Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 2, 9 January 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O HAWAII.

t\\ S. M. Kamakai*. ■ UKIA' ! KA NOHO Aui ANA 0 KAUIKKAOULI | M.»LI'NA (» KK AIH'UNI, A UA KA- ♦ VMA O KAAWHAMEHA 111. } i ,\n ka hiki ana mai o ka Manuwu j Aritemesc no Furani. | I ka 11 u una o ku ilnh» uie kft lniipu j nnu ke Koliiiin Nui Kekuuluohi me ka MalK'leolelo o ke oupum o Rev. Wilinmi llikuke; nie ke Knpena Lnpchitc «iio kā Tuu I)nla i lnive puia mnluna o ka inauuwa o ka Arilemes<? no Faruni. 4 ka ike uua o Kapeim Lapelate un lawe aku kekahi alu uui o ke ai.puni Uawaiil i ka .20,000 t;iusani dala, a me ka ho-| nsaio aku i knua nmu koi nnn 11 pau. i Uooknin mea i kou o ko knkau o ka iima ii ka Moi, aia oia ma kn nina kHiiwnle j •iku. Lelele ilm )•> iki Ka|>ena La(>clate • ii m m« ka <»lioh, me ka pihoihoi oia i he- j ie .n;u iii e luiii i nn limn o ke nlii Kuhi-; na w.ihme ; a ahikni nku la uui ka Rumij h«»okip i o kn moku. Olelo la ke Alu kiihma Inwekinounliiim: mai nei au e hooinio i kuu m.iu koi ana a p.iu i ko mnkou a i uiea v. maupopo ni, ua ne mnkou i U ni ni iu koi Hnu, uu l;iuc pu mni makou t«Usini daln, me kti lana o ko niakou m;iiiao, ua kii ia ko makou Moi, aole oia e kannlua i ke kaknu ann i koi.a iniNi ma kn Olelo Kuikahi. Pane mai la o Kapeua Lapthilo. u Ua lana kuu iiiuuao, uin ike ku Moi i na Kuiknhi, n oin kn mea e mnluhia ai kuiia aupuui. a e maii ai koua Alii ana, a e uo- « lm kuikahi ai me ko ke uo uei. K hoiho) n\ ma» m> kem imu laimm ilala, ke . ike īi», ua maiuoia maikai ia na olelo o kna Kuikahi." I ka liiki ana o ka Moi Knmehameha «II mai Maui mai, ua pau ilu hana i kn M hookum v ke Kuhina nui. Hc nui na K olelo i hu iwaenu o kn poe ole wale me K ka oiiilo ilio, inn ka! o ke kuhuia Kinau, M ma ka ! ua ike wahi poka poha a ka Fa- ■ mni. lna kn un oeoe na wuhi poka pukapuka o Punwainii. !lc lawenn oielo w'i» 1 ).i ; lie naoo keikikane ka ! ko ke kunHiiiiiM Kimiu. IH|U ( ku hoomakaukuu aua o ka manuwa aHUinini e holo ; oa kakau mon iho U ka KaiiH haeneha Ili me ke Kapenu Lanokaaonna o ka Moi Kauielm■HHl&a 111 i ke kuikahi. O keia Kuikaiii ka hoomann kulohka Koina ■■P ku hoomafruin n me noho paahaoana -kr Hawaii. Aia a katoiika Roma mai na Hoo* aua , aiaiU koe mai la na koi-kike, r na huho-paokee, im/o-ulaka, naio-aikae, a ua [>au ka pe*> la malalo opu moluuialu, ua puka ke poo m i waho 'Aia uia ka hoinoia, & oie ka B %oomaauia, e nlohi mai auanei ka niala- ■ j§fnftt*ui'i in h»kou." F kn malama o Mlf§ H|;{ i kn A. I>. MiO. i j a hiki nuii ke

Knhuna Ricit>j>» o ka aono Kal<.*l«ku rr.a o Tcp;tno ka inoo, ine m Kohunp»i»e mnt iia iiiokupuni o Maalewa nie ko Nuu!