Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 11, 14 March 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

I laweia mailoko mai o iia haao kahiko o Hāwa'ii nei. lIELU 12. KA HOOMAKAUKAU.ANA 0 HAMANALAU E HOI A PAE HOU MA HALAWA I MOLOKOI. I ka pau ona aku o Knuluhunikahnpapa ma i ka hoi, " olelo aku !n o Hamanalau i ke aikane," e hoomakaukau paha i wahi o 110 makou e hoi ai, ae aku ia o Luukia. " Ae, e hoomakaukau no, o ka hoolaleia ae la no ia o na knnaka e ho-a mai i ka imu. A i kn mo-a ana o keoolakou. Olelo mai la o Luukia ia Hamanalau, e uhaele kaua i kela hale ina makua o kaua." " Ae," wahi a Hamanalau. Oko laua hele no ia a hiki, o(elo aku la ina makua. " I hele mai nei maua ia oe, ua mo-a ka ai o ke o oia nei e

hoi ui i Oahu, a no kuu aloh i i kuu aikane, nolaila au i hele mai nei ia olua, e holo pu ana no makou i Oahu i ikeia aku hoi ia pae nina." Kulou iho la na makua ilalo a hoohelelei iho la i ka waimaka ; a e*a ae la i I luna, a i mai la haalele oe ia maua e a, aole, je hele vvale ae uo hoi i ka huakai makaikai, !a malie no hoi o ioan aku kahi a-pela kane |?na Oahu, loaa hoi ka ia nei kane, a loaa! jht>i ka'u. hookahi ka maua noho pu ana i kaj | la-i o Waialua i ke ehu kai o lalo. Ae mai | la no na makua, "o hele me ko aikane, ma knna wahi e hele ai malaila aku no oe % ma :kana olelo mai, he oe wnle no kau, oia ka ' mau olelo ia oe e ka maua kaiknmahine, ua ! pau ou-haele/' i A i ka ike maopopo ole o ko Hamanalau ; manno, a lohe pepeiao iki la hoi, e hoolaau |ana ke aikane ana e hele pu i Oahu, a i ka ;lohe ana o Hamanalau i ko kamailio ana o , Luukia me na makua, a kahi no a maopopo ae kona manao, a he mea olioli loa ia nona, a me ka hoihoi nui loa. A i ka pau nna o | ka olelo ana, ua hoi aku la o Hamanalau ma i ko laua tiale e hinmoe ai, n kakahi»ka ae, e hoi mai ai, oiai ke hoomakaukau nei na 1 knnakn boe wan, i loa i ke ao ae, a o ka hoj lo no ia o lakou. 1 ke ao ann ae, he la ma- ; lie ia a he makani maikai no hoi, e ai ai ke ;ko, akupoe hookeie. Ua uluaoa mai ke | kahakai no ka nui mai o na maka aloha do . kn hoi ana o Haioanalau i Oahu, a me ka ; holopuana kekahi o Lnukia. Nolaila, ua nui mai na maka aloha i ke awa kau waa. | He nana io aku no i ka poe uwe no Luukia |a me ka kakou pua iuiu, he mea boi kau a ike aku la hoi i kela rose o ke kakahiaka.e mohala maikai mai la, a manao ae ia boi e kii e ako, i iei kahiko no ka hoi ana la hoi ia Oahu nui maka-ewaewa, he ole loa 00. ; Oa wakaakau ka holo moana ana, he hoe ka i ka hope o kn waa, ke kuln ia ke oe. Eia na ohua o luoa o ka waa o lakou nei: 10 Hainanalau 2 Kaukanaikipokii 3 Kuili 4 Kuhilani (oa kanaka no iohumuai,) 5 Luu- , kii, a roe kona mau hoahele elua, he kaoe i no a he wahine. 1 la lakou oei e hob ae ana ina ia uioana, ! ke nana mai la o Hamaoalau i ke one loa o ; Kahului, a me Ipi waiho lahalaha akoa Wa|iluku,ame Waihef, a me Kahakuloa, ke •, hele ae la ko Ukou nei waa ma ka moana o

