Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 1, 2 January 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O HAWAII.

NA*B. M. KAMAKM'. IiELI; 07. ; No K.\ N'OHO Alil ANA O KAUiKKAOUI.I | MALI/NA O KB AuPUNt, A UA KA- j VAIA 0 K AMEItAMF.iI «\ 111. ) A o ka hiki ana meei o ka Hoomana Ka-1 tol\ka Iloma, ika A. D. 1827. I ka malaina o Supatemal>a i ka A. D. j Io3U Ut» hiki kahuna ltf&to-, liku iloma o ilev. Aroa.iuiuo R. \V he n«» ke aupuni o Beritania oia,| aoie oia i kipuku m, akn, oia e. na'Lii, nole pono ia ke hoohnunuina akul ina kanaka llnwaii. Aka. lieieīao ia ej iioopaapna me kekaiii poe Kahuna Moo-| ie Pope. Ua lAiohaunuum uku uo ina j kanaka Hawaii, a ilabesito malu i\o i ke-1 kahi poe me ka ike t»le ia. j I ka o Apenlu 17, 1837. Uu| lioi iiou mai na kuhuna kuloiiku Roin#ij kipaku ipua ia e Knnhumanu e iioi i Kii-j leponi. o Rev. Bnkelo, a me Rev. >short, | no ko laua iohe nim uu hnoholoia ke Kūi-| kahi maWHena o ke Aupuuio Hawaii, a ine ke aupuiii oßer\t inia. Nolaiia, ua' loiie iaua ika uioku o Kalamakini; |i ua ee mai inua muluna o ia moku, n iioi, hou mai ia i Hawnii nei. Iku pae una] tn;t HonoiuUi u'h le imnikn, u nolio ma Uo Uk«u pa hnle i kuai lilo ia e lakou. n „01,0 ilu» la nie ka oluolu i na ia he kanakolu kumamakolu. Ika la o Mei; ua kii mni la k« ahi Kiaainao M. Kekuanaoa meJKalaaulana, nme kekahi poe e ae; aua hopu ia iho ia ua u»au kahuna kalolika Roma la a ua kauo huluhulu ia uku la i lunu o ka moku. * He haumieie ia manawa mawaena o na haole a me ka poe e kauo huiuhuiu ana. I hiki uua oua mau kahuim nei iiuna o ka tuo£u ; o ka huki la iho ia uo ia o ka j«M>o ka moku. |Ie hae Beritaiii» ko ua uioku kialua iiei o Kalaiiwkini, n « a }| o#kanaka oua moku nei me ke Knpena, n ua l«iwo ia ka hue \peritania e ke Kanikela Berit«nia, a ua pupuhiia ia i ke ahi ma ke alo o ka pa o Mr. Lanai (Roiala Holele,) «i e hoolulua i ke aupuQ i [lawuii. Uanoiio mehameha ua mau ncr iluna o ka mokii, o ko Inua hale paaliao no ia. liok'» -O ia mau ia haunaele, a me na hooweliweli a ke Kanikela Benta- | e pilikia ana k'e aupiipi llawaīi. NolalU-> hoouna «ku la ke Kuhina Nui o lostbela Kinau, a me ka Ho|>e Kianina i na olelo » ku Moi, aw no oia ma Lahaiua i Oleflfcu*ki U 1%0 Moi i kana mau olei«»- " E iS k ° no ine ke kipaku ana a ktfd kahu a Kaahumanu, />ela E ee maluna o ku inoku a laua i |, <Jmai ai, a malaila no e hōlo koks akuai." A»a no na jrio maiuna o ka moku, o ko laua halepanhao no a hiki ika maiainao»lulai; ua iiiki A4ai kekahi mau mo« ku mannwa « iut», li»'«\Juhi no ke nupuui

