Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 30, 25 July 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

| l laweia mailoko mai o na kaao kahib I Haioaii nei. . \ HELU 16. L ka ike pono&na iho la ouapoo inalihini I nei i keia mea hou. a o ka mea no hoi ia a | lakou i naku mai ai o ka nahelehele mamuli I o k? knuoha n me ka ike a Kaukanapokii. I O ka hoi aku la no ia o ua poe malihini twi ; a ka hale a lakou i noho ai, * kuu iho la ka | nae, a roa ko lakou nei ike pono aoa iho )a I i ka mea a lakou i pii hoopohala mai ai e i noho kino aku ana, a loaa iho la ka bana a ko lakou puuwai ia mau minute. A i ka pau ana iho )a o ko lakou pihoihoi ana, a j kuu iho ia ka oae. Pane hou mai la ke ka- ' maaina Wane, i ka ninau mamua aenei. A • pane aku la oa poe malihini nei. Aohe a ; inakou mea e ae o ka pii ana mai nei,-boo-kahi wale no mea nui, oia no kela mea a ka- { kou i ike aku nei, aia maloko o keU h»te a | r. akou i bele aku nei, oia ka moopaoa ae la |a olua, oia iho la no ka inakou huakai nui o j ka bele ana inai la. Aia oo boi ia oiaa ka I pane kupono ana mai do keii mau oldo a I Oiakoo i pane aka la ia oiua. Ae mai la no [ ua mau kamaaina nei, ae, o ka oukou ka la ! o ka hele ana mai nei. 1 A ma ia mau oielo aoa a iakou i hoomao- ! popo ioa ia aku ai« oia ke kuleana nui o ko | iakou bele aoa mai. A oioau hoomaopopo loa aku I» o ua o HaoiUnialii, a hai maopopo toa mai hikou, i hele mai lakoa i iea huli kane oa Haokaoaiao ke kaikamahine a Ka». aka k.a me Puaeoa w.nilu o W'aialua, a o ua Hamaoaiau nei oo boi, oia no ka. moopona a H*wea w. a me Kuaiele k. 'i hanaiia ai iluna o Kaala, a iawe aoo powa ia e keka-

hi kaoaka o Hawau, a haalel« tna mai ua kauaka U, a hoi hou inai a«i a ooho hou malalo o ka maiu ooa makua « m* k* kupooa«r«hia*. He kaoe oo nae i« i hoomoe- ** m«i oei i Ke«iwe o M«vi Hikio«. Aoo ka maoao oui loa no nae o H«m«n«lau e hoi me na m«ku« i G«hu oei, a» « lo«a «e he k«oe oo Oahu oei, oia kona makem«k». A ma oa ouii hoi o ko K«ukanapokit īke i na oih«o« kilokilo, oia ka mea nana i ike nni oei he k»n«k» m»uka oei,« io« eloaa, oia no ke k«ne « 'HamaoaUu. A aol«iU m«kou i hele mai nei e huli « loaa «eoei m oei, « oia kakpu e halaw«i oei. A ma ka pau ana o ka olelo aoa mai a ka poe malihin); pane hou aku U o HauilanU* lii. Ae, ua pono no ko oukou imi ana mai nei, no ka mea, o ua k«ikam«hioe U « K«i* aka, ua pili no i.i iaia nei, ke keiki a maua e hanai oei, ma ka aoao o Kunlele, noUila, aohe hewa «oa oia, he mea kahiko no la ka moe a kaikunane a me ka moe a kaikuahine, he huna ino ia, he ole )oa hoi ka moeana'ku i ka mea e, he huekole mai ka ka mea e, a nolaila, henha hoi auanei ka hewa ana oia mea; e hoi nne oukou a hiki i kai, e olelo aku oukou la Kaukanapokii, a me Kniaka a rae na makua hoi o kei.i keiki, oia o Hana> kewn ma, a me ke kupunawahine mai keka* hi ka mea nana i hanai o HamanaUu a ha» na ae mikou ma ke ano uoho puupaa ana, a noho kuapue paha me he ano winkina la o keia wa, (unlu io aku la no na keiki oia wa, nohea nui no la o na kanaka la wa, ua hoomalu pono ia ke keiki kane, a me ke kai. kamahine.) Ama ka inaopopo pono aoa iho i ka poe malihini, o ka hoomakaukau ae la no ia o ka hoi i kai, a Uwe pu aku la nae lakou me kekahi inau hoailona o uka mai, i wahi e manao ia mai