Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 30, 25 July 1868 — KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA. [ARTICLE]

KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA.

Na S. M. Ka.makai;. HKLU 81. No KA NOHO .AIII AiNA O KaUIKKAOULI MALUNAOKE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA 111. KA LILO ana O KL'INI LU.IHA I lIoPE NO Doti Kamaulkulk. I ua la e muknuknu uua o Bott nv.i holo i ili£ la oia ia K|iiiui a nu! Kekauluohi na inea naua ke Alii, a o Kuiui Liliha ka inea nana e malania ke. Keiki Alii a lakou. O na hana a pau uialuua o Boti, e pili ana no ka hooponopono aua i ke Aiipiiui a me ka uoho Kiauiua aua uo ka mokupuni o Ouhu, ua ili ilio ia m.iluna o Kuini LiUho. O Leleiohoku kekahi kauoha aua, a e kainulii ana uo oia ia wa, aka, ua lilo aku in J. A. Kuakini ka hanai 1 Hawaii, e like me ke kauoha a Kalauimoku. I ka noho ana o Suini Liliha i alii mahope o Buii, a ua lilo iaia ka mnlama o ke Keiki Alii Moi Kauikuaouli. Ua hui mai o Lililui i uu wahiue a nn'lu, a ka poe kaukau alii a me ka poe koikoi i holo pu me Boti, lie poe wahine kaukanulii a poe maka hanohano ; a he pne aialo, a he poe ilio-nahu-mnka. A he lokomaikai no hoi kekahi i loau pu iaia. Ua hoopuniia o Liliha e na wnhiue a me na kanaka, ua hele a pawiwi, nole e pa iho ka maknni i ka pa hale o Peiekane, no ka paapu i na kauaka. Aka, ua ihiihi kapu ka rama i na lu e noho ana o B<»ti, a holo aku. aka, ua hoomalu o Liliha he manawa pokole, a ua inu liihi no me ka liookapu i ka waiiine. I kekahi manawa, hoi no iuka o Nuuanu i ka mahiai i ka mnln kaloa Boti i mahioi ai iuka o Luakaha, a hoi mai i ke kulanakauhale i kai o llonolulu. O ke Keiki Alii Moi Kamkeaouli» aia oia ma Ewa kahi i noho ai i ke kua li»u ala m* na'lii ona a me na hulumanu. A ua hoi mai i Honolulu. ] ka malama o Maniki, o ka makahiki 1830, holo aku la o Liliha ine naMii wahine, alii aialo ona ma Ewa, a noho ma Kuhia i Waiawa, ina kahi o Kapiioho, a o Kaiakoili kana wahine, maiuna o ka moku o Pupuka, no ka hooili ana mai i ku wahie alu'a ka Moi Kauikeaouli t oia ke kuinu o ka holo ana o Liliha i Ewa. Aia uialuna o u« moku nei, ua lawe pu ia k* rama he nui loa. I ka holo ana o Liliha maluna o ka moku me ka wahine, ua inu pu na kahumoku i ka nma, a pe|a no hoi na'lii wahine a pau, aole mea hookahi i koe, a mai ili ka inoku i Puuloa t e ole kamaaina pakele ai ka moku. Ua holo ka moku a ku i Kalaehopu. Ia manawa, ua kaulana i ilonolulu ka inu ranta o Lihha uie koiw «inlo, a me na'lu wahine i hoopili aku iaia. 1« mannwa, ua kaapunī o Kanhumanu a tne Mr. Levi Kamalani a me na hoahanau ekalesia pu meia ; ma Koolau ae ke kaapuui ana a hiki i Waialua, no ka

