahn o na makahiki o Keopuolani, ua holo mai o Kainehumeha I mn i ke kuua ma Maui me Kalanikupule ke keiki a Kahekili, a ua hoouka ke kaua nui mn l;io i Wailuku, a ua aiihee o Kalnnikupule ma me na'lii a pnu o Muui ia Kamehamehn ; a o Keopuolani keknhi i auhee me Kekuinpoiwa koua makuahine, maiuna o na pali kuninihi ka haawe ana o kona mnkuehine, a mai make laun, a e ole ka iknika o | ke kahu i ka haawe pakeleai kolaua ola. A hiki o Keopnolani mu i Olowulu, a la- : una pu hoi me Kalola kona kupunawa- j hine, a ua holo aku lakou i Molokai, a noho lakou mn Kulumaula, a un pilikia o Kalola i ka mai, me ka manao nae e holo i Oahu e hui pu me ke kaikunane, aka, ua hiki e aku ka elele kaohi a KaImehameha, aole e holo i O.ihu. i j Ua noho iho o Kaloia me na kaikama- | hine a me ka moopunp, a hiki wule i ka pae una o Kamehameha i Kaunakakai, a halawai pu me Kalola ma. Malaila hoi 0 Kamehameha i noho ai a make o Kalola, alaila, lawe ia aku la o Keopuolani | i Hawaii na Kamehamoha e malama, a jme Kekuiapoiwa ma, Kalnninkua ma, Kahakuhaakoi ma, n ua kapaia o Waliinepio. Ma Keauhou, i Kona Akau kajhi i Innaiia'i o Keopuolani a hiki i ka wa i lilo ai i kaikamahiue nui. 1 ka manawa i holo mai ai o Kamehameha i ke kaua i Oahu me Kalanikupule, oia ke kaua i Nuuanu, i ka malama o Feberuari a me Maraki, o ka makahiki 11785. O Kekuiapoiwa kekahi i holo pu | mai, a o Keopuolani no hoi kekahi, oia kn ioaa aua iain o ka inou Keopuolani, !mai kekahi alii mai o Oahu, no ka mea, |o Kalanikauikuaianeo no kona inoa. Mn Waikiki kona wahi i hono ai ine ! Kumehameha, aole nae i lawe o Kame- ; liauieha i wahiue mare mnoli nan*, a i | hoa moe nona, aka, o ko Kamehameha |mannoio maoli, o ka hoomau ia o ka ma* 1 iama ia ana o ka ohana Moi o ke Aupuni. Ma Hilo, i ka makahiki 1757, ua hanau oia i kana keiki makahiapo, oia hoi 0 Liholiho; i o ka lua o ke keiki, ua hauauia ma Wailupe, he mumuku ; a o ke ( kolu o na keiki, ua hanauia ma Keauhou 1 Kona Akau, oia hoi o Kauikeaouli Kamehameha 111, i ka la 17 o Maniki, o ka inakahiki 1814 ; a o ka eha o kana maii keiki, he kaikamahine, o Hariata Nahienaena, i ka A. D. 1815. He alii makee i ka malama keiki o Keopuoiani, a no ke numeume a me ka majkee o na'lii e hanai, a e malama i ua ke-

iki ain, a no ka lawe ponoi o Kamehameha 1.. i ke keiki makahopo nana ponoi e hanai, a n* ka wahine ponoi i ke alo o Kamehameha, oia o Kaahumanu, a ua lil<» oia i kahu nui no ke ke keiki makalii» »p« oia hoi <» Kalani Kua Lihoiiho ; a o ke keiki hope loa, he kaikamahine o Nahienaei.a kn inoa, ua nua no oia nana no e hauai a me koaa poe kahu ponoi, aole <>la i ae aku i ke koi a na 7 iii e iiio ia iaknu lianai. Hh alii aloli#i na keiki me ka uwe, ina e kaawaie na keiki. aoie o kana uini ka uwfeme ke kaakumakena. O ke kniknina o kona mokuHhine, oia no o Kekniapoiwa, Kalanikauiokikiio, a 0 Kalaniakua keknhi inoa. He alii wnhine kapu ioa keia, a !ie alii pio no lioi, a ua iike oia me ke Akua, ua moe na'lii a (iit ua kanaka a pau imua ona. -He'iii niaupio o Kekuinpoiwa, a he hookae hoi ia Kumehameha I, a he hoole no hoi aole he alii, a fte hookoe ia Keopuol.-uii i ka inoe ia Kameh-.imeha I. Ua oieloia oia no ke kutnu o knna m.ike ana, a nolaila kona ai aun i ke kino o Kaiaipahoa, ua make oia ma Honuakaha i ka makahiki ISO3. O Kal«)la kona mnkuahine, a o Kameiiameim Nui k<uta makuakane, ua liio oia i alii pio. He alii makee loa keia 1 ke kapu, a o na kupu akua a me na kapu heiau, ua hinn imua o/ia. a o na heiau. ua pii wale ia e ia. O Kekuiapniwa, o Kalola ka makuahine, ao Kalauikupuapaiknlaninui Keaoua ka makuakane. He hoowahawaha me ka Imokne' maloko oka naau, a ua hoopuka no i na huanlelo honkne ma Hilo peiiei : u lle Keawe ! He Keawe !! He Keawe awenwe poi." Ua pili keia olelo hookae a Kekuaiapoiwa i na'lii o Hnwaii, a ua liiliuai nui oia i na'iii o Maui n me o Omliu, ai;i malaila kona kiekie, n e hoowahawaha ana oia i kona pili nie na 'lii o Hawnii. Kupanahn n<i hoi ka manao o na'lii, ka hoowahawaha aku hoi i kekahi poe alii o lakou. Aole no i iike ko me ko- kona mau inakuahine ka hookae i na'iii. Ua ike ia nt> oin he alii wnhine aloha i knna inau keiki a me knna mau knne, n i na'lii no hoi me na makaainnna. Aole 110 he mnu alii a mau makaainann hoi i make no kona mnu kapu ;i!ii. O ke kumu o ka ainoa, o Keopuolani no, a ua kokua na inakuahine ame na makuakane a ine na'lii mahope o ia nmnao maikai. He mea kupanaha no hoi ia Keopuolani ka hoopau ona i kona kapu ulii a me ke kapu o kana mnu keiki.

