Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 15, 11 April 1868 — HE NU HOU HAWAII ANO NUI. Ka Pele, Oiai a me ke Kaihoee. [ARTICLE]

HE NU HOU HAWAII ANO NUI. Ka Pele, Olai a me ke Kaihoee.

He elima a eono mau palapala i hoounaia mai i keia keena, no Kau, Kona a me Kohala Hawaii mai a mai Waihee a me Lahaina Maui mai. Ke mahalo aku nei makou i ka poe nana i kela mau palapala i hoouna mai, no ko lakou eleu ma ka hoouna ana mai, aka, ke lawe pakiko nei makou mai kela a me keia palapala mai. Palapala o Kau mai.—"Ma ka la 27 o Maraki, ike aku ia makou ia Mauna Loa e waiho kalae mai ana, me ka uhi ole ia e kekahi ao; he mau minute pokole mahope iho, ike ia aku ia ka pii ana ae o ka punohu e hoomaku ana me be ao la. Mahope koke iho no, o ka ulaula koke ae la no ia o kela punohu ma ka piko o Maunu Loa, a o ka holo koke aku la no ia o kona a ana ma ka huli Komohana me he kahe a wai ana la e holomoku ana." Palapala o Kona mai.—"Ua kai mai ka a ana o ka pele a ma ka mole ma kai nei o Mauna Loa, ma kahi kokoke i kapaia o Pupuawai, aia malaila kahi i nau-a-humuhu-mu ai. Ua pii aku o Liki (Mr. Neville) a me Keakaikawai ke keiki kamaaina o ia nahele e nana, a ua hoi mai. O ko laua manao e kahe ana ka pele ma Kau." Ke olelo nei kekahi kanaka naauao i moe ma ka Hale Hookipa o ka lua o Pele i ka po Poakahi, la 30 o Maraki, aohe i kahe ka pele, a ua ike ole ia aku e ia ka puka ana o ka pele. A ina pela, oia no kai ike ole aku ma ka aoao kupono iaia, a o Kau a me Kona, me he mea la ua ike io no ko laila poe e like me na palnpala maluna. No ke Olai. "Ma ka la 28 o Maraki, ua hoolale ae ke olai me ka ikaika loa. Ua kupinai loa na olai i hoohakui nui iho ia makou, ua oi ae ka ikaika o kekahi i ko kekahi, a ua emi iho no kekahi, aka, no ka ainaamau loa, ua hina ilalo kekahi haole o Kona nei, oia hoi o Kake Kenloha, a ua waiho maluna o ka lepo no kekahi mau minute. Ma ka la 29 ae, hoomau mai no ka naueue ana a me ka haalulu nui loa. Ma ka la 28 nae, ua lohe laula ia mai, ua hanee ka Pali kapu o na 'Lii, oia hoi ka Pali kapu o Keoua, e hoomaka ana ka hanee ana mai Kalepeamoa aku a hiki i ka Pali o Kii, a hala loa aku i ka pali maluna ae o kauhale o Kealakekua. Ku ka uahi o ka ea o ka lepo ma keia la, a me he uahi la no ke ahi pele. Kuhihewa no kekahi poe ua puka ka pele i kai nei, a hooho ae me ke kahea nui, Puka ka Pele! Ua puka ka Pele e!!" Honalo Kona. Wahi hoi a kekahi mea kakau, penei no ia: "Weliweli ke olai iloko o keia mau la, mai ka la 27 a hiki i ka la 30, oia mau no o ka naka ana o ka honua. Aole au i ike i na olai mamua e like me keia i keia makahiki, nolaila, o na pohaku a me na pali o ko makou mau kahakai, ua pau i ka helelei a nahaha. Ke manao nei ka poe kahiko, no ka ikaika o ka a ana o ka Pele. Pela io paha, aka, ua hoike ia nae ma ka Hoikehonua, no ka paa loa o ka mahu." Ma kekahi lohe, ua helelei na papohaku