0 B# nr ii/ui, a hook«/bt no kr aupuni o Faram, a he n au kunuuloa na Kaf>€ua n iu/>a aia mau n«tku. L'a kii koke i|rka *Moi ina «\laui e iioio nr»i. L'a iio«p<»n<i«. jmno kokeia ka f>iiiki;» «»oa maa KahuQf kaloiiku ilmiia i»n ; uo ka inea, uo ke aupuui o Hev. «Sh> rt o Beril.»nta y o liev. > Uukeio no ke aupum o Farani. Ua ae f i ka ennuao <» na K.flui:»<Joa, e hooknu i ua mau kahuua 'pio nei. e hoi ma uk:i a ioaa ko laua inoku e hoio aku ai Ika aina t-. La iioi h<>u iaun uiauka, a :iu iteuio ko iuuii paahaao ma ka im»ku ; ua k«»e i.o i.»ua paaiiao uiu ka aiua. I ke- . kniii wti maiiope liio, uii holo aku kekahi i p*o ma Vaieparaiso ma Kiiina uina Panioio. Uu noho o Rev. Uakaio ke kahuna Fnr.</»i me ka inai, a uo ku uiuhna ioa o im'Lii ikn ioihf* ioa. Uu kuui o Rev. isak;iio i kekain kiont o Honolulu ka ; if)oj.(Missiouary Fucket.) Oia kona 1110- ' ku 1 hoio ai uie ka mai u muke i ka moaua ; n ua kokua o Rev. Lui M-aigret ia ia ile paahao no Imi <*inHhuiuna o ka nioku r nio l<a pili oie iho o kona i ka ie- : poto ke nupuui Ma\Vuii. I Ike :»u oka noho aln Kuiiina Nui ann lo ke Aiii Waiiine losebeta Kinat|§ iie laiii wahine nanu koa loa keia, aole oia e wiwo i ka oieio iiooweiiweii a na'iii o jkamanu\va o Berita:ua n nie Fara»i, ke j heie uku ia ku*fftiiipuu a ua maka aoie ; oia e wiwo inai; ua knpaa loa oia ma ka;na mea i manao ai (ie pono. Ua koi ia i mai ke aiii waiiine losebela Kinau e na , manuwa Beritania a iue ku Faiaui, n me !ke Kauikeia Ber»tania, oiu ka mea nana ! e paipai i ka iManuo iiuiiu iloko o ka nuau I o na Kapenn manuwn, me ka heie mai ' unua oke aiii wahine Kuhina nui; me ka ; wiiiwiii inai i ka pnhikaua i na malSf me Ike koi mai i ko iakou makemake e iioo|ko uku. Aka ua kupna keia alii wahine I in(M<ana pono \ho, he naau kaue ko keia 'aiii wahine. Ina ka ! i hanau ia keia !ahi waiiine i keikikane ; ina kn ! ua iiueu e iike me Kamehamehu 1, no ke ku i ko- ; iiii hoieheua. Nawai ia ka ai ? llAo ka hookahua anaoka Ekalesia Ilo- | ma mailoko mai ona popilikia ma ' Uawaii nei. i Ua like ole ke aupuni oke Akua me Jna aupuni alii oke ao nei, Aole he poI no i kēkahi aupuni niii ke lawe wafē oku |i kana hoomana i ai e hoopi- ! iikiii waie aku i kekahi Laiiui nawaiiwaii ... .*« !me ka hpokoikoi puahi oie iiku. (, A> ie jno keia ko'u Aupuni." * Un piii ka iiooj maiu auuuni o ke ao nei i na kino me na i waiwai,Ti«e nu p»fto kino a pau i piii i | kona Laiiui iiio, a e hoomalu kpna nupu|ni ia ia iiio ma ia liliiu mea. Ao!e iioi e : piii ka pouo aupuui uiiaue o ke Akua i i iui pono aupuni o ka Honua. Aole iioi i ku i na kanawai gui;t o ke Akua.. ka iiookopU nna o keia, a o keia aupuni iioLnua i ko lakou mau Lahui ; a o na kaiut-. 