0 Keopuolani no ka mea nnna i hoainoa j ia Kanikeaouli i kn in i kukalaia'i a i hoo-; nohoia ai hoi o Lihoiiho Kamehameha II i ma ka Noho'Lii o ke Aupuni Ilawaii. O ; Keopoolaui no ka mea i hoainoa aku i i ka Moi Liholiho, a i liahao oe i ka lima j ina ka waha e ainoa, nka, no ka hoolohe] ana o Liholiho i na olelo kauoha a Ke-! kuaokalnni, "E mal'ima i ke kapu Alii a! me ke kapu Akua. Aohe alii aia i ku i! ke Aupuni, a he ulin wale no ka make o| ke alii aia." Ua hooko ia no paha ia ! olelo, oiai oule i oni paa ko Liholiho no-; lio Aupuni ana ; o ka manao o na'lii il makemnku i ka ainoa kai ko, nka, aole nae i oni pnn ko Lik<»u pomaikai, ua hoo-| puehu ia lakou a ua pau i ka nalowale. i O Keopuolani no ke knmu o ke kaua; ainoa, o linia pu nae hoi me Ulumehei-' hei Hoapili kane kai kii ia Kekuaokalnni 1 ma Knawnlon. a oiu no hoi kai waimaka ! helelei imua o Liholiho kana keiki, a o Keopuolani no hoi ka i kena aku ia Ka-; ianimoku e kii e kaua ia Kekuaokalani. a I oia ke kaua ninoa ma Kuamoo. | Ina pahn o U. Huapili wale no ke kii io Kekunokaiani, ina aole e kaua ma Kun- | moo; ina nae pah i ua mokuahana ke ! Aupuni, a liio la ka Moi Liholiho ia Kekuaokalani, a huli nui na'lii mahope o Kekuaokaiuni, a luku ia paha o Kalanimoku ma. O Kaahumanu ma ka poe na- ; na i hoainoa i ke Alii Liholiho, no ka | mea, he makee alii kona a nie na kapu ! akua, oiai aole oia i manpo ua hanlele ke alii oona ua knpu niii a me na kapu akua. ; A o ko lakou malama ana i na kapu, he 1 inau lola no Ulumeheikana. O Keopoohwii a me na keiki i loaa mai loko mai ona, oia ka naMii a me na makaainana e manaoio aku ai, he'kua, he i ahi, he web, he papaa ; aol« ia he olelo honpilimeaai wale na na ianaka, u« pili ; i i oleio mai ka po mai, a inai na kupuna | mai. I kona haalele ana i ke kapu alii a ' me ke kapu akua, a ua lawe oia i ke ano ; hoohaahaa. a ua komo wale na'iii a me

oa m&ka&inana, a ua ai pu rr.e la. He kupanaha ka hana a ke Akua! O'Keopuolani no ke aiii wahin« nana i hd&ipa mua ina Misionari i hiki mua mai i Hawau nei. a hookipa mua ra n»a Halealii ma Oneo, ma Kailua i Ha«aii. A nia no hot ke alii i haawi raua i kana mau keiki e ao i ka Palapala. A i ke oeo o na makahiki o Kauikeaouli. a i k#eha niakalnki hoi o Nahienaena. He mea kupanaha ka haawi ana niai i keia alii |a hua maikai e hoouiu ai i ka bua o ka malamalama ma Hawaii nei. Aole no oia i kakali i ka haawi ana i kana n»au keiki ike ao Palapala. Ika makahiki mua no i hiki niua mai ai na misionari, i ka A. D. 1320, oia no ka makahiki i ao ia ai o Kauikeaouli a nie Nahienaena i ka palapala. Iloko nn hoi oia makahiki, ua lohe o Keopuolani i ka olelo a na niisionari ma ka waha o ka poe mahele oleln, oia hoi Toma Hopu ma,no ka mea aolie i maopopo ka olelo Hawaii i na misionari ia wa,akn, ua ao no o Kauiheaouli ma ka olelo BeriUtnin,n pela no kekahi poe i ao pu me ke keiki aiii. Ua hoomoopopo loa o Keopuolani i ka olelo ao a na Misionari : aohe pono oka lawe nui aua o na alii i na haiawahine he lehulehu a me na haiakane he lehulehu, he mea hewa nui ia imua oke Akua ; i honkahi kane a i liookalii wahine ka pono, a e hooao paa loa ia laua imua oke Akun, ma ka mare aoa. Aohe alii i hoomaopopo i ka oiuio o ia mau olelo, a ua hele nu'lii a pau ma ka lealea, ona n me ka haluku ana iloko o na mea haumia. (Aole i pau.)