ai ka lakou olelo he oiaio, aka, aole no paha e hoopohala ia inai, oiai, aia no me lakou na olelo oiaio a Kaukanapokii i olelo mua ai ia lakou. *• Ke u-hoi nei makou " wahi a kn poe malihini, ae aku }a no hoi ua kamaaiua. O ka u-hoi nui nku la no ia o lakou a hiki i kai ; a i ka liuliu ana iho, hai nku la lukou nei i na inea a lakou i ike ni i ke kuahiwi mni ka tnu« a hiki i ka hope ; n ma ko Kouknnnpokii ina hoolohe ana mai, he mea maikai wale noia ia Ukou. Ai ke kakuhiaka ana ae, o ko Kaukanapokii ma pii iho la no ia ma ka lakou huakai hele mauna. Ai ka hiki ana'ku i uka, e u-noho mai āna no ua o Hauilanialii me Haluapolani, o ka u-hoi ana mai no ia inai kn hale ae o Hinahelela* ni, i hele aku laua e hoakaka i ke ano o ka hoao ana i neia mea he inoe wahioe ana, a he nui aku no na olelo a lakou. Aua ae mai no o llinahelelaui e like me ka inea pono no iko lnua manao e hnna ai. Aia hoi ana mai a laua, a o ke kuu ana iho no hoi ia o ko liiua la nae, hiki ana no hoi ka poe o kai aku nei. Ai ka halawni pu ana aenei o lakou a pau, he mea oluolu no ia no ka poe kamaaina, ame ka poe malihini. Ua hoolakoia na mea a pau e pani aku ni i ka houpo lewalewa, a me kekahi mau pihkia e ae. Eia makou U i pii mai nei mainuli o k» olelo ana aenei a ka poe elele a'u i hoouna mai ni, a lawe heie aenei no hoi lakou he olelo mai a olua aenei, a oia keia U i hiki mai nei, be oiaio anei, aole paha, wahi a Kaukanapokii. Ae aku U no o Hauilanialii ma, ae, be oiaio no ia mau oleio a p«u, « m« kou ano īnana a kilokilo hoi, a pela no hoi ko kupunawahine ka mea nana olua i hanai me ko kaikuahine, a pela oo hoi maua ka mea hoi nana i hanai ko hoahanau pilikana e noho mai nei, oia a hui na ike o kakou, alaila, pono ka Hui ana o laoa me ke kaikuahine. Pane mai o Kaukannpokii, heaha la hoi auanei, ua pono ae la no hoi paha, ua hnlawai kino iho nei hoi kakou, be alo no he alo, a pono hoi ia kakou, nl«il« mahope hoi e hui ai na mea nona ka olelo a kakou e halawai nei. JVa Kaukanapokii ka olelo ine Hauilanialii, he hoolohe wale no ka lakou nei ae, (ka Hawea ma.) la po iho ua moe no lakou i uk« « kakahiaka «e o ka hoi no ia. Mamua iho nae oka hoi «na o Kauka* napokii ina i k«i. ua hana e ibo Ukou i ka po, he m«u hana e, e pili ana i ka Ukou oi* hana kilokilo i ka po iho. « ua maik«i noa hololea ka lakou hana ana. «obe kumu e keakea ai. Aua hooholoia i kai no o Waiaiua kahi e u-hoao «i. A ua b«ii« o« maiuiwa o ka hoohui «n«, hookahi p«ha malam* ke kaawale m»i ka U « lakon e olelo nei, oo ka hoomakaukau «oa no ka oihana hoao k«* ne o Hamanalau. 0 Kauk»napokii ma a me ka poe i bele pu me ia, aole no lakou i heie e nana, ua ike oo o Hawea ame Kaukanapokii ina ano a pau o ua keiki makanahelehele nei, m« ke ano kilokilo o lao» ; «, o Kaiaka ms, aole no i ike. be oluhua no ko Ukou, «ole nae e biki oo ka haho o Kaukaoapokii. NoUiU, oa boopaoai« mai ko iakou ike aoa, iom heleheleoa nae o ka bale a ua keiki nei e nobo mai «o«, me he roea U e b«i m«i ao«, oia oko« no mai lona « Ulo, a mailoko hoi « wabo. NoUiU, he mea pakow* wale hoi ko Ukou hele ana'ku e ike, e hookuu aku hoi « hookahi k« ike noi ana m« o« m«k««io«n« » pau o WaUlua « rae oa wahi e ae. (Ja Uwa iho U ko kakou makemake, a ua pau

iho i« oo ks kakoo hana oln hele «m mai nei. a e u>hoi Inkoo.