«iva m.'ii, iiKiiunn n»ai o koknhi inoku kainaaiua o iiouoluiu nei o halumakini kn inoa, nte K?i(>ona Uoakuwa. A huij»u lakou me kekahi niau kahuna kania- ! aina o lakoil e noho ana ma Honoiuiu. Klua a ekolu [nha hep«?dotna maho|»e ilw 0 ko lakou pae ona ma Honolulu nei. Ua bapes t<> iho k;» Bihopn Kato!ika Roiii'i «ne ka iiookoiuo i ka Lkaiesia elnna . -kanaha, mai ka mulama o Mei a iiihi i Dckemabo, a o ka nui o ka poe i Bapesi- » t<»ia e ka Bihoj»;i ine koua uiau kahuiiH ■ iioko o na muiama ehiku ; he aono lau . iik' uu kunaha ekolu a keu, (£5*3.) Muhope iho, ua hiki hou mui no na kahuna Knlohka Romu, a uu hoohaumnna lukou i ko lakou aoao mai Hawnii n Kuiiui, a u i mahuahua ko lakou mau kahuno, me ko 'lakou poe paahanu. k?iinana, uhau liale, n'mara, a heohnnu \ i|rigini wahine kekahi o 110 ann, a he ku- ■ lanui n»i ko lakou uoao kekuhi. A o ka hana a na J\hsiona Hoole Pope i komo mita maimakeiaPae Aina a hiki i keia wa i ka 11. M. 18(58. I ku wu i iiiki mua mai ni na Misiona nia linwnii nti : iie nui ka hemahema o ka Lulmi kuuaka holookoa o Hawaii nei e noho «ua. mai oa'iii » na makaainuna, i ihe poe ike olu r kn |>alapala, i ka heluhelu, me ke knknu, a me nu huahelu ; a t» ■ :kn noho ana o kn laiiui hulookoa, he no- ! iio ana hnimia mei' ku pelapela. I ka hiki mua ona mai o na M'isiona . inma nm Hawnii nei, ua mahele ia lakou : ;e-nohoma mokupuni. Ma Kailun lla- ' ī woii, ua noho o Rev. Asn Tutina me Mrs. j {Tatina wahine, me kekalu' mau kumu ka- ; (i:ika i holo (>u mai uie lakou mai Ame- ; |rika mai., Ma Honolulu Oahu, ua iioho j |o Rev. H. Binamu n»e Binamu wa- , ihine, me Mr. Lumiki me v kanā wahiiie, i <he Paipalnpala, o he knnaka ninhiai o| l)<tniela Kamalnni me keknhi kanaka , Hawnii; a o Mr. Samuel Wini me kāna j wnhine, a o Mr. Samuel Raugetc me ka- j na wahine ; he mnn kumuao, ua liolo pu ! Inkou me tleorge Humehume ke keiki a j ke Alii o Kauai i Kauai. A mahope ua • hoohloia o Mr. Samuela Wini i kahuna- 1 pnle no Kauai. A ne pono ia keia poe | |Misiona mua i hiki mai i Howaii nei e ! ua'l.ii, e no i keia lahuikanakn : alaila, j jhoomaka lakou ma ka iakou mau hann e . hiolo ni I<a nnaupo o ka lahui a m<: ka ! |noho koaka nnn, % e lilo ai ka uoiio nna , !o ka lahui i poe Aknmai, a i poe ike me | :ka naauao maoii, a e maemne ni ka noho | jana me ke kuont»ono. (He anoano in.ii!kni kein iiioolnhnia e kikou.) Kia ka hnnn niua e hoomaopoj»o ni ku |holo mua o kn ike n tne nannno i kn la- ; |huikannkn Hawnii ma kn heluhelu pnla- ; j»ala a me kt; kakau lima ma ka oielo Ma- j ;waii. O nn kumu huu-uuia t» n<\ leo ma i ;ka olelo Huwaii. A mnopopo he umi i Ikuinnmnlua no hua uiakni mtia o ka ole- ; lo Hawaii, a niuloko o keia mau iiua-ku- , niu he I*2, un miiopopo ua pnu loa i ke j alakai in e keia muu hua-kuinti ku )ehti- j lehu o na oielo Hawaii. O ka hooma- ! kaukau niua no ia o nn Misiona i ke ao a | me ko paipalapula ana ma ka olelo Ha- I waii. Kia ka Mr. Binamu oielo, " Aohe i ha- i jln na malama elitna niai kn wa o ko ma|kou pae ana mai ma keia pneainn, nin he hoike kul« ma Honolulu, aiaila, ua ina|opopo i na'lii ke ao aku i na knnakn e Uieiuheiu a e kakaulima " LFa luki wa- i 1 we lakou i ke ao ana. a ka hoio no hoi ' ;ka poe i aapo ma ke ao ans. lia olioli ku mahiai i ka ulu luaikai o na inoa kanu ma ke kihapa». Ua huipu ka hoominuao nna i na mea ike o keia ao. me ka hooinahimniama ana i ke ola no ka uhaoe uo ke aupuni o ke Akua. He mau kuniu Jaau uliuii keia i kanuia ma ua kuuiu waipuna o ko lla- ; waii tiet pae aina, a ke