h<>ohuhhitli a me ka hatvWlo a ke Akua no keia kaapuni ana, a ua maopopo $ea no hoi komi la e hiki mai ai i Ēw*. Ho:lo akn U o Kekauluohi, Kanaina, Ka- ; niau. Kahookiekie a me kekahi poe e iho \i W»ikele, e kali ai a hiki mai o Kaahumanu. He mau ?a ua nui loa nae ia no ; E*a, e kahe ana ka wai ula i kai. a hiki ? loi aku ka ula i kai u Puuloa—He Poas ha ia (a. j Holo aku la nae o Kekauluohi ma mai ! Honolulu aku, a pili ae la ka vvaa ma ka j lae u Paauau, a pili mai la ma na kuapa |o Kuhia waho, a ma ke kuapa o Kuhia- ' loko. E noho ana hoi o Liliha ma ka iaoao mauka oke kuapa o Kuhia-loko, , iloko o ka ulu maia, ka ape a me ke ka|lo hua, e huipu ana ka wailiua me ka wai lepo ula a ka ua e kahe hoiomoku . ana uie ka ikaika. O ka ioaa iho la no jia o Lililia a me ke anaina o na wahine. | ua pau i ka ona i ka rama, aka, o ke alii Liiiha aole oia i ona nui. Ika aia ana, * l A iae o Kekauluohi e!" I kana lele, i kaua lele iloko o ka wai, oki loa ka lauoho i ka lepo, oki l»«a me iir maka, a pau pu me ke kiuo holookoa i ka pauinaele i ka lepo, me ke kimo aua o ke poo iluiia ilnlo iloko o ka wai, a komo iloko 0 ka ulu-maia. O kekahi o keia pje wahiue, he poe ekaletia na kane, aia pu mu Kaahumanu i ka haiolelo, oia o Kahehuna ma, Pumhaole ma, a o Kalua ma keia e |)auakaaka nei. Pau aku In ka nui oke nnaina i ka naholo, a koe iho la n Liliha wale »io,.a lele aku la o Kekauluohi a honi i ka Ihu, ja ninau aku la uo loaue li, a haiia mni la, aia uo >ua koun wahi i Halaulaui. A pane aku la o Liliha, e koi nna e hoi e hoi e paina i kauhah:. 4, Patua aku makou i kahi o loaue li," wahi a Kekauluohi. Oke kau uo ia uialuua oka waa, a holo aku la a piie ma llaliinlaui i Waipio, ma Ewa. [E hai ana au i keia moolelo i akaku iia oukoo, o ke kumu keia i kailiia ai o K&uikeaouli e Kaahumanu, a hele kaapuni pu ai i na mokupuui.] 1 ka Poaono iho, hoi nku la o Liliha me kona aialo i kni o Puuloa, e kakali ai ilaiia no ka halawai pu me Kaahuiuanu. 1 ke aumoe o ka po Sab.»ti a ao ae Poakahi, haiawai aloha o Jjiliha me Knahu* iuaiiu a 'me Kekauiuohi ina na wna mai, mai uka ma» o Waikele, ma kahakai ma ka aoao mauka o Kapnkule. He aumoe ia halawai aloha ana. Hoi mai la o Kaahumanu ma, a noho iho la no hoi o Lili'na ma Puuloa. Ia wa no, hiki ne la o John Palu me ka palapal ia ka Moi Kaue kauoha ana ia Liliha e hoi mai, no ka mea, ua loaa i ka mai, he mai kuiia aia ma ka iwi lei oka a-i. Ano ka manao hoi Kekahi o Kaahumauu e lawe iaia e kaapuui ia Maui, Molokoi n me Hawnii. A no keia kauoha a ka Moi, hoi mai la o Liliha i Honolulu, a halawai pu iho la me ka Moi. Pane mai la ka Moi ia Liliha, 44 E lawe ana o Kaahuinanu ia'u no ko inu i ka rama a me ko hoowalej wale ika hewa. Eia hoi kekahi ;o ko I loaa pono ana aku no a me ka wahine ia 1 KekHuluohi ua |kiu h>a i ka oua i ka ra- ! ma." ! A lohe o Liliha i keia mnu olelo aka { Mni, o ka uwe ae la no la o Liliha,a pe|la no hoi ka Moi. Paue aku iiae o Lij liha i ka Moi, u lieaiia la hoi, a i kii mai jo Kanhuuianu ia oe e hele i ke kaapuni i ea, mai hoole oe, hele ia." Olelo mai la |ka Moi KHuikeftou!i, t4 Ua olelo mai kuu j kahu ia'u, (Boti) he keiki makua oe, aka, [aole e nana aua kou makou ia oe, nolai- | la, kauoha inai oia ia'u, e malama aku lau ia oe, a e nana mai oe ia'u, nolaila, : aole o'u makemake e hele pu me KaahuJmanu." Aka, ma kn olelo aka Moi ia ; Liliha— 44 l ka hiki ana o lakou ma Ka- ; awaioa ma Kau mai. alaila, o ka ulu mai ;ia no ia o ke aloha iaia me he ao naulu ia o Oohu e kau aku ana i ka maka, no ke aloha ia Liliha, o ke kupu mai la no ia o ka manao e mahuka, a e holo malu. O ka holo malu io no ia iluna o ka moku." He wahi aloha eae paha kekahi no laua ae hoi. I ka maopopo ana o ka holoo Kaahumanu a me ka Moi Kauikeaouii a me na ahi e ae, nolail», ua olelo nui u ka lawe ana a Kaahumanu i ka Moi, he kaili, a !he lawe lilo tuai a Lilihn aku ; aua kapaia © Liliha he w»hine ona, a he wihine alakai i ka Mm » ka hana hewa ? a ua ; kaulana io no ia mau ta. ! ki makaukau ana o ka Moi a me ko- | n« poe »lii, oia o Aikauaka ma, Nama*

