Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 42, 17 October 1868 — Na olelo pane a S. M. Kamakau. [ARTICLE]

Na olelo pane a S. M. Kamakau.

Kupaa oiaio! Kupaa oiaioKupaa oiaio

I na Keonimana me na Auiuakua kupa o ka aina, me ka poe loea i ike i ke kapalal wailiilii o ke aupuni: Ia oukou auanei ka j haikaia o ke Alohn. i Ua kupaa me ka oiaio loa ko oukou ka- ! kau inoolelo Hawaii, kakaolelo, kuhikuhi puuone, kilohoku, kuauhau mooalii, a me ke kuauhau mooknnaka. O ka Papa Huliho-1 nua a me ka Papa ia Leka. E like me keKanawai o ke aupuni i Hooholoia e ka Moi, a hooiaio ia i ka la 31 o Dekemaba A. D. 1564. Pauku 3. " E hoomahuahua ai i ka ike iloko o keia Aupuni, no ka lona ana o na kope o na Palapala aina a me na Buke, i ka mea ponoi iho a me ka ona oia Buke, 0 na pono a pau oia Buke, ke hooiaio nei nona ponoi iho." Ua kupaa me ka oiaio loa. Keke na niho o ua o R. Kapihe, A. Hawaiian, H. K. R. Knpilie, 11. K. Opi ke a luua n\e ke a lalo ; hookonokono i-.\ hai e liuna ia ia e powa innluna, a e pee kela me he uahesa la ka maalen, e huna ana i kona poo malalo o ka poai o kona kino. Mnnlea ka nahesa, Pahimimo kiMia hnnn, Hookohukohu ia Kapihe, Mai puni kakou ia in, 0 Pohaku o Kauai ka Moolelo Hawaii, E luu o R. Kapihe a kole ka lae, p hookonokono ia Keaumiki ia Keauka o Kai«iewaho e lawe i Mnnowaiknioo, e poi ni ale, e halehale nalu huliamnhi o Wainlua, a kumene 1 ka puukai o R. Kapihe mn; Aole 7w e naueue ka oiaio. E malamalaina ka lani i nu maka o Maknlii, a e welowelo na opea a me na kowau o R. Kapihe ma i ka la. Aole no e naueua ka oiaio. E wili ka innkani puahiohio a opaha na waha a me na oolopu maknni, a maloo ke 'lelo i ke puhi o R. Kapihe, a poniua na maka, a knpalili ke'lelo e like me ko Kuwahailo, a e pelu ke 'ielo i ke kuiuu, e iike me ke 'lelo pelu o Molokai. Aole no e naueue ka oiaio. O ki nila me ka hekili, he man kumu hookahi ko laua, aia kekahi mau ena ao manu hekiii ma ka iewa o ka lani, aia laua ma kahi kaawale ma na aoao o ka lewa, a ua hoopuni ia laua e ke ea uila, a ume aku ume mai ke ea uila me ka i<caika, a i hakahaka ka makalua o kekahi ao i hoopuni ia e ke ea uila, a i holo ikaika mai na ea uila elua e hoopiha i ka hakahaka, ua puao ae la laua elua; a poha inai la ka leo he hekiii ikaika. A i komo aku o R. Kapihe ma, e hookahuli ae i ka papa ea uila. Aole no e naueue ka oiaio. O olai, he ahi ai honua a me kt kai hoet. Hookahi kumu o keia mau mea, o ke Abi Pele. Ua papani ia ka mahu ikaika o oa mea A he oui maloko o ka Hooua, a ua holi ia ka Papa Hulihonua e ke ea kaumaha e hoopuoi ana i ka hooua, a ua ume aku ka mahu ikaika maloko o ka honua a ume mai, e like nie ko Mokuaweoweo, ine ko Mauoa Anede oia Amerika Hema. a o ka ume aku ume mai o ka mahu me ka ikaika, me ka paa o ka mahu, ua hikaka ka honui me ka hnalulu, a ua kunewanewa oa mea ola a pau, ua pukoa ae la ka moaoa me ktf kupikipikio. Oia ke olai me na kai hoee; a i poha mai ka Egioi o U mahu, alailu, e ka-