1 ka paha i manao i ka iilkou mau Hooftiana Karistiano i manaoio ui e luki una ko , lakou mau uiiane i ke nnpuni Aemolele o ke Akua. * i; Oka hiki ana ma oua kahuua k«toli- . ka Roina ma ka Pae aiua o Hawaii nei i :ika A. D. 1337. Ua lohe maopopoia i ke kumunnnn i hookonokonoe holo.mai i na kahuna katoiika Roma. He hooie • Farani i w)ho kanniaina me na'Lii o ke > Aupuui Hawaii, o lojfttWtlivo ku inoa. i; Hc WAHI MOOLELO NO loANK RIVE. I i na makahiki e noho ana o Kamehameha ,ma Oahu t mahope mui o ka hoio ana mai t i ka Peleieu nei. Ua hiki mai kekahi • | m»ku kalepa ma na awa o Paniolo, a ma i Noweke ina kn Akau, a tm ku ma ke i ! aw» o Kou uia Honoiulu, aia keknhi keii?ki opiopio he knene lio iuna o ua moku - la. He haole oia nn ke Aupuni o Fara- -! ni, a un akamni ma ka oleio Beritania. O i loane Rive ka inoa. O ke Keiki Alii - opiopio ka ftooilina Aupuni, u» makemake loa oia e liio o loaue Rive i aikane i nana, a i kumulto nona e ao i ke Keiki - Aln ma ka olelo Beritania, a ua ae mai ,*ke Kapena o ka moku. »' Ika iiio ana o loane Rive i aikane f»a i ke Keiki Hooilina o ke Aupifhi o 3 Lihoiiho I. Ua kapa nku o Kaahumanu i \ kekahi inoa ona, o I.ualiine ka inoa. a. Ua iiooloa aku ke alii i ke kapu maluna V o ua wahi haole nei, a ua noho kapu me i he ai«i ia, me ke ku ona puioulou. Ua S hoopunahele ke nlii ka haawi ,ana'ku )i tnau aina ma Oahu, ma Āloiokui, ma a ma Hawaii. • * Ua aq ua wahi ha«t'e nei i Keiki Hrj Alii LiUoiiho ma ka olelo B« ritania m<3 ii: kn p^Kpnla. ' - ''' ' '

I ke ati o Kamehameiia. ua ioua keka- I iii mau k» i iki a Mr. I«»ane R«ve :ai ke l au o ka Moi Lihohho Knmeh.;itieha 11, « ua hanau hou kekahi m3U k*ik». I ka holo ana o ka Moi Liimiiiio i Beritania, o loane Ri\e kf kahi i holo pu uie [ ka huakai a ke Aiii, oia ka ka Maheie olelo: ai ko iakou hiki »-*n<» mn Ladaua . ma Berrtania me ka Moi o ke Aupuni Hawaii. Ua iiolo ioa t» loane Rive i ke aupuni \ 0 Farani, n»i ka inea ; iie kan&ka eia no ke Aupuni o Farani. I kona iiiki ana i I Farani: ua iu»ike o Mr. loaue Rive, ua holo pu aku oia me ka Moi o ke Aupuui • Ha\vaii. He pOnalieie oia i ka Moi, a ua ae ka Moi la ia e holo i Far«*u»i i Ka- : hunapule Kak»«rita Iloma. He punaheie . oia » ke Alii u nie ua'Lii, a ue uui kona uiau aiua ma ke Aupuni liawaii. (He \ 1 poloiei iu» keia uiau olelo o Lunliiue, ina ; 1 pahu e hoi ula mai ka .Moi, no ka men v j ihe nni no kona mau aiua »njti na'Lii ' |aku.) Me kuua olelo anu, o jka | ka|inka He iahui oluoiu, | na'Lii a na inakaainaaa, aoie puiia lahui | 0 ke ao uei i oi kona oiuulu mamua o ka ! Lahui Hawaii. Oka oiu(»iu e ioaa i na | Lahui o ka honua, ma ka piepieie ke aio- ; ha, aole e loaa lfah : npana bereua maloo j ' me. iia'piepieio o(e. (lie mea minauiiiia Ueia a ka Lahui | Hawaii i ka nalowale.) ® ! Ika ioiie una oAt Bihopa nui o Parisa : | noha hoolaha a Joane Rive. Ua ! haawi ia ka lohe i ka Pope e noho ana ma i R<»rna o Leo XII. Ua huawiia inui ka . 