Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 13, 28 March 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

1 laieeia maūoho mai o na kaao kahiho o Hawaii nei. ĪIELU 13. Ka ni.nau anamaio Kaiaka ka makuakane o Hamanalau ia Hawf.a. E K'iiu lua ui maikai, ua olelo pono mai nei oe, e like me kau malaam mnikai nna a j nui ia Hamanaluu, a me ke kii malu ia ana | mai, a lawoja i Hawaii, a ua muke hoi wahij au, a e olu h o ana » 0 e ma ' ana 11,11 00 *! lau ae nei. Pehea ? o ka wa

hea kona mhlwwii e hoi mai ai, a heaha hoi nu loiua, a me n<i ouli e hoike mai ni no konn hoi ana mai, a e ike';»ku ai maun na makim ia ia. 1 mai la o Hawea. Aia*a hoi hōu nini au mai knu hnle kaupaku kiekie mai o Kaala, oia hoi ka manawa e hiki mai ai ke kaikamahine a olua a me ke keiki kane no, a me na hoahele o laua, nolaila, e hoomakaukau i mau mea ai, a i w.iiwui hoi no ko olua hookip ana mai i ko laua mau keiki. Ae aku la no o Kaiaka ma, a me Puaena kana wahine, a me ka lehulehu no a pnu. (I ka wa lehuiehu nae hoi paha ia, he anoai wale no o Kaanaana ma e noho la i ke ehu-kai o Puaena, a me ka haleiaau o J. Hanaloa.) I ka pau ana o ka lakou aha* olelo ana, o ka noho iho no ia a liuliu wale. O ka olelo aku la no ia i na keiki, e hoi paha wau, ae aku la na keiki. o hoi, e nalo hoi ka hoi mai o ua mau moopuna au, e hoi hou mai nnn3 oe ilalo nei. ae mai U no o Hawea, o ka hoi aku la no ia o Hawea iluna o kahi nona keia mau hua mele. Kiekie Kaala iluna, Aahu no i kona kapa o ka noe, O ke alakai no ia o ka ua koko, 0 ka paku no ia o ka makani, E lulu ai i Haleauau—e &c. I ka hiki unn aku o Hawea i luna o Kaala, ua hoolako hou ae la keia i mau hale hou, a i mau waiwii hou e hoopiha ai i na hale waiwai hou ma ke kokua pu ana mai o na kaikunane e epa ona, ke liuliu wale la kela ma o, n maanei, aole wahi hemahema i koe, ua lako wale la no, ua hooiako hou in he mau mala kalo, maia, awa, a me ia mea aku, aia mea ako no hoi e kupono ai no ka poe lehulehu o ka noho ana, no kekahi inau makahiki, n ia ia nei no ka ike ua kokoko mai ka wa e hiki mai ni o Hamanalau ma, ia lakou e noho ana ma Halawa, oia kona wa i iho mai ai a noho pu me na keiki ilalo o Waialua. Ka MAOPOPO ANA I NA MAKUA K H0! Mil ANA 0 HAMANALAO MA, NO KA HIKI ANA'KU 0 Hawea. " Eia mai nei oe, ua makaukau au moopuna e hoi mai." Ae mai la no o Hawea, ua makaukau aia i Halawa kahi i noho ai, he hoi mai koe, aia ae paha i ka moana, o ke kuahaoa ia ae la no ia o na makaainana 0 Waia.'ua mat ka lae o Kaena a hiki i Hapuu, e hoom»ktukau mna no ka hele ana e hookupu i na keiki a ka Moi o lakou ke hiki mai, ke ikeia kekahi waa e holo ae ana, a ina he mau wua lehulehu puha e holo mai ana. Ua makaukau inua lakou, i loa wafe no i ka kokou knmalei hi«tabiwa i ka wal«a 1 ka heenalu i Kahana, i nonono iho ka papaiir<a. Ka hkle a?ca xai o Hamanalm xa. 1 ka pau aoa iho o na !a o ka noho aoa ma Kahana, o ka hoolale ae la no ia o Hamaoalau, e hele oui lakoa mauka, a hoolale aku la ko boi i na kane hoe-waa makai. I

