Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 16, 18 April 1868 — Nu Hou Hope Loa! PUKA ka PELE i KAI o ka HIOIPAKINI! 77 POE I MAKE WELIWELI! NUI KE POHO O NA WAIWAI! HE MAU 1000 HOLOHOLONA I MAKE! 3000 A OI MAU OLAI KU PINAI MA KAU! NA LOHE HOPE MAI KAU MAI! [ARTICLE]

Nu Hou Hope Loa!

PUKA ka PELE i KAI o ka HIOIPAKINI!

77 POE I MAKE WELIWELI!

NUI KE POHO O NA WAIWAI!

HE MAU 1000 HOLOHOLONA I MAKE!

3000 A OI MAU OLAI KU PINAI MA KAU!

NA LOHE HOPE MAI KAU MAI!

Ma ka lokomaikai o ko makou makamaka aloha Hon. W. T. Matina o Kau, ka mea i holo mai mai ka aina mai a ke Ahi pele e hana ino maila, nolaila, ua loaa mai ia makou na mea malalo iho, a ke waiho nei makou i mua o ko makou poe heluhelu i na mea ana i ike ai me kona mau maka, a i lohe ai me kona mau pepeiao: Ma ka hoike a kekahi keiki kamaaina a Naihe o Kau, he auwai ahi pele ke kahe nei mai Maunaloa mai a hiki iloko o ke kai ma ka HioiPakini, a nolaila, aole e hiki i ko Kona poe ke a-e aku i Kau, a pela hoi ko Kau mai. Ua puka ae he mau puka ahi pele elima ma Puuolokuana mawaena konu o ka aina mai ke kai aku a hiki i ka mauna. O ke kiekie o ka lele ana a ke ahi mai kela mau puka ahi pele ae, he elima haneri kapuai a oi ae. Ma na kiaao e holo ana i uka a i kai me ka haalulu nui, ma ka auwai ahi pele, mai Puuolokuana mai a hiki i kahakai, a komo i loko o ke kai, ua ikeia aku ka