1 ae e holo nuii na Kaliunapule no ka hoo- i hiki o ka Puuwai Hemoiele, oia o B;i- j i knlo ma. j i ! | Ikn iioiiioi aua mai o na kupapau o • ; ka Moi Liholiho Kamehnmei.a 11., me 1 Iko ka Moi Waiiine o Kaiuehnmalu Kn- \ puaiwa i Hawnii. A l«»he na'Lii, uu holo ; • aku o Luahine i Farani i .iihiu Kaliuna | | Katorika Roma. O ka lawe no ia oj ! Kaaiiumanu i ua aiuu o Luaiiiue, a pau i j ka haawi ia no ka poe e. j 1 ka lolie nna o ioane Rive Luahine, ! uole e ae aua o Kaahumanu ke Kuhina nui o ke Aupuui o Hawaii i kona hoi lana mai ika Pae Ainā o Hawaii; nolailu, j iua iiolo aku la oia ma Mesiko, malaiia ; 1 cya i noho ni « mako, aole i ike kana wa- j ame nu keiki ia ia. Ao ka moku j | me na Kuiiunapule. a me ka poē paaiia- • 1 na, a me na iako o iakou, a me na iako j ioihaua puie o ko iukou aoao, ua hiki mai ! 1 ka A. 1). 18*27. j ! Ao ka hiki ana mai oka Manuwa ! ! Aritemese no Farani. ! j Iu ku A. D. 1839, ikala 4 o Maraki, : ;ua make ke Kuhina Nni -o losebeta K. i ; Kaaliumanu lft a kn nolio KuiiiIna nui o ke Aupuni Hawaii ia Miriama J Kekauluohi; i koua noiu» Kuhina nui : iana no ke Aupuni. ua i>iki mai ka piii- ; |kia ike Aupuni Hawaii. Oke kumu o ;

j k;\ pUikiu i lona uiai ni i ke Aupuni; o fka hoomauu ia o ka Hnomanu Katorika | Romn, n un huipu na'Lii, a im komo iio|ko o ke Aupuni kn hihin o ka Hoomuna |ana, nf> kn men, u?« pili-pu ka hooinana ?aun rke Akuu me ko ke Aupuni. Aole e like inc ko kein wa ke ku kaawale o 'ka Hooinnna, a ku kaawale ke Aupuni. O nn hihia e loaa i na Hoomana, maluna iho no ia hihia o t»a Hoomana, me ka ihoohihilūa oleaku i ke Aupuni, a o na hana hoawaawa iwuena o na Hoomana Akua ana: no laKou iho no ia, He hana hoonaauao ia n ke Aupuni. I ka malama •» lufai, la 9, i ka A. D. : 1839, ua ku mai ka inoku manuwa no ke Aupuni o Fi»r«ini, mai na Mokupuni mai o Tahiki. a ku ka moku mawaho o Mamala, o Arilemese ka inoa oka moku, a o Lape!ate ke Kopeno, Aku ka moku ma ku Nuku o ke Awa o Honoiuiu, a > hoouna mai la o Kapena Lapalale i kona elele e hai mai i na'Lii o ke Aupuni i < kana mau mea i hoouna ia mai ai e kona ■ Aupuni, a me kona tMoi, ke Ahi o ke ! Aupuni o F;>rani. Eia kana mau olelo i pane mua mai; Oka hoopau i ka hoo- ; i ka Roma ?e noho ana ma Hawaii nei: a o ka ho<>- , | pai una i keia Lahuikanaka, r\<» ko iakou hoino wale ana i ke Alii nui o Farani. t Kuhikuhi mai la o Kapena Lapelaie i kekah» mau mea e pau ai keis uiau hihia, <a e oluolu ai ko mauaq o kona Moi. Pe* nei na mea t kuhikuhi la. 1, O ka ae {.i'ku o ka poe puie mahol|pe oka F.kalesn Katolika Roma. e ho<v numn ana ma nu ainn n pau m»ia!o iho o 41 "