la hoi ana o H&manalia e tke i kon* mau makaa. he mea e ka huakai nui. a m« ka haoohano o ka Haroan«bo boi *nt, via be!« pu me na katkamahin« opiopio i īke oie i Qtia roea he kaae„ a me na keiki kane opiopio no hoi i ike ole i keia mea he hana aoa 0 ka wahioe. I ka hiki ooa *ku o neī 1 HauuU, oa ikeia ke ino mamua iho oia aioa. he «ina maikai o HauuU mamo*. a no ka pepehi ia aoa o ka Hilo malaila, i hei i ka apeoa kahe, a pau i. kn ai ia e ko laila kamaaioa. NolaiU. ua hoohalahala ke kaikuaaoa no ka make ana o ke kaikain*,a pii a mnoka o na pali hookui, a hoopiha i ka ' wai malaila. a kou ia mai i kai, a lilo ai ia I aina i ain* ino i kej|i mnnawa e noho nei \ *(ao!e paha kakou e kamailio Io:hi loa no ia | Hilu raoe kaha«rai, a ina he n»anavra kupono, ; e hiki no ia kakou ke knao nona.) A pau | ko lakou makaikai ana malaila, hele aku la | no. 0 ka tvaa hoi makai, aolr hkou i holo wikiwiki aku hele malie no, me ka manao mai r»o ma ka lakou nei hūaku e ukali he!e ai. Ae, pela io no. a moe Inkou nei i Nnu* olewa i Kahipa la, a kiikahiaka ae i ka wnnaao, o ka hele aku la noia la mau an.a aku i inalalo a hiki i Waimea, e khulehu ana ka | lawaia kaia-ku malaila, a ninau ia ana keia | huakai nui. a olelo ia ae la o H unanalau ka moopuna a Hawea, ke kaikamahine a KniaI ka ma laua o Puaena na Alii ai-inoku o | Waialua. O ka holo aku la no ia o ka Luna e hai ia Kaiaka nm a me ke kuahaua pu aku no i na kanaka, e lawe ka ukana, a me ka waiwai a hookupu aku ia Hamanalau. K noho ana no i Waiinea, ua laweia mai la ka wuiwai kokoke, a haawi ia lakou nei me na hoa hele. A pau ka paina ana, honuna ia aku la ka waa, e holo e mamua a pae aku i Waialua. oiai hoi ua kokoke. Ua pae e aku !a ka waa mamua, a ua i?«e ia mai la na hiohiona o ko Hamanalau hiki ana aku. aole ia he mea kanalua no ke alo alii, a rnc na makua. A ria no o Hamanalau me kona huakai nuiepohai heleakunei, me he mea la o Luanuu ma ka hele a luhe i ke alanui. i hikiwawe aku no h hoi i ka lio. A i ka lohe nna o Kninkn i ka hiki am »ku o ka Inua keiki mua o k \ unk'i-ku o na hi ui. E hoouna mai nna kol i i m.«ti kanaka e ?ftnn ni ia HamanaUu, Kaukaiiapnkii, Luukia, Kaili, Uluhoaloha. A o ka nui unu no hoi malalo no ia a hiki i kauhale. Ka ike aha o Kaiaka, P«;ae :a, a me Hawka 1 KA LAKOO MAU KAMAI.EI. la Hawea no ka ike mai i na heiehelena o Hamanalau ine Kaukannpokii, ua hele wale na pua i ka la. 0 ka inea a Hawea e honi ana o Hamanalnu ia, a pela no hoi ke keiki kane, o Kaukanapokii ia. oia na hoike e hoomaopopo ana ia Kai.ika ma. o ka laua mau keiki ia. Nolaila, ua maopopo ae la ia laua, ke uwe mai la ina ke ano keiki. He pakela loa aku nae ko Hawe.i alohn, a pela no hoi ko Hamanalau, a ina ilaila oe e ka mea e heluhelu nei, a o oe no kekahi e haa-J wi pa aku ia mea he aloha, nole o ke aloha' ma ka uwe wale aku ai no i wahi e kuhi ia mai ai e hoomaewa aku ana, o ke alolia pu no kekahi ma ka naau, he ole hoi kekahi o ke aloha i ka lakou la helu mai. i ka pau ana ae o ka uwe ana, he makamuka wahine, wahi a kamaaina, e ai nui a maona, hai ka