A i ka biki aoa o Kaulmnapok i m« i k*i, o« hai nvi!u aku 1« no o K«ak»n«pokii t« Laoki». « me k* «ik«ne me K«ili. « pel« no hoi o K«mk« i« Pu«eo«. A hele Io« «ku 1« no hoī o Kaukanapoku i ka h«!e o u» h«n«a roo«, e t>oho mai «n« oo o H«maf*at«a me ' kona wahine maikai maoli no, oa «mk |a paiopalu opalu n* to«k« o ke k«ano« i k« !•!«, i u« mea k« hoi he wahme maikii nai wale, kai no hoi oia wale ka kakou oei mai« kai e ike nei, eia aka no k« hoi oa maikai ke noho tnai nei i ke kuahiwi. no k« hoi « ka manawa wahine maikai « kaoa* Ika maikai nui wale o ka wa kahiko.) i | Ika hiki ana'ku o ua kaikunane han«o jmuli, « ho«m«ke hoi, e mo« p*Uh«lah« m«i ;«o« no kel« ilalo ke tlo, « ike ia K«okana- . pokii, «1« pono «e 1« « noho m«i 1« iluna,« jliuliu iho. F«ne«ku 1« o liamaoaliu, auhea >k« hoi kel» ? (o Luukia,) «i« no, wahi « |ke kaikunane, a heaha la ka hoi k« me« o |kou haalele «n« aku nei. P«ne «ku o K«u--j kanapokii ; he mea okoa no ka'u o ka hele j«no mai nei, he me* nae e pili ana ia oe. Henha i« mea, \v«hi « Hamanalau. 1 hele «ku nei au i ka huli kane nau ; no ko'u nana ae hoi a u« lona ka'u wahine ka ho« m«* ke no hoi o kaun i »-u mai ai i ka meaoa kai hauliuli, a me n« ale kualoloa, a noho j wale hoi oe, wahi a Kaukanapokii. Akaa» ka iho U o Haiuanalnu, ane hoohuoi, he kane phha, aole paha, e kuhi ana o Hamana* luu, he mea hoomaoe wule no la na Kauka* napokii, nolai'.a kona nkaaka inalu ana, eia no ka he oiaio, eia pnha. Ano ka ike ani* aku la o Kaukanapokii i u» kaikuahiue e akaaka ana, manao iho la krin e hoopohal« mai ana paha keln. Nolaila, olelo hoomao* pt»po hou aku la no koia. Mai hoomaauea mai oe e kuu h«nau mua i keia mau olelo n'u ia oe, i ka huli kane aku nei nu nnu, a ua ioaa nku iiei, no ka ohana no o ke kupunaknne o kaun, oii hoi o Kualele ke kane n Hawea ; a ma ka ma» kou olelo i hooholo mai oei, e ()oao nna oe i ke kanefhookahi malnma mni keia la aku, o»« kn wa e hoohuiia ni olua ma ka hoao an«, A ma ku nuna inalie nn« m»l o Hnmannlau a ike pono Qn ku io ,'oa na olelo a Kaukaim. pokii; aole he me« hoomeame« n*»le. Nolaila, oki pu wale iho la no kona inanao hoomahuakal». Ama ko Kauknnapokii pau ole o kana olelo ana, pane hou mai la no ke--1«. A mai kein la aku e hoomau no oe i kou ano noho maluhia ana, mai k« wa mai o koa ola hou nna mai a hiki i keia 1«, n pela hoi « hiki i ka wa e halawoi hou ni olut me ko kane, ka mea hoi a knua e olelo nei, A na makou no e hoomakaukau me ko kaua mau makua alii, a me ko kaua kupunawnhine lokomaikai i na moa e lako ai, « e nani ai, s e hiehie «i kou 1« hoao kane «n» e kuu Haku hanau mua. He ae wale mai no k« Hamanalau i ka Kaukanapokii m«u olelo aku.