ikeia nei ka hua o ia inau lauu elua. Peia paha ea ? { lloko o ia mau mahina pouli loa o ke nupnni o Hawaii nei, ua ikaika ioa no ka poe ntisiona.i i ke ao ana i ka oleio a , Akua. Uu kukuluia ka la Saba(i me oa ■ Kaiao o ka Palapala Hemoiele ma na la Sabatt a me kekahi mau la haioleio e ae , e haiia ai ka olelo a ke Akua. , O ka Ui Akua kekahi liana oui i aoia «i e na misionari. n o "ka Nionuhoike o . ka l'.ilapnla Hemoleie. a o na Kaoawai o f kc Akua ma ka Baiba!a a me no nj«nn n pati o k.r Hemoleie i nnuhnn^

Lu hio ktia inuu aj»unu i kuinu ainkai I ka laliui holookoa i ka niaiuniaiama o ka oleio a ke Akua. A o ka ike i na paUpala hoonuauao kekahi i ao uui ia, a ua holo ke aupuni i ka naauao ma la ano. U ka Pi-a-pa-walu, o ka Pi a-pa-lua, o • ka Pi-a-jKt-moo, ka hope pi-a-pa, o ka Numera Helu, o ka Arimetite, ke Alualua, ka Pnlapala Honua, ka Hoike Honua, ku Palap:tia Aina, kn Iklukakau, o ku Helunnuu. o ka Helukamulii. O na an<»ano mua keiu i kunuia i nu j»ue mua kau o ka u.i iki o Kaaona, a ua loaa mai ku hua ohuha. Ekoiu mnkuhiki i hala, ua hiki n»a» ke- > kahi j»oe misionnri h«»u e kokua i ka poe inua, oia o Rev. W r . Ilikeke, Rev. C. S. ! Sunta n ene ku tati<i mau wahine, a ua ! noho lakou ma L<haiua ; a o Rev. A. Bihop i, ti«i noho mn Kaiiun, Hawaii e kokun ia Rev. A. Tati/ia : a o Mr. James Lly he kumuao, a muhope ua poniia oia ,i Kuhuiinf)uie, a ua liio i Kaiiimapule nu ! Nailie a ine Kapiolani ma Kaawaloa ; a . <> Mr. l<)sepa Guiuikt he kumiiiu», a mahoj>e, ua (umiia oia i Kaiiunnpuie, a ua hoonohoiu oia a me knnn wninne ma Hilo ; n o Mr. Levi Knmalani lie Puuku i Waiwai a he kokua j ka noho haipuie ana n me ka hoonnauuo anu i ka lahui kannkn. I ka huipu ann o kein poe me ka poe misionari inuu, ua mahalo nu'lii n mo n& makaainaiia i ku iakou n»nu hnnu. Ua kiikuiuiu nn ekalesia muu mn iiuhaina a : m» H onoinlu i ka nmkahiki nWS. Ua kapa uku nu'iii i nu misionari miia a me kekaiii o keiu poe, he poe makiia- ; kune a innkiiniiine no nn Keiki Aiii. A o ; ka lukou mau olelono, ua iiio ia mau oie- > lono i men e malamaio ai e oia wa, hnni nn*Lii mnkun a na'Lii opioj>io. Na- ' nu uku i na kumu o in wn, li{I i{ Kau i ka lani ka holowun ua o Iliio." 1 Aloiia iito iio iioi ia j)oeaiii i j»au uku uei j i ka naio. j l ka inalama o Maraki :jl, 18-28, ua : liiki hou mai na misionnri, he ninu Kahuj napule a he poe kokua, a lie poe wahine ;a he j)oe kunuka iiuwuu, j O Rev. Loiina Aneru, he Kaliunapule | nnnuuo me ka oluolu. Uu noiio oiu ma : Knnwalou, a ua oluolu uu oia me na'Lii. | A hula keknhi mau makaliiki, ua uoho i oiu ma Lnhnina. A i ka makaliiki 1830, ; ua ao kula oia ma Lnhaina, a ua ohiia ! ua haumann o na kumuao Pi-a-pa o Ma- : ui, Molokui a me Lunni, oia ke ao mua | ia ana ma na men Heiu a me na Palapa- ! la Aina. , I ka makahiki 1831, ua kukuluia ke | Kulanui o Lnhainaluna. Ua knulana loa kein kulu i kukuluui e L. Aneru. O ,Rev. J. P. Knlika, ua noho oia me Mr. Wmi ma Waimea, Kunai i kekahi mau makuhiki, n mnliot>e mai, un kukuiuiu i ekuiesia mu Kolou. * I O R ev. E, W. Kalaka, un noho oia ; ma Ilonoluiu, ina Kauni n