Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 29, 18 July 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

I laweia mailoko mai o iia kaao kahil o o Hawaii nei. HEL.U lō. I ka iho nui nna iho o ua poe hookahaka!ia nei a kakou, he uieu e ka hanohano nui he like no ka hoi me he hupa la o keia wa ka hele mai o na pa-u a kowelo ilalo o ka lepo, he poe okoa no hoi ka poe nnnu e hapai mai-ka hu-a o ka pa-u. O ke kanaka hoi nana e hoao, ke ku nei oia ma kahi kie« kie iluna o kekahi puu Jaau kiekie, ua he!e wnle hoi ia kanaka a ku ka puali o Leleanae nana ka liolio pali o Lanihuli, hume ka ma> 10 aulepoo Kahaukomo i ke ano hoi o keia kanaka nana e kahea. A i ke ku hoolai »nn iho o ua mau iwa nei o '• Haleiwa " no kekahi mannwa pokoie. 0 ke kahea mni la no ia o ua kanaka leo nui nei peneia'; •' E Kaukanapokii e ! e !! e-a !!! £ Luukiakaahalanalana e ! e'! e-a !!! E Kailikukalanimanoha e! e!! e a!!! Ulunui Ululani Ulu hooloha e ! e !! a-e !!! E-uhaele nui e ha> lawai, e apo na lima o oukou, e puiki a paa e-uhoopili na laau ihu." I hwa no a pau k« ke kannka kahea ana, o ka hooho like ae Is no ia o na kanaka me ka leo nui ikuwa. U A hoao na'lii e ! a hoao na'lii e !! a pela e u**s mt»u aku ai. Ua olelo ia ma keia uwa ant a na kanaka i Waialua, ua lohe ka poe hapa u-ea e noho ana ma Ewa, a me Waianae, i me Kahuku. A o ua mau omalemale ne hoi a kakou, hihihinnlua ihola i Moeawakea iluna no o ka nu-a o ke kapa a me ka pa-u a me na kahiko no a pau o oa hoohanohnne ana o ka wa kahiko. (Nani io aku la ne lakou e apa )a, le-a no ka apa i ka nui o Ur waiwai.) He ia nui no ia ma Waialua, k* ai ia ka poe iopa kuakea, a iopo hoopiliwnh i oa «nea be tvainrai, ku ka e-a o ua mea he uahi o ka imu o ka puaa, ka iīio, ka moa, h( opala ka moa. oi ai aku ke ai-ai a e ana*ki 01 bula aku ka poe huia a onou.pu waie aki oo imua me be kuiea ia ke kunou, o ka po< 011 keia heie a ha ka leo. Ua leaiea a hoi faoi hoi na makua o ua poe keiki nei no la nnoi a me ka hanohano launnole o ka la hoao ai oa kamalei a lakou. I ka pau ana aeoka hoaoanaa me ka Ahaaina mare ana (hoao) he hookahi maiaina ka hoomao ana e ba Ahaaioa, alaila, ua hookuuia kela a tm keia mea e hoi roa ko lakou wahi «e ka oli oli oui, a kna ka mea e kaaoia ai o ia n ai la. A uoho n;aiubia ibo ia lakou me ka 1» kahi iike o ka.auinao, a hiki wale i koUkou pao b i hookokoke toai ai ka hapauea aoa No Hwahelelam. O ka mooielo o keia kanaka o Hioahele lani, he keiki oia na Haoakewa k. me Lau (nniakaieie w. oo ka ohana o ke kan« a Hawea. Da hanauia o Hinahefolaoi i Kauaula roa Waiaioa oo t a ua !awpn»|u ū e Hauilanialii k. a ruc Haioapolani w. na

makua o Han*ke«ra L\ iuLa Oahu noi t»h» » h,inana a:. l*a oWo a» mi kria kaan moolelo, ua nalo to» a maiu kn no boi W» b»»ai sna o H}Mhetekint, no i ike nuiia * i iohe īa hoi ka »na o kei» kamaeo * takou o na fa hoonanea o k» iu«-nt »bi* ahi. Aoie pah« kakou e boolok>i&hiti «rw i konm moolelo, no Vnt mea, no Hamanalan kem moolek». Aoie no i ifee o Hawea. he haili n«e kana i ike vrale at he kioaka a be inaa kupoa pahn ko uka o kela kuahiwi, ae» be kopa no, be kae-«-ea, he oani, be maikmi ioa do noia uka, oia no oe i ka lau-n\aia pala o ka wao, ka beie a memele