Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 3, 16 January 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. Kanaenae aloha no ka mea i make. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

Kanaenae aloha no ka mea i make.

Noho Hina i ka wao E laka'na hina ia'u, Laka noho kuu hoano I ke kuahoano, I ku uka pala kuhemee I walea la ia ke a—ha? I walea i ka nahelehele I ka puana maile kaluhea, I nanea i ka lau ohia I ka liko o ka lehua kahi I ke anoano me he me O kuu ipo aloha i uka o Kali-u liuna lipo e Lipo a haaloloku i ke ake, Loku me he paka ua la ke aloha Ka naholo i kuu pane honokua Kaakukua kunewanewa, Me he mai lou la ke hiki ma—i. Huki mai he puka e wale no kana Me he pa na ka makani Kona la, Ka papu heahea'noano Ka lele anoano mai a ke alo—ha eha ia e Luhi–ka hanai–ka maimai kalau e. Lele opu ka ua iluna o ka laau Lu iho la halana i ka pua o ka lehua, Ka wai kumu ole puna i ka lani, Ka haki hana wai ua a ka manu, I lahui nana nae no e inu Inu ka mau kena ua'na ho–i la e, Ana ka maloeloe i ke kuko e Me he kanaka hele pii mauna pali–la e A ma keia mele, e ike ae ai kakou e na hoa i kekahi hua mele o laila e i ana, "I lahui nana nae no e inu," pela no ka-

kou i ike ai mamua ma ka nupepa, e pili ana i ka lawe ana o Kekuanaoa ia Pauahi ma ka la 28 o Nov., i hala aku la, a make kela, lawe no ia Kinau na Kekuanaoa nui, ia ia la i wahine nana, oiai ua make aku la o Kahalaia, a e noho kane ole ana kela. A no ia mea, e makemake ana paha na hoa lawe nupepa Kuokoa e ike iki i na hiohiona a me na haninanina o ia lawe ana. A ua oleloia ma ia pepa, ua lawe ia o Kinau mahope o ko Kekuanaoa lilo ana i luna koa no na koa kiai a pau o ka Moi, a ua manaoia, o ka A. D. 1828 paha ia. A ina pela, alaila, o ia makahiki no paha ka wa i lilo ai ka mea nona nei pulima akau i hoahanau ma ka ekalesia o Kawaiahao, a o ke komo alua ana noia mahope iho o ko Kaahumanu ma komo ana, elima keia poe. Kamakahiki k. Ieki k. J. Ii k. Ana Waiakea w. A. Wahinealii k. A o ka mea nona nei pulima, ua hoonoho ia oia i hoa no ka wa ai a me ka wa moe, ala ana o ka Moi, a me kahi kahu ekalesia ole nana e haiolelo imua o ko ka Moi mau hoa hele me ka Moi, mamuli o ke kauoha ana a Kaahumanu iaia, no ka mea, ua manao ia o Ieki kana mea i manao ai mamua e hele pu me ka Moi i kana huakai makaikai me kona kaikuahine ma Hawaii a i Kilauea. Pela oia nei i hele pu ai me ka Moi, a i ka wa i huli ai ka Moi mamuli o ka Kaomi ma mau pono, a no ka Moi maliu ole mai, ua waiho aku ia i ka Moi, a hoi ae me na'lii haipule, me Kekauluohi a me Kinau ma. Nolaila, ua ane maopopo iki iaia keia wehewehe iki ana na mea i koe ma na hahaina mua elua i hala, o ka

mea nona nei moolelo a hiki ae i ka haule ana i Kaeleawaa o laua o Kinau ke alii wahine. Ka noho pu ana o ke alii wahine me ka Moi ma ka hale hookahi. Ia Kinau e noho ana ma ka hale o laua me kana kane mua oia o Kahalaia, aia malaila ka Moi e noho pu ana ia hale, ma kekahi hapa oia hale i ka Moi, a i ke alii wahine kekahi hapa, a oia ko ka mea nona keia pulima kamaaina iki ana ma keia mea, a pela aku, a oiai oia e komo mau ana malaila, i kela a me keia po. A oiai oia e launa pu ana no hoi me ke alii wahine ma ke kuka pu ana me ia ma kekahi mea a ua alii wahine la e manao ai. Lehulehu iki no ko ka Moi mau hoa moe ma kona hapa, pela no hoi ke alii wahine ma kona hapa, a oiai aohe koa kiai o ka Moi e kiaia ana ia wa, a pela mau no ia mai o mai, nolaila, ua mehameha mau no ia ano. Hoomaka ana o na koa kiai e malama i ka Moi. I kekahi po i komo ai e like me na ma- nawa mamua, oia mau ke anoano ana ma kahi o ua mau alii nei, no keia mea, ua noonooia e kuka pu me kona mau hoa ke hiki oia ma ko lakou wahi ma Kapuukolo, a aia ka hale alii ma ka aoao akau o loko o ka pa nui o Pohukaina a Kalaimoku i kukulu ai, kokoke ma Haliimaile. I ko lakou nei kuka ana no ke kiai poo maloko oia pa e pili ana i ka hale alii, a ua pela likeia e lakou ia manao he maikai. HOOMAKA ANA PELA. Ia po mai, hiki ana lakou mai Kapuukolo aku, a i ua pa halealii nei, noho ana a hooponopono ana i na moena a me na lako e ae e pono ai ka moe ana malaila ia po. A ia lakou e okukuu ana, ma ia hope koke no, puka mai ana ka Moi, a ninau mai ana, Owai la keia poe? o makou no, a lohe maopopo mai la kela i ka leo o ka mea e pane aku ana, alaila hiki loa mai la kela, a ninau hou ana, i kela i keia o lakou, a maopopo ia ia, pela oia i noho pu iki iho ai me lakou, eia lakou e noho pu ana: H. Hewahewa k. N. Kamaunu k. J. Ii k. M. Nawelu w. A. Lilinoe w. S. Hiwauli w. NINAU HOU ANA O KA MOI. Heaha ka oukou hana i manao ai e moe maanei? No ka mau o ka mehameha o keia wahi no na po, a o ia wale no, oia ko makou mea i pii mai nei e kiai poo la i kela po i keia po. Ua pono maoli ia manao ana, a o ko'u mau kanaka no hoi auanei kekahi e hele maanei e like me oukou wahi a ke alii. E pono e kamailio pu me ko makuahine, (Kinau,) a