huaolelo, ua pololi he loa ka hele ana maij la, pela ka olelo a-ke-ke, ka e-e-e hoi a kamuaina, o ka hoopihn ia iho la no ia o ka lua o ko lakou inuina a piha i neia mea he ai, oi ai aku na hoa hele, o e ana i k.i waiwai a Hamanalau. Nolaila, ua kuu iho la ka iuhi ka maloeloeo ka kakou kamalei hiwahiwa, a me ka lehulehu holookoa a pau, a o ka poe kainalii no, ua heleaku la no i ka auau kai, a me kn heenalu, a o ka poe makua no hoi i hele a kaumaha na iwi. Kekaoi mau hana e af. a Kaiaka, a me PuAENA 1 KEEHU-KAI 0 LALO, X0 KA LAUA MAD KEIKI. 1 ka luana ana iho o ko Hamanalau ma. noho ana me na makua, ua oi aku ka mahaloia o ko Hamanalau rnau helehelena imua 0 na aialo a pau o ke aio-aiii o Kaiaka, a me I na makaainana no a pau. Ua mahaloia no ka hiehie wahine maikai maoli no, no ka noho malie kekahi e naue ka pua mauu, wahi hoia ka olena la mai, he hilu maoli nono ke kai lipolipo. i ua mea he naoi, oia no k« oe 1 ka ula ohelohelo e pu-a mai i na papa-1 lina. Nolaila, makahehi wale iho la no ka manao e loku ai iloko o ka opu o na wabi 'lua-ui. Olelo aku la o Kaiaka ia Puaena i keehu-kai o lalo. " E ! ola no hoi ko kaua mau iwi palupalu i ka kaua knikamahme wahine maikai nui wale. makepono no hoi ko kaua inoa makua ana ; be maikāi no ke kaikamahioe, he maikai no hoi ke keiki kane, ola no ko kaua mau inoa ī ke ao e olelo ia ai, ke kaikamahine a Kaiaka a pela mao «*ku no e olelo ia ai. n (Eia hoi kn'o olelo pani ka ka mea nana i kakao i lohe like ae kakoo a pau, E malama ia U hoi pahe kekahi mau waiwai kahiko a lakou a hiki i keia wa, uku mai la hoi paba ia'u i ka rnea nana e kakau nei, ina la hoi paha ua make pono loa, aole, be poe hoa e ko lakou e paioa ana ia manawa, a na ka Lona Hoopooopono e haawi mai oei ia'u i mau keneta no ke kakau ana. Nolaila keia puka loa i ke ao maUmaUma nei iloko o ke kcnetoria 19

nci nui ka hanau ana m*i o K?i# . loa» k* mra oielo o kei» miu ehoonan » **.) E ī enai pah* auanei oukou. hoi k« nwu mai oia waiwai a hikt » krw wa, r«u paha ika popo." (JVU no hoi p«ha, h« mea kbu»u wak ae (a no pha ta n« ka wa« h*. He kumu hooma-oe waie ae ia no hi no kekahi pee w*iw*i o kakou e manao am e hookauhna i ko lakou moolelo tna ke» nnu kenrturm aku, a hf ka&o oo hoi fnb« ia i* hanauna. Ke paa nua nsei ke knkal i' i keia m»ni\ra. No ia paa mm ole ona kaao kahiko i ka ia, noUiU |pe pahemahema ia kakou i kein manawa.) A i ka pau ana o ka Kaiaka olek», pane mai o Poaena i le ehu-kai olalo, M Peb no h<#pa. ba. oh io no hoi paha ko kaua mau iwi, !o«a no hei ko kaua kaulana aina, a me ko k*ua mau hooilina» Eia ka na keiki e o.'a ana o ka Hawea nmo moopuna i hanai lehulehu ole uiai nei. Ikiia ia hanni «na mai n«i no nae, ua komo io no iloko o kulnna hnno* hano oka pnpa mua o n<* heluna o ka poe ui. NoUila ea. luahme pono »na no ike ao, ua loaa ka inea mnikni » kā makae nana ni, a me ka manio e hia-ai ai. kai no pnlm he \wihnhee ka ke kupunawnhine e olelo mai nei, eia no ka he omo." Ima o Kaiaka. " P» liea l« koa m.nnan i ke kiikamahioe a kau:i." •'lkeahal»/' wahi a !