maikai o ka ili o ia keiki, o na oiaka ua iike uie ke okoko oke ahi ianahu. Ika uana*ku aka poe īke, he iike okoa no hoi rae kahi i hanaiia ai o ka mea nona keia kaao, a oia okoa iho la no a e ao, (he oie no U hoi kekmhi, ke pi» ii ae ia no ka hoi me ka ohana o Kualeie ke kane a Hawea, ke kupunawahine o Hamanaiau.) ika moe ana iho a Hawea ika po> hiki mai la ka uhane o Kuaiele a olelo mai ia ia Hawea. " E Hawea e!" " Eo" wa» hi a Hawea, auaneH heie aku oe e ninau hoohuahualau aku i ka moopuna kanea kaua, heaha ia kana ike i kakahiaka, e hono nku oe ia ia, (Kaukanapokii) i kana ike o ka oihana kilokiio ana ī ao' iho nei. ina kupo* no kana ike i ka ia apopo, alaila, ioaa hoi ka Haku o Waialua, ina no boi aoie oia e ike, oia iho la no hoi, ehia ka hoi mea nloha o ko luhi i hanai hookahi iho nei, o ka noho wale iho no, uohe kane a hiki i kona mau ia hope. Aoie hoi ana aia moopuna a kaua, ua ioaa ae nei hoi kona kokoolua o ka inakamaka no hoi o keia aina kua o Mnui. Ae aku la no o Hawea i na olelo a pau a ua hanau kama, ke kuhi nei wahi ana he ao keia a laua e kamailia nei, eia ka he nioe-uhane, iala ue ko ia nei hana, ua knni ka moa kualua, he wn uia aku in hoi ia o ka hapauea iualnne, e olioli ai kani ka e-a a hiki i ke ao ioa una. 1 ke un ioa ana ae, ke nalu waie ia llokn o l;o ia nei nnau ka inea a iaua i oieloai me ke kane i ka po iho, a me ka hoopaanaau

ana i na olelo e pane aku ai i ua moopuna ' Knukanapoku. Ke nohowaleia no keia one ka lana no nae o kn manao, ti i ka wa kupono e ala mai ai ua nmu moopuna, o ko ia tiei hele aku la no ia a hiki. mai la no o Kaukanapokii. " Poniponi nne hoi keia wahi kakhhiaka ou, aohe hoi oe pela i na kakahiaka mua iho nei. ! * Pane aku no hoi ua kupunawahine. •• Ke hiki ka pnh.i iou nei he wahi olelo no hoi," " heaha kau olelo, wnhi a ua moopuna." " Eia ka olelo, heuha ln ke ano, na helehelena, ka ouli o keia la ia oe ma kau ike nna ?" I loa no a pau ka Hawi-a ninau ana, o ka okala koke ae !a no ia o na iiulu i ka punpou o ko Kau* kanapokii inau helehelena, a nana ne la o Kankanapokii iluna o Kaala, ua hele a molaehie ke kuahiwi, a pela no hoio Wnhiawa, a nana ae ]a iluna i ka )ani uli paa oloko lilo, ua malie mnikai no ua la nei, a holi iho )a keia nank i na heiehelena o ke kanaka o laio nei. ua ike aku la no keia i na ouli o ka noho ana o ke k<\naka, hoi hou keia nana iluna, ike lihi aku ia keia hermau wahiaoAa* kaea e kau pono mai ana no iluna pono o ka ilipoopou o ka lani. A oleloae la keia, * he hc>o hoi keia mau wahi aokahaea, e kau mai nei iloko o ka ia malie ; noho i ka ia malie nui a kau ia e ka haei, ho ino ka hope, noho hoi i ka ino nui, a kau ia e ka haea, he ma* lie ka hope. Nana hou keia i ka puu kiekie o Kaala, ike aku ia keia he wahi ao e pii pololei ae ana iiuna, a manamana ae ia i eiua, iho ae ia kekahi mana a kiei maluna pono iho o Wahiawa, pii ae la hoi kekahi wahi ao mai kahi kupono ae o Hinaheielani ma e noho nei, a halawai ae la me keia ao e kiei nei, • pa ae la i ka weiao o keia wahi no e pii oe* nei, paiahoia aku la ma o a maaoei, aia nae roa ke kumu 0 ua wahi ao nei, he punohu e huipu mai ana me he wahi uia la no ke ku» kui, kekahi mea uia iioko e noho mai ana, a mawaho ae he ua koko, a me ka aiewalewa. 