Pahoio, a ke hoea ae la mamua mai o bi iha o ko lakou o«i waa ka Ue o Puuohoku, a me ka mokupuni »> Mokuhooniki, a ke katlo ae !a roa kela aoao o ka lae, a i ka ike aoa o Hamsna!au i ke awawa maikai o HiUwa. a ke oiaau ae la keu. A ke hai ia roai la e na hookele, o HaUwa keia, o ka lae o Kauhoha, o ke one o Kama«laea kela, o ke one o Kaawili kew, o ka pali o Poup, a ine ke omaioa pali o Hikiaupea, o Halawai* ki. o ka lae o Hin\)ena!e »ku, o ka wailele 0 Moaula, a ma ko HamanaUu makeinake e ike ia aina, oa koi kok!*atf6^P l Wa hookeie e pae malaiia, &e mai no lakou, a o ka pae aku )a no ta o ka kakou knmalei biwahiiva ma ia aioa nui wale o na inoa o na makani a kakou i ike ae nei ia Kuapakaa. Ka noho am o Hamaxalap ma Halawa i Molokai, a me ka hoaikaxb axa o Kaukanapokii »e Kaili. I ka pae ana aku o ka kakoa mau kama* lei hiwahiwa ma k& aina )ae ioihio Molokai, he mea pihoihoi no hoi i na kamaaina o Ha* lawa i ka ike ana mai i keia waa maiihi i kau aku ma ke one o Kamaalaea, he mea mau io no ka iehulehu ana mai o na poe kamaaina. A i ka ike ana mai i keia poe tara hoi i heie mai mai nn aina Hikina mai, he mea e ka pihoihoi o lakou, e ulakai ana na kamaaina ia lakou i Kauhale. o Kaiii he ke* iki kane kanakn maikai oia no na la opiopio, e iike pu la no hoi me Kaukanapokii. A i ka ike ana mai ona ia Kauknnapokii. o ka miki mai ia no ia i aikane, a i ha)c kipa no ke ao o ka noho ana aku, o ka hele aku ia no ia a hiki i kauhaie, kaka mai ana ka wa< hie o ka imu o ka puaa, ka imu o ka iiio, nn waiwai Hawaii nei no hoi a pau, puhoio ka moa. hele ka lawnia opihi, ka upena o-io ihe no o knhaone, he mannwa oie ia i k* po« kamaeina, aohe uo i liuliu iho, o ka mak«okau mni ia no ii o na meu a pau, a o ka hele aku la uo ia o ke uikane a Kaukannpokii ī kiihi o na makun, e aiakni aku i ka poe kane o ka waa malihini mui i ka iiale o mua, a o Hamanalau me na wahine e ae, u ine na wahine kamaaina i ka hale lakou e ai ai. A i ka pau ana o ka paina ana, ua akoakoa na poe mnkua, a me na makamaka o Kniii ma kekahi hnle nui. A ninau mai la o Ka< īii i ko Kaukunapokii moolelo mai k& mua mni a hiki i keia wa a iakou e oieio nei. Ua pane aku no o Kaukanapokii »ai ka mua mai, e iike me na olelo i pau aenei ia kikou, a he inea hou no ia i ko lakou iohe ana, a he mea olioli no hoi ia ia lakou ma kahi hiki ke oiioii ia, a he mea kaamnha no hoi ina kahi hiki ke kaumahaia, e iike me ko kakou ike nna iho nei i keia moolelo, be mau la ko lakou noho ana malaiia. •* A i keknhi mannwa n iakou e noho nna malaiia, hoala mni ia he aha-huln iealea na Kamoku k. a me Knluanouw. he mau keiki kupa a kamaainn hoi no Halawa. 1 ka makaukau ana, koi moi o Kaili ia Kaukanapokii e hele 1 ka nana hula, ae aku no hoi ka kakou ka< malei; i hele aku ka hana, un makaukau na mea a pau, e huia ana e kilu ana, e oli ana no hoi ka poe lea i ke oii. A ma ko Kau< kanapokii wahi ano kilokilo iki p<)ha i loaa mai nmi na kupuna e-epa o laua. Ninau aku ia i ke aikane, he wahine maikai hoi keia heie a loloa ka iauoho, ae mai no hoi o Kaili, ae, o koonei wahine maikai keia, »ia ae no kana kane ke noho ne la ma keia aoao, he mau keiki papa īa no keia aiua." Ae aku no o Knukanapokii, ae he wahine no, h< ane kupua nae, o Ka-makauia ole nana e ike. A i ko Kaukannpokii hoomaopopo «na'ku pane hou mai o Kaiii; mahea kau wahi i ike ai he wahine kupua kela, e nana aku no hoi paha i kona mau heiehelena, aole o ka helehelena nei o ke kanaka, me he mea la o ke kahi poe o ka ohaoa o Kilioe ma ia, a oi? iho ia no na helehelena o kela. wahine e no ho mai ia la, e nana sku oe, a ina aenei i oni mai a ialau ae i ke ohoa eaweie i ke poe oia no ia. Aole i huiiu iho ka iaua nei noho ana, e oni ano e mai ana keia me he mea | la ua ioaa i ke nahu, ke hawele la na limn i mao a maanei, a kaei ae la i ke oho ona i