E hoi ae nu, apopo n* makou io e hoomaopopo no ke ano o keia niao olelo a kaua e kamailio nei, a e aloha ananei, wahi a Kau» kanapokii; he aloha mai no hoi ko Hamana» Uu. lua o Kaukanapokii i hiki aku ai iko hua hale, ua akoakoa ae la o Kaiaka n»e Puaena Hawea, a me na Kuhina, a me oa hoa olelo o Kaiaka ma na mea e pili ana i kona noho alii ana. Oko lakou aloha like mai la no la. Ai ka meha ana ihoa ka leo, pane inai la no o Kaiaka. Heaha ka mea kupono au e noonoo ai e Kaukanapokii no ka la e hoao ai ko kaikuahine. Pane aku keia, e hoike mai o Hawea i kana mau mea e mnlama nei no na mea hoohiwahiwa ana i malama ai no Hamanalau maluna o Kaala, eia ka lua, o na waiaai makamae a olua i malama ai i mau kahiko no maua mai ka wa oko olua noho alii nna a hiki i keia ma* nawi; a eia ke Lolu, e auhauia aku na'ln a me na makaainana i ka waiwai makamae o kela ano keia ano i kopono i ke kulana o ka mea i auhauia, mai ke kanaka nona ka wa« 1 wae hookahi i puka mai i hookahi 1« o ke jkakahiakā a hiki i ke kanaka nona na wa* I wae ekolu ike ahiahi; eia ka ha. ona ma;kamaka Alii, a hoa kuiknhl Alii, a mao hot launa e ae ou e noho ana ma keia moko ai* na Oahu nei, a me na aina e ae c kokoa mai i ka la hilahila o ein ka lima ; e wae ia i hookahi lau (400) o na kaikamahinepuupaa maikai, a i hookahi lau (400) o na keiki kane opiopio maikai i mau kane, a i mau wahine hoao, e hui pu ako ai me ka pu aoa me Hamaoalau i ka la ona e ! lalau bou ai i oeia mea be kane. A • lilo I lakou i mao hoa ai, a hoa noho pu oo Hama» loalau, a mau mea lawelawe e ae a Hamana» | lau e kuhikuhi aku ai. A e waeia oae keia | maiioko mai o na Atu,a m« oa kanaka koi- [ koi, a kanaka hanohaoo eae o ka aioa. A oia oa olelo a Kaukanapokii i olelo ako ai imua o ke aoaina AUi e ooooho loai ana ; a ua iilo iho la no ia i mau olelo oiaio imoa o lakou a pau, aole mea naoa i keakea mai, a hooloii mai la hoi. (loa paha he wa kumakanawai. ina hoi ua huololi mai na Lunama* kaaioaoa o Waialoa i kekahi mau Auhau. • pili ana i na keiki liilii, ame na elemakule, aole, o ka wa aia no i na'lii ka maoa oia mao mea a pau, aole mea naoa e boo|e aku.)