Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 27, 4 July 1868 — KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA. [ARTICLE]

KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA.

Na S. M. Kamakau HELU 78 ! No KA NOHO ALH ANA O KALMKKAOULI i MALL'NA O KE AUPL'M. A l/A KAPAIA O KAMEHAMEHA III He nui no na olelo mnwnena o Bnti a me Kekuanaoa — A hoopau ae la o Boti i ke kaua, aka, aole no e kaua, he kaua no Ulunui, a i Haoakewa i Ulaoa. Ua hoi mai la o Kekuanaoa e hai ia Kaahumanu ma i ka ae ana o Boti e hoopau i ke kaua. a pau wale iho la. A hoi mni la no hoi o Boti a noho iho lu ma kona pa hale ma Pelekane. O ka lapaau ka hana nui, a ua hoakoakoa ia mai ka poe akamai i ka lapaau a me ka hoonoho iliili, oia hoi o Kaoo ma, Kuauau ma, Kinopu ma, Kahiole ma, Nahinu ma, Kekaha ma, Hewahewa ma no hoi a me kekahi poe kahuna e ae. He akamai io no nae o Boti i ka loina o ka lapaau a me ka waiki ana. Iloko o na malama mua o ka makahiki 1829, ua hoomaka iho la o Boti e hana i ke alanui aupuni, mai ka puka o ka pa mauka o Pelekane ka hoomaka ana, mawaho o ka aiua o Kuhehuna, a hiki ma Auwaiolimu, a iho ma ke kahawai o Pauoa, a ma kela aoao o Kalokohonu, a iho i Kaheiki, a pii ma kela aoao o Alekoki, a holo pololei i Kawananakoa. A o Keaniani hoi, ua hoomaka mai ia ma ku nuku o Nuuanu, a komo i ka hau o Kahaukomo. O ke ano nae o ke alanui o Nuuanu i ka wa kahiko, ua hihipea ia e ka hau, a ua poeleele, a ua paa loa o luna, a malalo, ua pohopoho loa e like me na loi-kalo. Ua olelo in o Nuuanu, he alanui maikai i ka wa kahiko, he kulanakauhale maiikai e ku ana ma kela a me keia aoao o ke alanui mai Kahapaakai a hiki wale aku hoi i Hapuu, he manienie akiaki ma kela a me keia aoao o ke alanui ; he mau kihapai maikai, e ulu ana ke kalo, ka uala, ka maia, ka awa, ka wauke, ke ko, ke olona a me ka momona o ka aina. He nui an luakini waihau e haipule ai na kanaka, a ke waiho nei na kahua kaulana mai Kahapaakai a hiki i ka nuku o Nuuanu. He mau haiau kaua, a he mau haiau hoomanalo i ka aina, wahi a ka olelo a ka poe kahiko. O Nuuanu no hoi, he kahua kaua maikai i ka wa kahiko — A i ke au no hoi o Peleioholani, oia no ke kahua kaua ana i kaua ai me Alapai Nui a Kaoaua ka Moi o Hawaii. A pela no i na'ili mamua aku a mahope mai, I ka ulu ana o ka hau, ua hihipea ae la i ke alanui, lilo iho la ka nani o Nuuanu i wahi pohopoho, a ua noho ia e ka poe powa a me ka poe kaili wale. O Keaniani ka mea nana i hoakea mua ia ke alanui, a ike mua ia ke akea, a me ka malamalama o ka la — l maikai ai hoi ke alanui e kauo mai ai ke koena laau o ka Luakini pou nui o Kawaiahao. Ua kalaiia ke koena laau ma Koolauloa, a ma ka waa mai a pae i Kaneohe, a ua kauo ia mai ma ka pali o Nuuanu. Hoomaka hoi o Boti i kana hana ana i ke alanui ma kai aku nei a hiki i Kaalae, e iho aku ai i ke kahawai o Kaheliki, aia hoi maluna o ka auwai, e ku ana kekahi pohaku, oia ka Boti ma e uneune ana a hoolele aku i kahi e, oiai ua kupono ua pohaku la i ke alanui, aole nae hoi i kupono loa, ua ku aui iki no. Hele