be mai no ke Ahi Pele a me km Luaipele. A i komo aku o R. Kapihe ma. me Kukuena me a me Okoko, e hookahoii i ka Papo Honua. . Aole no t naueue ka oiaio ! Ka ena makani. ka makani puahiohi*?. he palau«riii me ke kupikipikio. Ina e aheahe maianai mai ka makani he kamaaina, he makani mau no ka ainn, he loalailua ka noho ana, he loana pana ia. Ina e nu ka makani i ke kuahiwi, a holo ka hahana i kai, oka pupuhi ko<*. Hooiepe ia kauhale, huhhia ka moku, kuapao ke kii.aohe koe iau laau, mehe auna manu akekeke la ka aie i ka moana, oala i* na puko.; hiiiia ka iau o ka aiaala puioa. baihai bo; | ka hui o ka honu pookuekue, paa ka iua o ka ohiki o Polihua, wa»tfo wale ka makalua ; be makani maiihini keia. Nohea mai ia ? ' Eia no. Ua hoopuoi ia ka Hooua nei e ke ea ku maiie iahiiahi, a ua kapaia o ke ea ; hanu, (he okoa ke ea hekili,) o ka huioa o | ke ea ku malie o ke ea hanu, he 45 mtie ka ' manoanoa o ke ea hanu, mai ka honua aku ; a pii iiuna a kahi e pau ai; aia a hookahuii: ia na papa ea hanu, aiaiia makani. | Eia ke kumu e hookahuiia ai: Oka j «reU ma kau wahi, a auu ma kau wahi aku,; pipii mau ke ea hanu weia, uo ka mea, ua ' hu ae ia ia, oia kona mea i mama ai. a iiio ; mai ke ea anu e hoopiha ia makaiua. no ka mea ua hakahakiia, a ua kaumaha ke ea j anu, a oia holo ana o ke anu iluna i ialo, he | makani no ia ; nolaila, ina e wela ke ea anu 1 i ka La pahu, i ke ahi peie paha, pii koke ae; ia no ia, a popani inai ia ke ea kaumaha, he ' makani no ia. Ina he ua pnkapakn, ua hookoo ia iho ia | ,na papa ea hanu e na paka ua. a ua haka- j haka iho la, hoio kiki inai la ke ea hanu e; hoopiha ia hakahaka, he makani no ia; a i nui ka haunaele ma na papa ea hanu, he makani pukiki ino lou ia. A i komo oK. ; Kapihe ma, ine Laainaomao, he puahiohio j ia me ka opala, he alaala puloa ka waiwai. I Aohe e naueue ka oiaio. E na h'eonimana me na Aumakua kupa! kahiko oke aupuni Hawaii. Ua pepehiia j

0 K. Kapihe e kana mau oleln. j " He eba Jn ia nou ia hui, J O alnahi aku la, ! Hewa ia-ia—ia īa —e —" ' 0 S. M. Knmakau anei ka mea nana i hooiaio ia P.iuii Knoleioku i keiki na Kame-! hemeha 1.? OR. Kapihe no. Eia na olelo aH. Kapihe ma ke Au Okoa, Helu 13; lu-: lai 16, aoao 4. mahope o ke kolamu 6. ' He ; oiaio, ua olelo o Kaahumanu i keia olelo' ana, ma ku olelo ana a ke nlii Kamehnme-| ha 1., nana o Kaoleioku i ke aumeume ana ! a laua o Kepoookalani (Keliimaikai) ma Ka- ! waihae, a hewa ai ka waha o ke'lii i ka ole- ! 10, e ola o Kaoleioku kana keiki o ka wa i heu ole." "1 ko lakou noho ana ma Kau i j Hawaii, ua ilihune ko lakou noho ana me j ka iakou alii me K.imolnmphn ī., Anoka j ike o Keaweaheulu i ko iakou ooho ana ili- ! hune me ke keiki a lakou, a alii hoi, nolaila,' ua a o-a-o aku oia e noho aku me Kaneka- \ polei ika wahine a Kalaniopuu." Owai ke | alii ilihune ina na kuauhau inooalii i haawi j 1 ka hoailona na kekahi Wahine Moi e no- j ho Aupuni ana ? Pela pnha o Liloa, he alii ilihnne paha, a o Akahiakuleana ka Moi e noho ana ma Kealakaha ? Pela paha o Ka- \ hekili ilihune i haawi ai i hoailoha, i ua mau | Mahoe nei au e kaianuu nei ? He pono ia oe | ke wehewehe mai i muopopo ka oiaio o kau I mau olelo e kapeau nei i ka mnkani, a ke ; huna nei oe i ka oiaio, a ke lilo nei kau inau olelo i hoolaha i ke akea, i mau hoike oiaio | no ko'u aono. I