1 nana hou ae ka hana o Kaukanapokii i na helehelena oloko iho o ka haie; ike ako )a k«ia he mau wahi iHo, e hooaka ana kekahi maiuna o kekahi; a he mau hnilona e ae no kekahia Kaukanapokii i ike ai, aiaiia, pane aku la o Kaukanapokii ia Hawe». a ma ka poe e hoho ana iloko o ka hale. ** Maniuli 0 kau ninaa e kuu kuponawahine, a mamoli hoi o Wa ike i loaa ia'u mai o'u mau lropuna e-epa mai. Nolaila, k* hai nei au ia oe me ka hookamani oie. aia i kela uka kuahiwi, he hoaia ke nohi> aoa iiaila, he kanaka aok 1 ike nui wale ia, he kanaka no oaa na pili no ke koko ia maoa me koo hanau mua, k« olelo mai nei ka po. oia ka hoa hoolaona ako a hoapili o kuu Hako Hamanahu. Ua hele aeoei ke ao o ka iulu a kiei i ko ka makani ao, ua pii poloki ae hoi lo ka makani ao a halawai me ke ao o ka lu!u, he ane hooipoipo kela. Nana aenei hoi ao i ke kahaea aia la ke kau pooo mai la ilunn, he kumu hoolale kela no ka ino. e eiana'ku kakou i ke» la a po, In&i hauie ka > keia po, a koi ka hekili, nei ke «iai.olapa ka ai!a, i kahe ka wai ob i kai, akib e manao ae no kakoo he hoalH ko uka, o ke kane ka hoi ke Alii wahiue. He nui no oa hoailo'

Di a lii ?an: a me ka po i h*i tnai cet »«'u. he kan* e hmo nku int m* HannnaUu nia keia moa aku 3 heepu ae la o Kaukana* pokii < kina okk> *na ito i« ®au mem a A i k* m*c»p<»po fcmo anti ae o ko lakou lohe a |*a. ua h«i Tftua mai nei o Ksuk*n*> pok'i. he kane ka k* HamanaUu aia i k» kuahiwi o Wahiaw* a ma o «fcru paha kahi i noho at. wahi a Ukou e ate hf(«f ai ia kauha!c aka. a<a kauhiie aku, bo!o aku (a keia iohe a ia Hamanalau. a i oa inakua o laoa oei, &i oa makaaioana no hoi. A ote!o a« U hoi kekahi poe *raha»a. « loah«a oei boi ;ke ao-kahuna ana aia wah» kf ikt. nui aku nei no ika moona o Haw&ii, a boi ma\ nei no U, noho pa aenei no kakou. aohe i »o ka« buna mai nei, a. o ke kilokilo koke mai net no ku ia, a hoomahuikaU ae U no hoi krka* hi poe, a honuwaepuu ae U oo hoi ka nui haia kane, a haia uihine. Ao ki poe no ihoi i heomaopopo, ui malama 00 Ukou i ka i oielo. 1 We nhiahi ana tho 0 un U U, pii ae !a krikahi w»h» ao-opua ma Mokuleia ponoi, a ni* . hiaeU ma KaaU, a hoomahuahua ne U : ma ke kuU ae 0 Kemoo, a kupono ae h ro»« ukn ponoi iho o Kawaihoa mauka aku e pili !ana «o 1 Wahiaim, o ka ua ma» la nt> in 0 |lra ua, kui ka hekili, olapa ka uiU.mai m j>o |a ao, kahe ka \vai*uU i kai, ku k» piha-a i kai, koele ae ka wahie i kahakai ahu-a loo' loa ua me he wahie, 0 n;i oha wale no ka inea luhi. ika ike maka nna iho U ona kannka a pau, olelo ae U Im poe kahuna. 4i He hoalii ko uka, noho iho U ke Akua. ha» nai iho U 1 kona hanai, a nui. akanaka mai> !kai, manao iho U e hoohui me kekahi met jc ae 0 kakou nei, Uwe ae U i kn joki«poepoe iho U, oia keia wii ula e kahe ,nei i kai," ike no nae hoi ka po. Ama ke|ia inau oleloana a na kahuna io ninoli mai na kupuna mni. Nolniln, hooinanao wale ae U no ka poe i lohe wale mai i ku Kauka* napokii wnnnna mua ana. A1 kn U«h* nii* ae 0 na mnkua 0 Kaiakn a ine Puaenn, u& wnnann mua o Knuknnnpokii mn nn wa innmun ae no na men n Ukou i ike kino īho ai. NoUiU, kii in nn kahuna kiloki\o n pnu e [hele mai imua o Kamkn, n o Knuknnapokii ikekahi maloko oin pukui kilokilo.