owaka ana me he uila la, i loko o ke ao panopano, ulaula ahinahina, omaomao a keokeo. Ua lohe pu ia aku no hoi ke kani ana i oi ae ma mua o ka pu kuniahi. I ka puka ana o ka pele i kai, ua hoea ae he puuone nui iloko o ke kai, mai ka aina aku ka nee ana e panee aku ana i ka aoao e hele ana i Kona. Ke hana hou la no ka pele i mau puu hou, a e lehulehu loa aku ana paha ia mau puu. Ua lohe ia he halulu nui weliweli malalo o Waiohinu a me na wahi e pili ana, i ka wa a ka pele e kahe ana. Ke mau la no ka halulu a hiki i ka wa a Kona Pakeke i haalele aku nei ia Kau. Mamua o ka puka ana o ka pele ma Puuolokuana i ke ahiahi o ka la 7 o Apelila, ua uhi e mai ka lehu pele i ka po o ka la 6 maluna o na hale mai Kahuku a hiki i Ninole. Ua pioloke na kamaaina a me na haole ia wa me ka manao o ko lakou hola hope loa ia, ma muli o ka wehewehe a na haole ike. O ka luakini pohaku nui e ku ana ma Waiohinu, ua anai'a a pili i ka honua, aole kau o kahi pohaku maluna o kahi pohaku; a pela no na hale pohaku e pili ana ma ia mau wahi. O na hale laau e ku ana, ua pau i ka nahaha, a ua hooneeia na hale ma ka aoao o Kona, mai ke kahua i ku mua mai ai Mai Puaao a hiki i kai o Waikapuna, ua ho-oa ia ka aina a hamama ma ka la 2 o Apelila, e ke olai ikaika loa i ikeia e kakou a puni, a aole nae i hoomaha ke olai ana a hiki i keia wa a ka moku i haalele aku ai. He mau la iho mamua o ka puka ana o ke ahi, ua hoopili hou ia ua nakaka la, aka aole nae i like ka pili me ka pili mua, ua paewa ae. O na kauhale ma Kaalualu, Paiahaa, Honuapo, Hokukano, Kaalaiki, na Hilea elua, Ninole, Wailau, Punaluu, a hala i kai o Keauhou, ua pau ia mau hale i ka lilo i ka moana, "i ka hao a ke kai nui a ka wahine o ka lua." O ke ano o ke kai nana i ulupa i na kauhale maluna ae, he kai i hui pu me ka wai i puka aku mai ka honua ae. O ke kiekie o ka pii ana o ke kai, ua like me ke kiekie o na niu ma ia mau kauhale. Aole i like keia mau kai me na kai i ikeia ma na mokupuni e ae o kakou nei, aka he ano e loa aku. Ina he kai hooee, alaila, aole e poino ana na kanaka, aka he kai owili e pii ana iluna. He luai pele ano lepo mailoko mai o ka makani, ka i ikeia ma Keaiwa iloko o ka wa i oleloia maluna. (Apr. 2) O ka loihi oia wahi i uhiia e ka lepo, aneane ekolu hapaha mile. A malalo ae o ia wahi iuhiia ai e ka lepo, he auwai wai maoli. I ka welau aku o ka makani hapapa ia ka pali kahakai o Kamehame a me Mahuka. Ia wa koke ka puka ana o ka wai, i poino ai na kanaka i hai ia ma na kauhale maluna. Ua kohoia, o ka nui o na bipi i uhiia e ka luai pele ma Kapaliuka aole emi malalo o na hanerii elima, na kao aole emi ma lalo o elua tausani. O na holoholona i make i ka pele ma Kahuku a me na Pakini a hiki i Kamaoa, ua manao waleia aole emi malalo o akahi tausani bipi a me na lio. O na kao a me na hipa aole i akaka ko lakou nui. O na aina i lilo i pahoehoe kekahi mau hapa ma ka ai ana a ka pele, o ka aina o Rabati Baraunu, o W. T. Matina, Kamamalu, W. C. Lunalilo, na aina aupuni a me na aina o kekahi poe kamaaina iho, e waiho palahalaha la mai Kahuku a hiki i Puueo. He mau aina momona wale no keia. Ma ke kohoia ana, aole emi ke poho o na aina i pau i ka pele a me na waiwai lewa, malalo o kanahiku tausani dala ($70,000) ina e helu ponoia. Ua hoomaka ke olai ana ma Kau mai na la hope mai o Maraki a hiki i ka la 10 o Aperila; ua manao waleia ekolu tausani olai i hakui iho. He ikaika a he nawaliwali kekahi, a hookahi no oi, oia ke olai o ka la 2 o Aperila, i kai ai ka lehulehu malalo iho. Ke waiho aku nei makou i ka papa inoa o ka poe i make e like me na mea i haiia maluna ae. MAKE I KA LUAIPELE MA KAPALIUKA KAU HAWAII. Kanakaole k. Kailo k. Puoina k. Kalamahiai k. Kahuhu k. Kuaehu k. Kaawa k. Kuaki k. Pupule k. Kaili k. Kaaihue k. Kuika- j hi k. Kahuhu k. Kamniiiw.ihine w. Kalakaia w. Mireta w. Mere w. Kekahuna w. Kauinui w. Haoielo w. Kumaiea w. Auiani w. Kaaiwaiwai w. Kahikina w. Kikalaole w. Keliinohola w. Honuakaha w. Keahiwela w. Waimaka w. Luukia w. Kamaka w. MAKE I KE KAI MA KAMAKA & MOAULA. Kiiinui k. Awihi k. Ahia k. Kamaiii k. Kahamo k. Nakamaa k. Kalua k. Keiiimakawela k. Haleiaau w. Kahaipo w. Kapuni w. Kapela w. No Punaiuu o Kalawaiaiiiiiii w. No Ninoie Kapuuhonua t k. Hanoa k. Ka- | moka w. No Kawa o Nailieha k. Keahiaioa k. No Honoapo o Keaweaheuiu k. Haoie w. Moeawa k. Moehuliole w. Kaumuahana w. Piimoku w. Kukona k. Kaina k. Kaumu w. Kiniakua w. Kalaiku k. Palapala w. Kailipeleuli w. Kauha w. Puhiea k. Moku k. Mahoe k. Keiiikipi w. Naholoaa w. Kamaiiikane k. Pupuka w. Apua k. MAKE I KE KAI MA KAALUALU & PAIAHAA Kapeia w. Kahinakea w. HOOPUNIIA E KE AHI PUAIPELE O KAHUKU Pau k. Mauae k. Hueu k. Pauwahine k. Poe ola mahunehune i ke kai hoee mai Punaluu a hiki i Paiahaa ma Kau Hawaii he iwakalua kumamakolu 23, koe ka poe i make a poino ma Keauhou, aole i heluia maanei. Eia ka poe e ola ana, aia ma na puu: - Puu o Haao Kahilipaliuka 400 a oi aku a emi, aia ma ka aina o Hilea & Kaala-