\iaena. •• I kn imi nku no paha i ko ktH>iua nnna," wnhi a Kauka. Hoolo mai ka wahino. Aole paha in kaua ia wahi. ua luhi nuanei kaua i ke keiki, aohe pono oia manno ou. I hele aku la hoi ke keiki ma kona m*kcmakc, a haina in mai ii e kana kane i makemnke ai, e waiho nku i.o na ke kupunawahine no ka olelo no ia mea, oiu hoi e ua hnpa ka U»aa i& knua i na mnkua, e imi iiou aku ni i kane i mea e hoouku mai ni ia k u»n a me kona mea nnna i hanai." Ina pnlia nenei e hoan ike kane, a he kane |Miha no kalii e, huk» i»o ke kane e hoi i ko ia In wahi, a naio vnle hou hoi ka kaua mra maikai a ko knua maka e ike nei. *• Ama kem »n u» ol» lo maikai a Puaeun, ua mahālo mni la o Ae, ua pono in na konn kopunnwahine no ka olelo ana no ia mea, •• ho makehewa io no ka kaun 01010 ana." Ae mni la o Puaena. No Hawka a me Hamanalau, a wk LAKOU A TAU. I ka lunnn wnle nna iho o ka noho ana la Wninlua, olelo nku U.o Hawea ika moopu* na. " E hoi ne paha wnu i kahi o kaua, o punahelu mai aenei n'u opoope "knpa. a mo ka opeope pau, n me na wniwai noa'u i hoo» lako m nou." Ae n»ai In no o Hnmannlau, Ae, o hoi a iho hou mai no, e noho ne hoi makou me a'u nikane, a me na kuikunane o'u. a me nn honhHe o tnnga i hele mai nei. A inn he inakemake ko lakou e hoi ia wahi anu e noho ni, nia no in lakou ia. e noho ae no ho! me na maj»ua. a hiki no hoi ika wa e hoi aku ai knua ihiln. oko Hawen hoi iho In no in i knhi knupaku linle kiekie ona, a i ka hiki nna o Hawea ilunao Kaaln, ua nno-e na mea o luna o k>«hun>hale o likou, ua paa hou un mau hale maikai i oi ae k<t nani mamua o na hnle kahiko, ua hoopiha ia i na mea nnni a pnu o P»iho1o, ua lako i na waiwain pau e he-wa ai ka maka ke na« na, a e u-wa ai eha ka leo, ke nnna io aku no o Hawea, ua maikai no na mea n pau e hooluko ni no ka hiki ana mai o ka hunkni hele a Hamanalau, me kona mau hoa-hele o na aina hikina mai. Aka, aole no ia he mea e hoohewahewa o ka kakou kahu hanii, oiai aoie no ia e hooKewahewa, he mea ua maa ia ia, a o ka wnena ai, ua hooinahua* hua ia aku, e like nna me ka elua hapakolu paha o ka mahinaai okoa, ke hoi ia me ka mahinaai kahiko,a he nui kupono iho la pa* ha ia na kela poe malihini e ai ai, aole no e pau wnwe. Ao na holoholona puaa kahiko no a kakou i halilele mua iho nei, ua heie a ke-a ka niho e kikoo ana i ka maka. he oia mau no na kumul.iu, a ua lehulehu aku na keiki. ! pono me ika makanahelehele ole 0 ka poaa, oawai hoi e makanahelehele i kau a mea o ka nui o ka ai ka maia. I lowa no a maona ka puaa, haule ako la no hiamoe. A pela no hoi na wahi holoholona manu, ua laka no. Oa hoomaikai wale ia na wahi ino a pau ame na k;o wai auau, nole wnhi hemahema e koe, wahi «'u, a he rnea no paha 1 koe wahi a lakou nei ae. Nolaiia, ua iko iho la no o Hawea, ua pao pono na mea ana i hele ai e nana, a me ke ano puoahelo no hoi e ka hale ukana, ua heie waie no a ma-kn-ala. Oko Hawea hoi aku la no ia ilalo o Waialua a halawai hou me ka inoopona a me na keiki. a me ka lehulehu kanaka no oia aina kupa i ka !at. Aole i pan.