A i ka noho like ana mai o na kilokilo a aku o Kniako ia lnkou. Heaha ke ano o ka oukou ike no keia pnne ae no hoi kekahi, he mea, a he mea, a ninau i:i inai o Knuknnapokii e ua lun>ui mnkua* ikane. Pehea hoi knu ik« e Knuknnapoki» ? | Pane aku keia. E lionuna nku kekahi kainaka i ou mnu honhnnau Aiii e noho inai I* jma keia aoaoo Kauaula, in Hannkewa a me Lnumaiakoieie, e u-haele mai innei, a nn'u e niuau ia iaun, malie he wahi haina kupono no hoi kn !aua e pane mai ai. A ina no hoi he ninau paakii e hiki ole ai in laun ke hoi mni. oia iho !a no hoi. He meu manawa ole ia i ka elele, hiki ana ua o Hnnake* \va ma rne na maka pihoihoi, a u*noho ana me ke akaka ol» ia iuua ka iaua mea e pane mai ai. Me ko Hanakewa ma mau manao pihoihoi, ninau no o ua o Kaukannpokii. •* Ea ! i kii ia aku nei olua, he wahi olelo ka'u e ninou aku ia olua, a na olui no hoi e hai inai i ka haina kupono, a n» olua no hoi e koole mai i ka hooie kupono." E nin«u mai no pahn, wahi a l»ua (a. Pane aku o Kaukanapokii. 4> Aole aunnei & olua keiki i hanau mai noloko mai o ko olu<t puhaka, he iwaknlua aenei a keu na makahiki I hala, a hiki i keia la ?" Ke kulou ls un e Hano|kewa ma a olelo mai la. " Ae, he keiki no ;he puu-koko wale no nie, a na kahi lua-ui Imakuahine no o maua i owili ae, a hele no in i kana wahi i hele ai, aole nae maua i lolhc keiki mai a hiki i keia la, he ike no nae 'm.iua i na mnkua o maua ke ihomni i keka* !hi manawa, aole nae he olelo mai no ke kei» iki. he keiki paha, aole paha, a, oia iho li no Ina haina kupono e pane aku ni ia oe." A i ka lohe pono ana ae o lakou a pau i na olelo a Hanakewa, he mea hou ia ia lakou, aole no hoi i olelo inu» o Hanakewa ia lakou, 01ai he mea ole wale no ia ia Hanakewa ma. I ka pau ana iho U o na ninau ana mai a Kaukanapokii ia Hanakewa ma, olelo mai '!a o Kaiaka. ** A pehea iho la keia, a heaha īho la ka hope o keia." I'ane mai o Kao* ikanapokiī. He lau ka puaa, be lau ka niu, be lau ka ia ula, he lau ka aabu, be lau oa ! roea a pau,a biki i na po i o Kaloa a o>e : Kane, a me Lono, alaila, kii aka kekahi poe ; kahuoa i elima, a na lakou e hoomaliehe a lawe ma» i kai ne», a Ulo i kane na ke A!»i ! wabioe e ooho oei. Aole o'u makemake e noho waie iho pela kuu Haku hanau mua, | loaa «enei bo» ko*u kokooloa k* hoa make o Imakou i 010 mai ai r ka moana o Pnilolo, a I me oa haulioli o Molokai, a hiki ai i |Oabu nei, a ike roai ai ofua ia inaua ht mau 'keiki na olua. Nolaila, makemake 100 no au e loaa kaoa kane, ka mea hoi ana i olelo ;ai. aia no be kane e rtohg pu ana me olua, i i nana'ku oo ka, naoa inai." Heaha la hoi auanei, aia wale aku no paba ia ta oe, ka mea i ao m i na loina a pau, be nana wale aku no paba ka maua pela la, a o ka mea e ioaa mai ana i kanaka» ota iho la, aobe paha e like roe oe t ka ike i na ouli o uiua e hiki : mii ana a me na ouli i baU mahope. ae aku i la oo o Kaokauapokii, a inamuli o oa olelo