ina Wuiulua. | Ua liio no lioi oia i kumu kokua no ke < Kuiauui o Lnliainuluna. Ua knulann o a | i ke nknmoi i na mea Heln. ke Anaaina . a me ka Hohnnoku. No konn mui, ua ; liio i Knhu Ekalesia no Wailuku, n ma- | hoj>e, ua lilo i Kuiiu Ckulesia uo Kawuiiahao. O Rev. J. P. Geriua, ua iiolo oia ma • Manna Pohnku i Kenmolewa, ma Ame- , riku Komohana. Ua hoi inui i Huwaii nei, a ttoho ma Hilo. A hala kekahi makahiki, ua hoi mai a noho ma Lahaina. Lilo oiu i Kahuoapuie no Wailuku ; a ua kukuiuia ka Kkalesia ma Wailuku. Maj hope, ua kukulu oia i Kuianui Kaikama- ■ liioe. a no kona nawnliwaii, ua noho ma Makawao, a ua kukuluia he ekalesia kuokoa maiaila. i O Dr. G. P. Judd, (Kauka) no ko lakou hiki hooknhi ana mai no. He kahnna lapaau oia no na misionari, r»o na'Lii a me na inakaainana. He kumu kula no oia i kekahi manawa, a maho(>e ua li- , lo i ka Oihana hooponopono no ke Au- ' puni. " Manomano ka uui o na hana maikai a i keia poe ; a o ka lakku inau wahine pu I kekahi i hoohio ia lakou iho i mau kumu jao kuia na na wahine ahi a ine ua wahine a na makaainana ; a i mau kumuao i oa mea e nauuao ai. a me na haiawai e ; pili ana i ka poho uhane no ke aupuni o 1 ke Akua. He umikumamnlima hoouna nnamai a tfa Ahahui Hoouua Mistonari a ko Amej rika i ko Hawaii nei j>ae aina. ] Ua kukiihnn na ckalesia inni Huwnii a ; - Kauai; a na mnheleia na n|sma kuaaina

a pau, he mau apana ekalesia no ke la a me keia misionari. Ua ikaika ioa lakou i ke ao. a ua iilo nui lakou i ke ao i na mea e hoonaauao ai i mau kumuao e hoohaumana aku ai i na kanaka ma keia ame ke;a Ahupuaa. Oka lakou mau wahme no hoi, ua h<>ohuumana aku i na wahine. a ua īkaika loa lakou ī ka hoohaumana a «ne ke ao ana i ka Palapaia Honua, Palapaia Aina, Helukamaiii, Helunaau, ileiukakau, Kakauiima, heluiielu i na Buke hoonaauao, me ke uo i na Kanawai o na kouia. Ua kaulana ioa o Rev. J. S. Ernesona a me kana wahine i ka hooikaika i ke ao ana. Ua kaulana o Waialua ika holo !mua i ka naauao ; a ua kauiana no hoi |ko iaila poe ke komo i ke Kulauui o La- ■ hninaiuna, no ka holo mua i ka ike a me ka naauao. Mni kemakahiki 163*2—1840, ua ika- ■ ika ioa na misionari ike ao. Ua hiki mai kekahi poe misionari kuniuao, a ua iawelnv\e Inkou i ka iakou oihana, o ke ■ao mni Hawau a Kauai. O na Kahunnpule, ua hoomauawanui ; no hoi iukou i ka lukou hunu me ka ikaika mu ka hoon;inuno ana. Ua kaulana kein inau makniiiki no ka hoio niaoh o ka muiuao a me ke akoinai oka Laliui. Un hoomakaukauia na kula hoonanuao a me na Kuhhanni, no ka hooiiiakauknu anae loaa ke akamai a me 1 ;ku ike, i kupono ai no kn hookomo anu ;iku i ke Kulnnui o Lahuinaluna. Ao ke Kulanui o Lahainaluna. I Uu kukuiuia ke Huiuuui o Laiiainulujnn e kn Ahaliui Euauelio o Ameriku, i jkn makahiki 1831, a ua hooholoia eka I Ahnhui Misionari o Hawaii. lie moa ia i e kokua ana i ka j>ono o ka Lahui Ilawaii, i holo mua ke nkamni a me ka naauao; a he kumu ia e hioio ni ka noho lana naaupo, a e kukulu pna ia ai ke auj puni Karistiano". A mai loko mni oua | Kulnnui nei, e puka uini ni kn poe ike ihohonu a me na Kahunapuie Knristiano Aole i pau.