Ua aka inino iho au no kau niau olelo ma j ka Helu 24 o ke Au Okoa, o ka la 1 Okalo» | ba, ma ka noao 4. No na olelo a Pikanele | ia Konia. Ke kokua mai nei ke!a rnau 'olelo au i ka oiaio o ka'u mau olelo a pau. Ua hookahuli nae oe i ka olelo oiaio a Konia. I kuu manaoio, aole oe malaila, he lohe pepeiao kou. Ina o oe ke kane hooipoipo a ka moopuna a Pikunele ia mau la, oia hoi o Ka- i leihuia, alaila, he lohe pepeiae kou, a ua ike 1 nae nu ia oe. ! "Kia ka oiaio maoli; O A. Paki, o Konia,! o Pikanele, a owau, ine na Kakauolelo a A. I Paki, o Aumai, me Nameaalolia, a o Kaiwi: kane a Haelo, a o Kekualaula ke kuene;! aio ka Ruidi ai o Haleakala ina ka Kumi I tna kai o ka aono ma Ewa. Klalaila mau o ' Pikanele e paina ai me ia mau alii, a he wahl kuleana ko'u i hiki aku aī ilaila, a ua kono ia m u au e paina pu. | I ka pau ana o ka paina, ua hoohali ka- j mailio mai o A. Paki, a ua puka na olelo a I Pikanele me ke kauoha a Hoapili no Konia; ! Ua hoahewa no o Konia ia iakou no ka hui- ! pu e inu rama pu me ke alii Harinta Nahie.; naena, aa ike aku no he aina kapu o Maui. ! Aole o Konia i keakea mai i keU olelo a Pi- ; kanele no Kaolioku, no ka mea, na Ulumeheihei Hoapili ia olelo. I kekahi mau malama i hala aku nei ma- ! hope itio nei o ka puka mua ana o ka olelo i a R. Knpihe o ka la 16 o lulai, ua kuka iki no makou me Kahailiopun Lnahine me kekahi poe e ae. I mai o Kahaihopua, ' He | mea knpanaha, o Kamehameha ka'u alii, a j ua aua ia'u e Kamehameha, ua ku ia mai a i iuna o ka moku hoihoi ia i uka. O Mano-1 no ka wahine a Knolioku i boio pu ai i Oa-1 hu i ka Rukini nei. Aoie au i lohe iki ia ; Kamehameha e hoole mai ana, nole he kei- j ki o Kaoiioku nana. O kana olelo mau o ! kana keiki no o Kaolioku o ka wa heu oie. he nu hoo keia no ko'u wa luahine." He hoike no o Kahaiiiopua no ko'u aoao, a i nieau ko Kauai ia Paulo Kanoa ko lakou ; Kiaaina, he hoike no no ko'u «oao. Pela ka | hapa noi o na kanaka e noho nei inai Ha- i waii a Kauai, ua hookauiaon ia i ke au o f Kamehamoha, E niniui ka poe eoemi i ka |