iki he roau haneri 4 a ina Moaula h« 80 a oi; ako ; a o ka nui ua holo ma Hilo & Kom. 0 aa kaoaka o Waiohiou a me oa wrabi i hoopoinom, ua hoakoakoaia a rna ka puu o Haao ; malaila na kaoaka i inoe ai, aka ui \ ho» aku la paha kekah» bapa o oa kamaka i _ ko lakou mau wahi iho. £ pilikia aoa paha j !»kou i keia tra iho i ka *i ole. Ca uhi pu | ia mai Pakini a hiki i kaio Kamaoa na oia-1 hinaai. • i — * | Kenoauiooei makoa he mea pono noj makou e wmiho aku imua o ko makou poe, heluheiu nupepi 1 kekahi mau mea a F. S. Laimma Esq., o Kau i palapala mai ai ī kona makamaka. Ma ka la 31 o Mamki, e ooho ana lakou iloko o ka weiiwel» a ine ka haaiuio» me ka ike ole i ka hopena. Ma ka hora 6 o ka wanaao o ka la 27 o M?»raki, puka ae ka j peie inaluna o ka piko o Mauna Loa me ka j ike ole ia o ke kumu, a pahu ae ia mai kaj iepo ae a hooiei ae ia i ka ehu o ka pohaku j peie uiaula a kiekie i ka iewa, aiaiia, pii poiolei ae la ka iaiani uahi a he mau tausani kapuai, a ponaha iho la ma ka aoao hikina. Aohe i iiuiiu iho puka hou ae ia kekahi ma ; ke komohana hikiua o ka mea mua, me ko- = na punohu uahi no; a puka hou ae la no hoi kekahi, a hoea hou ae la o ka ha ia ; ike koke ia aku ia ke kahe ana roai a ka pele ma na aoao o ka mauna »ne na auwai eha. ma ku hikina a ma ka heina. I ka hora 7, ioheia aku la ka leo nuuulu nui a nui loa ae a hiki i ka wa a ka ea i haalulu ai me ka uwo kupinai a ka peie, aka, mao ae ia a malie loa i ka hom S. I ke kakahiaka ae, iu 2S, he ike la nku no ka uahi a he maopopo no ka iho ana a kn pele, he 10 mile paha mai ka heina o ke kuinu mai o ka pele, aka, i ka ia a me kekahi hapa o ka po, ua pan ion i ka ohu. I ke kuknhiaka ia 29 ae, iho iaiani mai la ka pele me he mea ia he 15 mile mai ka ia mua iho, n e iho poiolei ana i kahi o Baraunu ina Knhuku. I kn hoomakn ann inai, aohe ike ia aku o ka pele, o ko ka iua mua wale no ka ikeu, aka, o ka lalani uahi wale no ka ike ia aku ī ka punohu mai. Mamua iho o ke awakea o ka Poniima ka !a i poha ai kn pele, ua loaa nui ioa ia makou ka lauo* ho pele i hooheielei ia mai. 0 na ano o na olai ana, he ano e loa, o ka inua na olai ikaika, aiaila, hoonioni ae la imua a i hope, a pela pu no makou e loli In 1 o a innei. La 31 o .\laraki, mni kn hora 10 mai o ka po a ka hora 2 o ka wanaao, ua leupinai loa na olai, alaila, mao ae la. I ka la l o Aperila, i ka puka ana ne a ka ia, lona mnkou i ke olai ikaika, a peia no ke olai i ka h«»ra 5 0 ke ahiahi. alaila, hiki inai la kekahi olni me ka luliluli nui e paialewa aua ia innkou 1 o a ianei. Mawaena o ka hora 4 a me ka 5 o ,ke ahiahi o ka ia 2 o Apenla, loaa makeu i ke olai hookahi ikaika loa a weliweli. O ka | inua, hooneeia ka honua i o a innei, i ka i akau a i ka henia, a i ka hikina a i ke komohana, poapoai ae la, a hapahapai ae la iluna o i lalo no na minute loihi, halulu ae la a puni makou ; o na innu hakihuki in iho la a pokopoko me he mea ia na ka ma- j kani ikaika i haihai iho. Aohe hiki ke ku [ pono, aka, koo aku la na lima n ine na wawae i paa iho ni aohe e oiokaa ia i oa innei. Iwaenakonu oia wa, ike aku la makou i ke pahu nna ae mai ka piko mai o ka pali, he mile me ka hapa ma ka akau aku o makou, ua kuhi inakou he inuliwai pohuku peie la i hooheheeia, eia mahope iho ike ia he lepo ulaula o ka honua e kahe loihi ana malolo o kn honua ma ke kula, a poha ae la mai ka iepo ae ; a pahu ae la a kiola ae i na po» haku iluna i ka lewa, a moni aku ia i na mea a pau mamua o kona ala—o na laau, na hale, na bipi, na iio, na kao a me na hipa lilo iakou i mea ol« loa i ka wa pokoie. Knhe aku la ua pele Ia ekoiu miie iloko o na minute ekolu a oki iho la. Kuhikuhi mai kekahi poe ua puka i kahakai, nolaila, holo makou i kahi e ike aku ai. Mahope iho o kn pau ana o ke olai ikaika, a o na wahi a pau makai pono aku o makou a hiki i Punaiuu, kokoke ekolu a eha paha mile, paila ae ia ke kai a lilo ae la i uiaula, he hapawaiu miie paha mai kahakai aku. Pii aku la makou i ka puu o Nahaia, kahi e īke ia nku ai na wahi a pau, me ka manao waie i kela a me keia wa e aie ia aku ana e ka peie malalo ne o ka honua. Nakaka ae ka lepo o ka honua ma ia mau wahi, o na paii paa hanee waie mai. Ma Hiio ike ia he auwai uwahi oeie eleeie, a mawaho hoi o Punaluu he lae pele ua eieele e nee malie aku ana iioko o ke kai, a oalowale pu wale iho la no. I ka moiehulehu ana ibo, hiki ae kekahi hoahanau Katoiika me ka hai mai, ua loaa ia i ke kumu o ka peie, a ua pakele mai nae kona ola, aka, o kona ohana a me kana mau mea a pau, ua lilo i mea oie i ka wa pokole loa. Nui loa na kane, wahine, makua, keiki ia po i make iloko o ka manawa hikiwawe loa. Eia ka o»ea kupanaha, o ka poe i heie i ka pule i keia la, pakeie lakou. He 10 keiki e auau ana ma ke awawa, he elua mile mai kahi aku a ka pele e a ana, pakele mahunehuneaku lakou i ka hoio ana. Ke olelo nei hoi o H. M. Wini, ua hele aku lakou mai Kealakekua aku mauka o ka aina a hiki i ka auw*i pele e kahe ana, ma ka la 8 o Apenia, a i ka hora 2 o ka «a' ina ia Poaiima la 10 biki aku lakou. 1 ka pii aoa ako i ke komohana o ka laiani pali o Mamalu ma Kahuku, oa ike pono loa aku Ukou i na biohior.a o ka peie, aka, be awawa he hapawalu mile paha ke akea' ka mea nana i kaupale ia lakou. O ke awawa ponoi, oa hohoia iike ia, m« he mea h ua leipaepaeia e k* p«hoehoe pe|« ōoo, e om«'ninaki oni oo ka pohaku pele. O lia