mai la nae kekahi kanaka a olelo mai ia ia Boti, "Auhea oe e ke alii, e waiho oe i keia pohaku pela, no ka mea, he kiai keia na ke akua i waiho ma keia wahi, aia no ka hale o ke akua, (kuhikuhi kela ia Kaheiki, e kau mai ana iluna.) He kiai keia no ka hale o ke Akua. a o Hoeu ka inoa o keia pohaku. Ke makemake nei hoi oe e hoolele i keia pohaku i kahi e, aka, eia ke ano o keia pohaku, e hoeu ia ana oe e lele i kahi e, aole paha oe e noho ana ma Hawaii nei, he pomaikai paha nou ke hala ka makahiki, alaila e hoeu ia no oe." Pane kikoi mai la hoi kekahi mau wahi keiki muki baka o Boti, oia o Hohopa me Hukiki. Pane hou aku no ua kauaka nei, "E malama olua, o kaia olua i ka puakala." I ka hana ana o Boti i ke alanui a hiki i Luakaha ma Nuuanu, ua loaa kekahi wahi kio pohaku ma ke alanui. a manao iho la ia e kiola a hoolele i kahi e, aka, hele mai kekahi wahi kanaka kilo kuhikuhi puuone, a olelo mai la ia Boti: " E waiho malie pela i keia kio pohaku, no ka mea, o Kumanamana ka inoa o keia pohaku, a o Pohakumanamana kekahi inoa ; aohe ahi nui e hiki ke wehe i keia pohaku, no ka mea, he pani keia no Kapapaikawaluna, aia hoi malalo o keia pohaku he ula ka ia ; a o ke kumu keia o ka wai. o Konawai, Kahoakane, Koula a me Kewalo." O Luau ka inoa o keia kanaka e olelo nei ia Boti. I ka lohe ana nae o Boti i keia mau olelo, kena koke ae la oia i na kanaka e hue i ua pohaku nei. I ka honi ana. me ka eli aua i ka lepo, ua aneane he umi aoaoa ka loa, a pela no hoi ka laula. aka aole nae i pau mai kona mau palena, a he mea hiki ole hoi ke hoomaopopo ia kona nui a palahalaha hoi, a haalele wale iho la o Boti i kona manaolana. Kuhikuhi hou aku o Luau ia Kukuipuka a me ua kupua e ae mauka aku. No KE KOMO IA ANA O KA LUAKINI O Kawaiahao. I ka nohoana o Boti mauka o Nuuanu I ka mahiai kalo, mai Kahapaakai a hiki i Makuku, e iho aku ai i Keawawapuahanui. Aia hoi, ku mai la kekahi manuwa Amerika, o ka Winiseni ka inoa, o Kapena Pineha ke alii moku, a o Rev. Charles S. Stewart ke Kahunapule maluna, a oia no hoi kekahi Kahunapule a ke Alii Wahine Keopuolani i lawe pu ai i Maui iloko o kona mau !a. I ke ku ana mai nae o ua manuwa nei, na paa iho ka luakini pou nui o Kawaiahao. He hale kahiko loa o ke oki ana o ka laau. Na Koolaupoko i hana a i kalai ka laau, a o Keaniani ke alii o ka poko. I ka makahiki 1825, ua hoomakaia ke kalai mua ia ana o ka laau mauka o Paupalani, i Wahiawa, a o ke koena a me na lako e ae o ka hale, ua hanaia ma Koolaupoko a me Koolauloa. A ua kukuluia i na malama hope o ka makahiki 1828, a i na malama mua hoi o ka makahiki 1829, ua paa ka hale, a ua hana ia ka Awai, a ua uhiia i ku weleweka ulaula, a he mau kia ipukukui ma na aoao. I ke ku ana mai nae o ua manuwa nei, ua ee aku la ka Moi Kauikeaouli a me kekahi poe alii, a holo aku la i Lahaina. O keia holo ana nae a ka Moi i Maui, e kii ana i ke kaikuahine, ia Hariata Nahienaena a me na'lii a pau o Maui, oīa hoi o Kekauonohi, Keliiahonui, Hoapilikane me