o Kona, a ua hoolele ia ka hauli o ko laila poe kalepa no keia mea kamahao i ike oleia mamua. Eia mai ke ano nui o ko Kau PALAPALA no ke olai: Mai ka po o ka la 27 mai ke olai nui ana ma Kau, ua wawahiia kekahi mau pa hale, a ua poho kekahi poe. O ka pali kaulana o Pohina, ua olepeia mai kekahi wahi paa, a ua hopohopo ko laila poe kamaaina, o ili mai keia pilikia maluna o lakou a pau. Ma kekahi mau lono, ua hiki ke hooiaio ia, o kahi oi loa o Kau o ka ikaika loa o ke olai, no ka mea, oia ka okana kokoke iki mai i ka lua o Pele. O ka hale pohaku ka o Kapena Baraunu ma Kahuku, ua hoohaneeia, a pakele mahunehune wale iho no ka ohana. O ka puka uahi hoi o ka halekuke Mr. Pogue ma, ua hiolo li'li'ii. I ka la Sabati ae, oia hoi ka la 29, ua halawai o Rev. J. F. Pogue me kona mau hoahanau mnlalo o ka malu o na laau kukui, pela ka hai a ka nupepa haole o ke Aupuni; no ka makau o hanee auanei ka Halepule. Ua oleloia hoi maloko o ia nupepa, he ekolu haneri olai i hakui iho ma Hawaii. A ina peia, he kumu io no ia o ka hanee ana o kekahi mau pali paa e like me ka hoike mai a ko kakou poe kakau manao. Ua lohe hou mai no hoi makou, i ka wa kekahi okohola i holo ae ai mawaho o Hamakua, ua hoohapahapaiia ka moku, a ua |ike ia aku na olaelae pali e hanee mai ana. Ma Kawaihae, "ma ka Poaha (?) nuina j ia, ekolu naueue ana o ka honua i ke olai. J. A. Kamakini." Ma Lahaina, i ka Poaha, ia 2 o Apenia, uaa loaa ia wahi ke olai, o ka hora 4 paha ia, ua i'ke ia ke olai ana ma Lahaina, a me ka emi ana o ke kai, pela ma ka palapala a H. Moku, mahalo o n hou o Maui. Ma na lono i hiki mai io makou nei, ua ike aku la ko Wailuku Maui poe i kaula wena o ka pele, ma ka Poalu iho nei, a peia no ka kekahi poe 6 Molokai. He keu paha keia o ka a nui io ana. Ke noenoe pu mai nei no hoi na kakai pali i ka uahi. Ma Waihee, i ka Poaha a 2, hora 3 me 50 minute, ua ike ko laila poe i ha hoonaueueia ana o ka honua, a ua hikileie ko laila

poe, a me he aha la la ia lakou. Ma ka po Poalima a ao ae Poaono, hora 1 o ia po me 15 minute, hikilele hou no ko laila poe i na olai nei. Ma Honolulu nei hoi, he olai i ka hora 4 o ke ahiahi o ka Poaha, la 2, a i ka po iho o ka Poalima a ao ae Poaono, elua a ekolu olai ana, aole nae hoi makou i ike iki. Pauhia loa poha kekahi poe i ka hiamoe, a o kekahi poe kai ike. No ke Kai Hoee. Palapala mai o J. A. Kamakini o Kawaihae, i ka wa ka a ko laila poe i puiwa ai i ke olai, a he manawa pokole loa iho, emi loa aku la ke kai a maloo na wahi mauka iho o kahi a ka nalu e poi ai, aole no hoi i liuliu iho, kai nui hou mai ana. I ke olai ana ka, haalele ka lehulehu i ka Halekuai (?) a koe hookahi keia kanaka. Ma Honolulu nei, mahope iho o ka hora eono, ike ia ma Honolulu nei ke kai pii me ke kai emi. He loea kupanaha loa keia, oiai maknu e ku aku ana a nana i ka emi aku a me ka pii mai o ke kai, olelo ae hoi kekahi poe kamaaina