ka Moi o H«*»aii. e iike me k;i Pt- ' 2. O k» ta»a%vi aoa'ku ko F#m»u poe i holo pinepine mai i Honoiuiu,' i wahi aiiia no ka Luakini ma Honoluiu, i hoomanaia'i ke Akua iloko o iiila e na Kahuna ♦» ka £kaicsia Katoriku Roma* 3. O ka hookuu koke ia'ku o ka poe makaaioami e hoouiana n»a keia aoao, ka i iuK>jwa ia, mai wa i liooniaau ia : ua Miāianun o Far'am. 4. O ka waiho ana o ke Alii nu» o i Hawlii nei iioko oka iima oke Kapena : 0 Arilemese ī na daia he iwakaiua tau--1 sani (§20.000) i mea e inaopopo ai kana •mau liana i ko Farani mahope iho. Oleio mai o Kapeha Lapelaie; "E hoihoi ia'ku no ua man taus«»iii nei. ke ike inaopopo ia, ua malnma pono ia ka j ī Olelo Kmkahi. n Oku iuwe ia J ku oka • ; Oielo Kuikuhi e kekahi Ain, ame na :tausani el ila maiuna o ka moku o A|ite♦meae. ke kakuu ia ka inoa o ka Moi uui ua OJtio Kuikaiii ia. Oia ka mea e hooiiulea ai ka Moi o liawaii i ke Aiii o H\tran!. ; I n»ai o Kapeuu Lupelute. Ua iana kuu mnnao; Aia a ike maopopo ka Moi: I i. keiā mau Oieio Kuikahi, a iiooko oia 1 ma ka pololei; oia ka mea e mahihm ui ; ! kona Aupuni, a e mau ai kona noiio Moi ; ana, a e uoho kuikahi oia me ko ke no j nei a pau loa ;A e wikiwiki oia i kona kakuu iima ana ma ku Paiapaiu Kuikuhiia'u i kakau ai; a pela e iialiai mainuii o . ka ke Alii Wahine o T«hiti, i kona ne : nna iko ka poe Katorika Roma hooma- • ; ua ana ma koua Aupuni. Aka, i haua ' | iike oie pela. a i iioole mai ka Moi nui o ! llawaii nei, ame ua'Lii e ae, aoie e ka- ! kau ika ihoa u>u ua Oleh» Kuikahi noi. ; Aiai! t,"o" ke kau;i koke ia :a<» na luku a pau, a me na mea e poino ai, e piii 'ana i ke kaua. no lakou uuiē m» ia mau i i»ewa, «na lakou no e uku nku iua liaoI le e nohu unu muuuei l.e poho ko lakon j waiwai. 1 j Iku ioua unu oua oielo a Kapeua Laj palate ike Alii Kiaaina M. Kekuanaoa, ja me he Alii Kuiiinu Nui Miriama Ke-| kauluoiii, a ine na'Lii a pau e noho ana i ma Hf»noiulu, u ua pioo ae la na'Lii me ; 'na makaainana, a o na haoie pu kekaiii. ! Ua kuka olelo koke ae ia na'Lii me ke ! kakali nle i na olelo a ka Moi, aia no oia ' j ma Lahaina i Maui. L T a holo ka olelo' ; kukn a na'Lii. Oke Kuhina Nui Mijriama Kekauiuohi, a ine Rev. William |Rikeke na'Lii naua i lawe i ke dala iluna ' ,o ka ui'oku o Aritemese no Furani. j j i Aole i pau.) ! i