Hoapili-wahine, Kaukuna Kahekili Kahionamaka a me na'lii e ae a pau o Maui. O kekahi moku hoi, (Makauwahie) ua kii i na alii o Hawaii, ia Kuakini, Keoua, Kapulikoliko, Naihe. Kapiolani, Kekupuohi, Kahahana, Akahi ma, Luahine ma hoi, a me na'lii no a pau o Hnwaii. Pela no hoi ko Kauai poe ahi, o Kaikioewa ma, Keaweamahi, Ahukai Kauukualii, Haakulou ma, Namaha ma, a me ko Kauai poe alii no a pau. A o keia kauoha ana i na alii a pau, no kauhauhua o na Keiki Alii Moi, oia uo o Kauikeaouli a me Nahienaena. I ka akoakoa ana mai hoi o na'lii a pau ma Honolulu, ua hakuia ka poe kahili kahiko, oia hoi o Eleeleualani. Hawaiiloa. He umikumamalua kahili nui, eono ma kela aoao, a eono hoi ma keia aoao. I ka la 3 o lulai 1829, oia paha ka Poalima, ua komo ia ka Luakini ma Kawaiahao, me ka hoike ana o na'lii i ka Hua me ka Hookahakaha. Penei hoi ka hana ana: Ua hanaia kekahi manele, he akolu paha anana ka loa, a hookahi

paha anana me ka hapa ka laula. Ua hahiii o luna i ke kapa i kinohinohiia, a i hooluuia i na wai hooluu o kela ano a me keia ano. a ua hoope ia hoi i na waiala, hele kela a pulupe aala onaona i ka hanu. Ua kipapaia a nolunolu maluna o ka manele, a o ka Ahuula Halakea o lahu maluna iho, a noho iho la na'Lii maluna iho. Ma ke poo o ka manele o Hariata Nahienaena, a mahope lea hoi ka Moi Kauikeaouli. O Boti a me na'lii kane a pau loa, ia lakou ka auamo o ka manele ; (he poe alii hanau wale no o ka aina, aole e ko mo kekahi poe alii i hoalii wale ia). Ua owiliia hoi ka hu-a o ke kapa mai ka manele aku, aia hoi na'lii wahine o Kaahumanu an, Kinau ma, me na alii nui o ka aina, e auamo ana i ka hua. He hapa mile paha ka loa. O na kahili nui ma kela aoao keia aono o ka manele, a oi aku imua, a emi mai i hope. A o na koa ma kela ame j keia aoao o ka huakai, a me na koa o luna o ka manawa, a me Kapena Pineha a me na alii manawa a puu a me ka. poe puhi ohe, me dimebala a me na pahu kani a me na mea kani e ae he nui. He kanaono ka nui o ka poe i hookauwaleia ma na mea kani. Ua kahikoia ka Moi i ke kapa alii gula, a ua uhi ia iho hoi i ka aahu ahuula; hulumanu mawaho. Pela ke komo ana i ka Luakini, me ka puka ana iwaho, a me ka hoi ana a komo i ka Halealii. I ka hiineni ana maloko o ka Luakini, na Rev. H. Binamu i hoolaa, a ua akoakoa pa mai no hoi na Misionari a pau Na ka poe hookani puhiohe a me ke kani ana o ka pahn a me na mea a pau, na lakou i himeni ka leo hoolea iloko o ka Luakini me ke kupinai o na leo me ka hanohano eehia. A i ka pau ana o ka aha pule anaina, ua hookuuia ka Aha'Lii me ke anaina holookoa. A puka aku la na'lii, me ka auamo ana i na Keiki Alii Moi. I loko o ia la, ua hookaulanaia ae o Kuhooheihei Paki, no kona ikaika i ka auamo hookahi ana ia Eleeleualani, oia hoi ke kahili nui hookahi o Keopuolani. A ma ia la no hoi, ua hoohanohano ne 0 Kaahumanu i kana moopuna ia Ruta Keelikolani. Ua hanaia kona hua, me kona kahili nui o Poouliuli, me kekahi pukui ulaula a mamo, a ua auamoia no hoi oia iluna o kona Hua. (Aole i pau. 1 . . .