k« poo, a o ka hoi aku la no ia i ka haie olaua A na ka wahine hoi i hoi i ka hale, he hoi wale aku no hoi ka ke kane mahope,aoki i poe huin no, noho iho ia oo lakoa i ka aha I hula./ i ka boi ana aku a ke kane mahope | e hoowiliwiii ana no ua wahine iloko o ki | haie ua heie ae la ka opu a hiki maiama ui ; mea he nui, a ninau aku ta ke kane, hai ma : Ia keia. Ka! hele ka hoi a lilio ko'o pepe | iao, maneoe ke poo, maeele kuu kino, i ki ; olelo a kela raau keiki, o Kaili ae oei no hoi ; o kakou, a he keiki malihini mai nei, o ki waa i kaa mai ai i keīa mau la iho nei ia A heaha ka laua olelo, wahi a Knmoku, u he j aha mai ka hoi kau, e nana mai paba o« ' knu opu ia oa hele a hikimaiama," wahi i | Kaiuanou. A pehea auanei ka pono, e bek aku paha kaua e iuai aka au. I iawa no ii ( laua nei a laai aku e kahe aku ana ka wai a me oa aoo holohoiona no a pao o loko < j ka wai a kakou e ike nei. I nana aku ki ■ hana o na alii kane, he kumakena maoli ui | me be weliweli, a me he mea la a o Opuha | lakoa meoli U no. | O kahi a ua wahioe nei i loai ai aia th | ke w»iho la i keia manawa, ia iuai ana no | hohonu ia w*bi, me be waipuilani la ka ho-

honu, a rwi U ikaila o ka '.v*i i koiolio afcu » hohona ai k» moliwai o H»U«ra. a ku aku ke OA-U'i a ioa-lm i kai o ka Ue o Kauhuho, i me to l*c o Haliui&oo, pania aku ka iua oia ka*e*a-e<«, e ka iepo bot a keia kupaa o bkoo. 1 boi mai ka hana o Knuhuhu bc enaoo ia oo Alolokai. «a paa hoi kooa hale, he rt)aiuvra ole hoi ia i na keik» o ke kai ke ka ta ana, a me ka Uwe aoa kekahi poe a kukula o Kahiki. iihi oa p«a loa ia *rahi, ao* ia he wahi awa e hookomo niai ai ka waa. I ka pau aoa ae o ka loai aaa o ua o Kalua* noo, oa hele mai U a wiwi }oa, « o ko«ia m»i 110 ia a hiki i kona w* i make ai, a ma kahi ■na iluai ai, malaiU no kooa hale noho» hiki i keia la. A maopopo ae !a ia Kamoku, he wahine e-epa ka keia. Kl HOl LOA A.N'A 0 HAMAXALAU MA I OaHU MEI, A FAK AK LA XA KABAKA. 1 Uwa no a hoi ua wahine nei i ka hile, 0 ke kena mai ia no ko Kaukanapokii ia Ka» Ui, e u-hoi kaua, ae mai la no kela. O na lima o na wawae, o na lima o na wawae e ake ana o hiki i ka hale» - e «m kaua" wahi a Kaukanapokii. I lawa no ia Uuaneia hiki i ka h»le, o ka hoeu aku I» no ia ia HamanaUu ma. £ ! ina kakou, o ka hooma* kaukau ae la no U o na waa o Ukeu. a o ka hoi iho la no ia. O lakou uo » pau mai Maui mai,a elua hoi o Halawa mai, oia no o Kaili, a me kona wahi kanaka Uwelawe, oia hoi o Kuau. 1 iawa no ia Ukou a ka» pono ae ma ka lae o Hiualenale ekaa ponoaean» malalo mai o Puaahaunui, i ikea i ka milo ana a ke au mahope o lakou nei, e hukia aku ana ka waa o Ukou oei, lilo i ka lepo i ka moana kai lilo loa. Ke pioloke mai nei na ohua o luna o ka wa» i ka uwe i k» make. Aole o Kauknnapokii hopohopo m»i, aole no hoi he hopohopo mai o na hookele, Ke Uwe ls ke au <? ka iuai o ua wahine Uuoho {&• lon nei a kahi no hoi i halu»la wale iho »i no hoi. Ua malie kakou, aole nae he wahi ikea aina ia aku, eia p»ha knkou i ka lewa loa. Ke nana pono ae U na hookeie i n» hoku o ka aina, i na hoku o k» lewa, » maopopo i» inua na hoku o ka »ina, « hooiho pono »e ana Uua i H ihu b ka waa i ke komohan» hema, e pa mai ,ana k»» makani n)alu«lua mahope iho, hookahi no ihu o ka waa, i ikea 1 ka hoea ana ae o k» Ue o Mokapu » me Kuaioa. Ke hoopaapaa nei na hookele, O»hu oe keia, aia ae ka Ue o Mokapu, maluna 0 kakou, »ia ae k» lae o Kaoio malalo o kakou. Ka kekahi hoi, o Molokai, a peU !»