monna kai hohonu a pau ke aho, a haukeke ka auw«e. a puu na maka iLi brK>nou. Ke oieio oei ao. aohe no e pīo, hookahi mea * pio ai au, e hai ae i ke ake*, o ka hanau keiki ole. Ua īke no o R. Kapihe i ka oi«io. a me na mooielo e hooiaio ana no Kaoiioku, he keiki na Kamehameha, aka, ua pelu la ke kuinu o ke aielo. a iilo iho la i alelo puu,ao ka opu, he opu bipi eha opu iioko, opuhuiuhulu, opuopiopi, opuupena. opupuaa. Aohe t naueue ka oiaio, 1 ka ia 16 o lulai, ua oleio o R. Kapihe penei; "A*«ie na Kaahumanu ma ia olelo. Na iakou ka oielo hoopilipili lalau, be moopunk oK. Keelikolani na Kauikeaouii. Penei hoi na olelo ika!a 13 o Augate: "Pe* nei ka oleio ana a Kaahumanu, kukulu ae ia oia i ka moopuna ia R. Keeiikoiani iluna, a i iho ia no me ka olioli o ka naau, a me ka piha ika hoihoi. U! aiii nui no hoi oe e kuu moopuna! Ua oielo o Kaahumanu i keia no ke alii o R. Keeiikolani, ma o Kauhiwawaeono ia, nolaiia, ua hapai ne oia i ke alii o ka nmopuna ana a kiekie. O keia m«u oielo kai lawe ia aku ia Boti. O Kapau ka mea i hele io la. aole nae o Kopau i hoopuka i ka wa ona o!e, aka, i ke komo ana o ka rama, ua hoopuka oia i keia mau oieio epa a S. M. K., e oleio nei, ua hoopuka o Kaahumanu, he moopuna o R. Keeiikoiani na Kauikeaouli." Auhea oukou e ka poe makaikai, ke ike nei kakou ia K. Kapihe ma kana mau olelo iho, ua hoolilo iho oia iaia iho i moa, a eiua ona muu opu, he opu aiai. he opu ai elelu. "0 ke kanaka i iolelua ka naau, ua lauwiii nia i kona aoao a pau." Ua kokua mai o K. Kapihe i ka }>onon nni no ko'u aoao, a hoohoka iaia iho i ka opala a ka puahiohio, me ka ha'u o ka wahn i ka makani. Ua makemake uui oK. Kapihe e puhi mai i ka inika eleele o ka hee me ka hooulu-a-mai i ka opala, aka, ua puka inai ia ka malamalama mai loko mai o ka pouli, a na huli kua aku la ka pouli ma kona Boao, a o kana man olelo. ua iiio i mau hoike oiaio no ko'u aoao.

Aohe e naueue ka oiaio. Ua iili o K. Kapihe no Kalani-Akua. Ke ae nei au me ka oiaio, e like me ka'u olelo mua, owau kekahi lili, aole o'u ae iki ) ka hooili aku mnluna o ke Akua a na kupuna i kauoha mai ai, he kapu, a he wela, a he paapaa, aohe o kaua wnle ka lili, aia maloko o na naau ona Aumakua n nie na alaea kanaka mai Hawaii a Kauai, a o na 'Lii hoi kekahi o ka aina,a oke alii no kekahi au e hakukole nei; he Akua ina makaainana, he Haku i na'Ln. Aka, ua kakau iho no au i ka inoolelo Hnwaii i ike ka poe opiopio i īke ole i ka hana aia poe alii, a me ka lili o kekahi poe alii. Owau ponoi iho no kekahi hoike ina olelo a Boti. Ke lohe nei no au ke ola nei no o llimealani ine Malao wahine a Niauhoe a ine keknhi poe o ke alo o Boti, a o ka nui ua pau ika make. O Paulo Kanoa me Kaelepulu me kekahi poe e ae no ke ulo o Kaahumanu, he poe hoike no Inkou no ka oiaio oiu mau olelo a*u, aole Inkou e kanaiua. e ae koke mai no he oiaio, oole e knpa mai ia'u he epn, ahe hoopunipuni. £ lilo ika puahiohio na olelo a K. Kapihe, a kumene i ke kumu manago. Aohe e nuueue ka oiaio. Ke olelo mai nei o R. Kapihe, A. Hawaii. an. H. K. (o Knpihe no in) Ua hoole au i na nioopuna aliia Mokulani, ka mole uaua ia o 1, oia kai noho moi no Hilo mahope iho