o Honolulu nei, "he kai hoee a he kai maioo no kekahi i ike ia ma Honolulu nei, a ua ili na moku e ku ana ma ke awa nei ia kau." Nu Hou ma Hilo a me Puna. Weliweli a me ka maka'u ! Ma ke ku ana mai o ka moku okohola Hercules mai Hilo mai, ua loaa mai ia makou ma ka lokomaikai o Iosepa Nawai na mea hou mai laila mai. no ka pele, olai a me ke kai hoee, oia keia malalo iho nei Ma ka la 27 o Maraki hoomaka ke olai ana ma Hilo a hiki loa mai i ka la 3 o Aperila. He 30 a oi aku a emi mai paha ohi ana i ka la, aole nae ikaika loa. Hookahi olai ikaika loa ma Hilo mawaena o ka hora 3 a me 4 o ka la 3 o Aperila. O ka Halekuai Laau Lapaau o Kauka Wekemea, pau loa mai na omole laau i ka hiolo a nahaha, a lilo i mau mea ole a poho. O na pola, na pa a me na mea aniani o na halekuai pau loa i ka nahaha. O na keiki kula a Laimnna, haalele i ko lakou hale i ka po, a moe ma ka Hale Kula Haole a Hikikoki. O ka lehulehu o ka poe waiwai, lelele ko lakou oili o nui ko lakou poho. Na pa pohaku hiolo wale mai a mokaki ma na alanui. Haalele ka lehulehu i na home a moe mawaho o na hale.

Na alanui, nakakawale ae mai ka 1 iniha a hiki i ke kapuai hookahi ke akea. O ke alanui e moe ana mai ka Halekuai aku o Hapai a hiki i Waiolama, ua akea iki ae kona nakaka. O na pali ma o a maanei o ka muliwai o Wailuku hanee nui mai lakou. O na puka uahi ona Hale Wili ko o o Hilo a pau, pau i ka hiolo, koe wale no o Paukaa. Ma Onomea, ua hiolo kekahi kumu pali a make hookahi wahine a pakele mahunehune he kane, a e make ana no paha. Ma Hilo no ka makau o kekahi kaikamahine i ke olai iaia e moe ana ma ka hale, lele ma ka puka aniani a hai kona wawae. * O ka haole nana e malaina nei i ka Hale Hookipa ma ka lua Pele, ua makau a haalele aku, holo mai i kai o Hilo me ka weliweli. O ke kahua oka hale e ku ana, ua nakaka ae la mawaho a puni. O ke alanui e hele ana i Kau mai ka luaopele aku, ua oaka ae la a akea hiki ole ke hele aku. O kahi a ka pele e a ikaika loa la, aia ma Kaluaiki, oia knhi i ulu ia e na laau nahelehele e pili ana ma ke alanui e iho ai i Puna. He pele ma ka lua mau, aka, aohe nae he ikaika e like me kela. O kauhale o Keauhou a me ka Hale Hoahu Pulu o James C. Kini, (King) ua poi ia mai eke kni hoee a uu lawe pu ia nku. Ua hoouna ia aku ke kuna Odd Fellow e holo i Keauhou e nana i na mea i koe iho malaila, a e hoopakele mai paha i na he mea hiki. O ke kai hoee ma Hilo one iho, ua pii mai a hala ewalu kapuai ka hohonu, a ina maloo aku, ahu wale na kuaau kahi a ka nalu e poi ai. O ka uapo o Kaipalaoa uhi pu ia mai e ua kai hoee nei a hala i ka auwne o ke kanaka ka hohonu. O na pohaku malalo iho o ka uopo o Wailuku, ahu wale i ka wa i mimiki aku ai ke kai a i ka wa i pii mai ai, hele a halihali i na kaulahao o ka uapo. Weliweli loa kolaila poe i keia wa. He ike ia aku no ka a mai a ka Pele iluna Maunaloa, a e manao ia ana e iho ana ma Kau.