• kou e olelo mau ai, a hamam» pono mai I» ke kowa o Nuuanu, a oioi poho loii ae ia na lae elua, a kuono »e I» o Kahana i hopo, Ninau ae la na hookel», inahea kakou e pa« ai. I mai la o Hamaoalau, ma kekahi aina 1 kapaia o Kahana, maUila k»kou e pae »i, a inauka kakou e hele ai, » o k» poe no hoi ma ka wa», makai uo hoi Ukou, »ia oo k» p»e ana i Waiaiua, Ae inai I» n» hookele. I keia hoi ana moi nae » H»mao»lau, ua )a* wo pu mai oi» he mau ho» k»m»ni no H»« Inwa mai a kanuia i Wii«loa, ua uiu i kekahi manawa, • he mau makahiki ua pau i ko oki ia e ka poe kaua o n» lii i ka wa kahiko. Nolaiia, uo kapai» kekahi aioi o Waialua o Kamaoi, ke Kamani a Hamanalau, a no ke koiohe ia ua ulu ole ke kamani i kei» mana» wa. I ka pae ana aku o Ukou nei mi Kaha* na, ua pau aku la na kanaka a me na wahi* ne i ka heenalu, oiai, ua pn maikai mai ia ka oiakani heenalu o Kahana, oi» hoi k» makaoi ahiu. Kakaikahi wale oo k» poe i koe, ak», he ole toa hoi ko kei» m»n»w». Ua moe lakou nei m» ka hnle o kekahi ka* maaina oia boi o Uluhooloha ke kaikamahine a KamoeaUni k. ml Kipapaohelaoi w. he kaikamahine maikai no hoi keia no ia wahi, a he meu mau no i» k» hookip» malihini aa». I kekahi la ae, oia ko iakou ia i manao ai e hele, aka no ke ka-un ana mai » kam»»ina e noho » kekahi mau U »e alail» heie. Noia* j ila, ua ae aku Ukou oei, a o ka ooho iho la ;no ia maUila, aole nae i liuliu io». Aka,c waihopaha kakou i k» kakou k»malei hiwa* hiwa e ooho malaila e waloa al i ka heenalu, a e hoi hou ae paha kakou i hope o k» kakoo moolelo, » e oana ae kakou ia H»we». KE ALA ANA AK 0 HAWKA NAI KA UIAMOK AKA A M& KA ĪHO AKAILAIA O WAIALCA. U Hawe» no i »U ae ai mai kona hoopaani ana me oa kini uhaoe okaaioa moe uhane, i naoa ae ka hana, aohe hoi o ka w» ikopono nei o ke »1» an» ae, eia k» ia i kieki» |eo». AUiia, hoomanao ae la keia i ka moo- | pun» an», » na ka waimaka no i helelei mai, ke haaloulou U keia i kana okana noi he aloha, a ma k» m»o an> »e. NolaiU, kupo mai I» ko i» nei manao e ibo iUloo Waialua e ike »i,a e hoomaewa pu »e ai me na keiki no ka Mo malu »na o Hamanaiau m» i |ka Uwe ia i H«waii, » me ka hoi uh»ne aoa |mai o HamanaUu i» po iho, o» make nae, !a ma ia aoo i lana nui »e ai ko Hawea manaoeiho ilaio o Waialo», i nana tn»i ka ;b»oa o na keiki, o Hawea keia e iho aku • nei. I kahi e no keia npea na lima i ke koa, : p»pio iho la keia iUlo, a uwe aku U me ka ieo kaokau me ka owe4ielo »na i na moopona. A i ka ike ana mai o na keiki, heaha ; U hoi keia mea hoolele hauli hoi a Hawea. ' K* uwe kepakepa mai U no keU » hiki i ka :b»le e noho like mai aoa no na haia kane a | me na haia wahiue, ameoa keik, alii oo hei

ana. Ama ka ia nei uwe heio, akaka loa ae la ia iakou, ua hele o Hamaoilaa ma, a ua make, o ka uwe helu like mai ia no »a, aoie nae ma ko iakou ia aloha maoii no ka noho pu ana, aka, mamuii o kaheluheiu ana aku o Hawea, maiaila ka nui o ko lakou ia uwe ana mai. A 1 keakakuu ana iho oka uwe a Hawea. e ninau pono loa mai ana iakou la, e hai aku ana keia mai ka mua oko lakou nobo ana.a hiki i ka wa i laweia ai e ka poe malihini mai no Hawaii, a rae ka baiawai uhane ana me Hamanalau ua make nae wahi a Hawe. Ika pauana oka ia nei olelo ana, ke a"ka-ke wale ia kahi lua-ui makuahine, oia hoi o Puaena i ke ehukai o lalo, e holoholo ai mao a maanei. AoU i pau.