j o ka make ana o Kauaua Nui a Mahi ia

Kualuluka me Konaaialee ma Mahiki. E huli o R. Kapihe-n-ai-e-ana-aohe au e loaa, nohe ma ka'u olelo, aohe ma kuu Moolelo Hawaii. Ua ike no au ina moopuna alii a Kuleoiki nana i noho alii ia Hainakua, a nana i kukulu ia Ihikaleo he haiau ma Kukuilamalamahee ma nae iho o Paauhau, o ka paa a Kuleoiki. Aohe au olelo i pane iki i na moopuna alii a Kaopionua nana i kukulu ka haiau ia Keiu he lona Malelewaa, nona hoi ka mookaula i hiki mai ai o Lanikepue, 0 Lanikeo, o Lanikuku, o Lanikahnoa, o La. nikaula, a pela aku. Ke hai aku nei au i ka oiaio me ke kapilipili ole aku, a me ke kikomokomo ole aku ia hai. OR. Kapihe ka'u i hoole ika pili ole, a ina ua kikomo malu mai oe i na moopuna a Keaweaheulu, e like me kau e hai mai nei i ke akea, a ua ike makou, a ua hoonaauao mai oe, eia ka! he mau hoa haupeepee nou, ke kuhi nei makou! ua noho maluhia na poa nlii a Keaweaheulu nana i nai ke aupuni no Kamehameha. Eia no paha oko hapai kiolani mai, eia ka ! ona moopuna alii a Hakau Kalalapuakea. Ao« he no ka apana lepo kanaka ka hewa, no na 'Lii ka hewa no ka hele powa mai i ka po e hoopaoeoe ai kahi noho, no ka mea, aohe mea make ole i ka poe powa, mai na Moi a na'Lii a na makaainana. E hoomanao ia Aberahama Linekona, me ke Duke o Edintboio, ame na'Lii o Europa. Ona kumu paio au e hoopaapaa nei, he mau mea pil. kino la'u a ia hai, no ka mea. aole au he makauia. Ua makau nae paha oe opai ka pohnku ea? No ti *OOtttAUHAO i R. Kapihk. He mea Wupanah» I a hoopuka ana o keia mookuauhau, e mino ka papalina-maopaop.-e ke kr-na-niho-a-pau ka alu—l keaha la» 1 ka ioho ula m.oli no hoi paha o keia mookuauhau a R. Kapihe; moekoeko-a-powe-ko. Hookeikei no hoi o R. Kopihe ika mookuaohau ana. He leho hou keia mookoauhau akahi no a pae mai, mai ka moku lapana m«i. Aole nao e hoahewa aku i keia kuaohau ana, na R. Knpihe no a me oukou a pao mai Hawaii a Kauai, a e kuhiku. hi aku au i ke aianui.

lnt maknhiki mamoa akcj nei. n* V,' f (ma o» olelo A. Unaun», a u* j u. kahi po« o oukou. "O Kepo<x»kal.ini h<?;» !i kem? O Kepoookalani keiki anei a iamokoa Uua o Kam«kaehiku!t O K nme*. nmok'i noho ia Kauukaehikuii. han. , * , !i n Kepoookalam." OR. Kapihe hrvo Kupne keia e olelo nei i k»» o A t n.iuru « n»e J. Koii ke keiki ake kuauh*u. () u ike iho 1« no i« i Kanepa«rale, a Auwie. .1 Kamokuiki, a Kaoo ame A. Unauni; n.\ Kameeiainoku »« keiki o KepoookaUni. t O . he na Keoua, a e pnne nuii auanei o R. Kapi;he penei: Aohe no ka hoioe i mahui. he'Kai . no hoi We kuaaina. Ika inake ana o Ke- .! poookalani, uwe iho o Kameeiamoku. "Aole , ! no oe na'u. oa kuu kaikuaana no oe na Keo. , ua." Ua hookaulana ka papa honiu o Ulo i ke keiki oist no o Kamnkehikuli. elu« i>o ana mau keiki a Keaoua me ij, o Kalim. ,imamahu a me Kiwelooknhm. a o Kepo«o- -;; kalani na Kaineeiamoku. i-W? i pou ) i