kauoha a Kaiaka no na mea a Kaukanapo* kii i pane ai, ua oiua mai ia tnau mea hwlako a piia, aole irahi mea hemahem». A i ka hiki ans i na po i o Kaloakukah». ua hoomakaukau na kahuna eiima, a me ko lakou mau kanaka lawelawe, ua pīi aku la iakou a uka o Oahunui, a oia uka aku paha. kahi hoi a m po? ka*ea*ea hoi i noho nt. Ua hihia mai la e ke i-e'ka palapalai, ka awipuhi, oa launaheleheie no a pou o ke koahi* wt, a mamuli o ka unm o ka iskoit nei huakai hoi o ka pīi ana'ko, he mea «rale no ka hoi keia mana, ke helo nei no lakou nei, m» ka haoa no i ka iakoa oihana i be!e aku ai, a peia no ka iakoo nei hana heie ana a kokoke hiki i ua wahi ia e noho ia mai ana eke aia oke onaona. He manawa ole īa 1 ka poe kahuna, ua inaiie na mea a pau, ua pau ka hoaiai aoa ihoa na ohu i ke kumu iaau, ua pau ka hoowaiaauana iho a na ma* nu i ke kumu iehua, ua hoolai mai ka leo o ua pupukanioe e k.ihuhloa ana, ua meha mat ke kani kuekue ana a na Uau noho lua, ua hooki tbo ke kam kohakoha ana a na oo noho uka. Ua malie loa, nua hoolai iho ia ka hiamoe niolopua o ka kakou ui hou o ke* la inau ia. Ua koknke loa ko kakoa poe imi Haku, maloko wale no o ka puie ka hana ana a pau ae ke ano makanAheleheie oia p'jc noho uka, a poe hoanoho hoi o ka Vau- \ keke-kue. 1 ka wehe aoa ae e kaiao o ka !a o Kane, inaalo ana o Kuakahoe, (he poe hoe waie ho keia a eiima, 1 Kuakahoe, 2 Nohoakahoe, 3 hahoeikawaha, 4 Kahoemao-i, 5 Hoomahaakahoe, eia ka moa o na kahuna i kii ai la Hiiiaheieiani.) aohe no he hoe akua koe, oka hoe hoi o Puukapele koe. ia maalo ana ae no o Kuakahoe mawaho o ka ipuka halekmi o Haiunpolani w., a kant ana kahea aua o ilaluapoiani. " Emama hoi oe o kau pii nna mui o keia ulunahele e naku heie mai ai oe i kela uiu i-e,a laalaau e ae hoi o keia uka la a ka manu i noho ai." Ae aku j in no o Kuaknhoe. •' Ae, o ka'u naku hele ana mai net me ko makou poe. a, koe inai nei au hoeknhi, a hiki mai nei ianei, eia no ka he kanaka no hoi koo nei." Ae aku la no o Haiuapolam. Ae, he knnaka no, owau no hoi nie ka'u wahi eleinakule kane, o niaua wnle iho la no ko keia uka, ua hele uku nei paha ko'u kanaka la i ka waele mahakea. Pane aku o Kuakahoe. He elua wale no nae hoi olur, he lehulehu loa hoi na hale, o ka ai nei, ua hele a poho-a. o ko nei, ua hele I a hiinla iiaio a ulu hou mai, a pela no hoi ka j mnia, ua hele a pala-ku iwaena. Ae inai no kela, me ka pihoihoi noe, a olelo wikiwiki niai |a. "Aiia kaua e olelo loihi ma keia mea, e makamaka wahine auanei, e hoi aku a ka hiile, ni a inaona, alaila, hoopuka ka hua olelo uka hiki ana mai. M Ae aku la no 0 Kuakahoe, ke hoi inua la o Haluapolani a huli loa nku ia