pe!e mo* i puki ai mai k« lua «e i ka i a • ! o Apeiil», ua p«u kona k«he ana, • u* mas| !ili ka pohaku. Mi ke nhmhi Poālua, o ka hora 5 j ia, poha hou ae la he pele mnuka ponot ! o kahi o B»n»unu he 2 paha mile, a kah» \ wikiwiki loa mai la ma kela aina pnUhal,. ! ha, ao ka poe a pao c noho «na ma j a W|< Ihi. holo wmle aku lakoo i Waiohinu me na | wahi kap« ika »li- Aohe inea kanalua ! 10 mile ke kahe ana a ka pele i ka ; hookahi. I ka maalo ana ae o Kona Paleke ma hi i pukm ai ka pele. e ku ana he puu o+ : he 400 kapuai ke kiekie, moi ka aina ak« ka oee ana, a no ke kokoke loa ana mm „ ka moku ma kabi i ku ai ka puu, ua kona mau kia i me na pea i ke one i puhm aku e ka makani. He rocu banvri holoholona e hele ann keia aina momona o Kahuku, hoopuni ne i; k* pele ia lakou a alapoho ia aku la e kou, • waha pololi. E ku ana kekahi lio nani ma. ka pohu h,. kiikii, aka, kahe mai la ka pele n ae la i ke kauln, moku ae la * holo nku u !ua lio la mawaena o na mana pt*le eiua * pakele nku la ia. Like m« ke kanaka ka tu hana. Uh moe ko Kau poe no nn pule t »!u.i , hala ma na lalnni pali mauka aku iloko <> ke koekoe k.n makani n me ka ua. Ua pau ke olui nui ana, aka, he nohe malie wale no i keia wa a haaleleia aku ne, ; e ka moku.