;kehm »a. Kaeo ma, KaaimaUio ma, Ka|kafc«na ir»a. Ulumeheihei roa> Keoanai Haalilio ma, o na ano atii a me na 'Hnlnmanu a pau. 0 ka poe kahu hoi, 0 Kaluualu ma, o Kaiakoili ma. O Ka.ahumanu hoi me na moopuna, o Keka«luohi, a o Kaikioewa ina oo hoi ko Kat uai titai, a n;e kekahi p*»e ahi e ae. Aole (io hoi i kana mai ka nui o ua moku i hoomakaukao ia uo ka holo ana e kaa- | e hoohuli, a e hoolaulea i ka naou |a me ka manao ona makaainana. [Hanohiino no hoi oa maknainana la, lilo na 1 'Lii i p«e oiakua, e hele ai e ao heie ma ina kuaaina—Aole paha e peu i ka umi ka Kauiktaoi)li kaapuni ana ia o Oahu]. I ka makaukau ana e hele na'Lii i ke | kaapuni, ua hele aku o Kuhooheiheipajhu Paki ia Kanhumanu, a oleio mai la o | Kaahuuianu ia P.iki, "Ua inakaukau ka s hele o kakou.'' Pane mai o Paki, ,4 I hele uiiii nei au ia oe, aole paha aa la e hi- ; ki ana." Pan»* maio Knahumanu, 44 Pehea ka hoi «ie e noho ai ka makua o ke : keiki, a iihu noi ke Alii na ka mea ui." » I hou aku o Paki, ''Aole paha au e hiki, jua ai iho nei .11. ika aina." Ninau hou jnku o Kanhtirimnu, 44 O hea ka aina ?" • I mai o P;»ki. "O ka Papu. a in<.' Puawa- ! ina, a o Waikiki hoi ka aina o ka Papu." ! "Nowai kou ain; wahi a Kaahumanu. | Pane n»ai o Paki, '• Xo Liliha." Pane niai la o Kaahuimnu me ka huiiu ia Pa* ki, t( Auhca oe e kuu keiki, e ka imi ke- ! iki anaaku a kuu Haku. Ua manao hoi au e pono ia oe e %uu keiki kuu olii. E I ilo aua ka oe he k«ki hulehole iwi. He I liookahi no ir*akualrine a kaikuahine ou o j KaahuuiHnu, ka hoihoi aku i k«> makua- ! lune a me ko poe kabu, a hanai iho iu oe ■i ka hale o Kaahumaou. A nui oe, kau«olia aku o Kaalminanu ia oe e hoi mai j uie na kaikuahine ou a ine ke keiki hoi ; a oukou. Ao kn poe uiakamaka, aole o i lakou aina i haawi iho ia oe. Eia no hoi . keluihi, f> ka hale o ka hoahanau, he hat le wnimaka helelei, ; aia no ka hale o ka ! imi hale ana, a he loaa mai luna mai, ao;le e kuleleiwi k» ohua oka hale." Pe--1 hea la keia mau olelo a Kaahumanu ia | Paki ? Ua hewa anei ? ; He hi)lo kaulana nui ana keia, okn hnnlama paha ia o Mei, A. I). 1830. Eia i ka haiui uui o ia holo ana e kaapuui hele jma na mokupuni,—O ka hoike kula, o I ke ao aku o ua'Lii i na makaainnna i kn i palapala—ao na makua me na keiki—K |malama na konohiki aiaina i na kumu ; !<> ka waiwai o na'lii e waiho ana ina ka aina, e haawi aku na konohiki i uku no ke ao ana o na kumu i ke kula a me ke ao palapala ana—O ka hookauuiaha ole , o na kouohiki i ke ao ana o ke kumu ma i kela a me keia mnkuaina, ma kela ahu- ! puaa keia ahupu;ia. Oke konolnki hoi je liana ole pela, a keakea i ke ao auaa ke kumu, ua hemo ia konohiki. | (Aoie i pau.)