ia Hauilanialii k. a Iwm koke aku la no, o ka uhoi mai la no ia, ka wahine no, o ka moa mai la no, aole i emo iiio-a na mea ai a ka inalihini, a pane mai la na kamauina i keia mau olelo. "He nmkamaka aloha a puholo ia i ka moa, he makamaka aloha la, a ina he puaa ka mea kalua in, aole e moa koke, a eia ka mea mon e, a mahope ka puaa, joia inau olelo no ka inai ka wa kahiko mai a hiki i keia wa, kai no hoi o ka mnkamaka aloha kekaluapuaa, eia ka o ke kaiua a puholo moa ka makanuika aloha no ka hikiwawe o ka mo>a e, a paina eka malihini.) Ika mo-a ana mai ia oka moa a hoo|aje hou na i ka puao, ae mai la iio ke kaue." A ma ia ae nna mai o ke kane, pane aku ia o Kuakahoe. MHe mau hoahele no ko'u, aia ne no makai aku nei kahi i noho ai la." Heaha la ka hoi ka mea i noho ai o laila, aole no hoi he pii pu inai, " wahi noa laua a eiua. Oke kii hou aku la no ko ua mau kahuna nei a knkou, a lawe mai la i ko la« kou mau hoa kahuna, a hookahi ka hui like on«,a me na kanaka no a |>au, aole i eme, ino-n ka puaa, ka imu o ka ai, ka ai no hoi 1 mo-a mua, oia no ka maia, a me ke ko, aoleno e hemahema ka poe maiihini ke hiki mai, ua hooiako waie ia no hoi e kela mau keiki ota uka, aohe hua holo i Kahiki o pala wale aenei na ala. Ika pau ana oka hooktpa paina ana a na kamaama ina malihini. Nioau aku la ke kamaaina i na huaoleio a ka poe maiihim o ka hele ana inai, aole nae i pau j>ono mai ka huuoieio ninau a ke kamaaina. Hooho ana kekahi kanaka mawaho me ka ieo nui pihoihoi. Pau kela hale i; ke ahi e ! pau ke\a ha\e i ke ah\ e !V' I Na keia kanaka hoi ka hooho, e uluaoa I a« aua ka khulehu o lakou mai o a o, kai i no he ahi to, eia ka he mea oie wale no ia a iakou e hooho nei. i mai ia na kamaaioa, aohe aht om mea, a heaha ia wahi a ka poe' malihmu Pane mat na kaiuaaina, he moo-i puna na maua, he keiki kane, o kona nani | īa e hele la i waho o ka haie, io aku j la no.) I hou mai ia ua poe malihini nei. be kapu mie poha ke hele ra aku e nana. i ktaha hoi nuanei ka mea e kapu ai, o maua ! uo ka hoi konu iiamuku. Oka hele aku ia : no ia o ua poe malihini nei me kahi kupuna. | wahine; e hiamoe ana no keia i ka hiamoe | kapu o Niolopu». I nana hoaiki aku ana ko! lakou net hana, e hiamoe mai «na no kela | uie koo* otn» ouia mehe mea la nona keia _ waht hua meie o na lii. | Waiho kaheiahela ka moe aka lani, ! I ike pono iho e ke hon, j Wahi e—e, waht e, &c. j (AoUipau,) , Ma ka la 19 o lunc, ua inalamaia he la hooniana ma ke kulanakauhale Pope o Parihe haiawai hoomana no ka hoomaha ana o ke kino a uhane |«ha o Makimiliana mai; keia ao aku, oia no hoi ka puni ana o ka j makahiki hoiookoa inai koni kipoie-a ia anaj «ai. Ua komo kino ae Imoa wahine tna ia l hoomaua. IViptt no ua mea hoomana aka P&pe. "Aloha ino o iakuw i kulou iua ku. w j \