me ko kahu (Kaahumanu.) OLELO PU ANA ME KINAU. I ka hoi ana aku o ka Moi a me kona kamailio akahele, olelo aku la ke alii ia Kinau i na mea a pau ana i lohe ai, a ia ao ana ae haiia ia Kaahumanu ia mau mea a pau, ia po iho ua lawa na kiai poo ma kela a me keia pa elua o ka hale, a ma ia hope iho, ua hoonohoia na papa koa kiai no ka Moi elima papa, pela ke ao a me ka po, a na kela mau alii keia mau alii koa kiai e nana i ka pono a me ka hewa o kela koa kiai keia koa kiai o na papa a pau, a o na alii papa o kela a me keia papa, maloko lakou o ka pa hale alii, a o ka mea pono i ke alii ke komo mai, o ka mea pono ole iaia ke komo ole mai ma ia hale, a ua haawiia ka leo ualo i na po a pau i na papa koa kiai, i na wa e ku ana kela o keia papa i ua leo ualo la i mea e maopopo ai ka makaala ana o kela o keia papa koa kiai i na po, a pela aku. A na kela alii keia alii papa e malama i ka maluhia o ko ke alii noho ana ma ko laua hale alii. A pela ka noho ana o na koa kiai malalo o Kaahumanu laua o Kinau a hiki wale i ke kukala ana o ka mea nona keia moolelo. HAIOLELO ANA O KEKUANAOA. I ka hala ana o na malama o na koa kiai e malama ana i ka maluhia o ka Moi a me ke alii wahine, ua akoakoa mai na alii papa koa kiai e like me ke kukala ana, a pela o Kaahumanu ma ia halawai ma ko J. Ii ma lanui waha mano mauka koke no o ka pa hale alii. A oiai hoi e hooneoneo ana ke anaina e lohe, ku ae la ua o Kekuanaoa a hai mai la. E lohe oukou i nei la i ka olelo, e na alii papa koa kiai o ke Alii, a iaia la (Kaahumanu.) Ua hoihoi ae nei i ke Alii a laua i ke kaikunane ona, (Poki) ia ia ka malama o ke alii a laua, a ua hoo-

noho mai oia ia'u i luna no na koa kiai a pau o ke alii, a na'u ka hooponopono ana maluna o lakou a pau. A no keia mea, ke hai aku nei au, penei ka hooponopono ana o na papa koa kiai, o na alii papa a pau, e noho pu no lakou mawaho o ka puka pa hale alii me kana papa koa kiai, a pela na papa a pau. A o na Okaka, a o ia ano ka hoonohoia ma ka ka pakahi o lakou i kela a i keia papa koa kiai, a ia lakou loko o ka pa hale alii. A oia ka pono ma keia hope ae la. A ia ia la e haiolelo ana, ua ike kekahi o kela mau alii papa koa kiai mua ia ano, no ka mea, ua puka mua he hauwawa no ua mea haiolelo nei, i ko laua hui mua ana me ke alii wahine Kinau ma ka po i waihoia ia ai o Pauahi ma ka hale kupapau alii, a kokoke i ke ao mai ke ahiahi mai, hoi mai i ka hale alii, a mawaho ae o ka hale kona moe ana, pela ka ike nui ia e na koa kiai kakahiaka i kona hana ana pela. KA J. II HAIOLELO ANA. I ka ia la noho ana iho ku ana Ii iluna a pane ana. E ke Alii, ua apono au i ka noho luna koa kiai e like me ka ko kaikunane hoonoho ia ia i luna, aka, o kona hoole i ke kuleana o na alii papa maloko o ka pa hale alii a lakou e malama nei, aole au i apono, no ka mea, o kela papa koa keia papa koa o lakou, ua aloha no ia oe a me ke alii no au, no ko olua ai me ko kane hanai ai (Kamehameha I,) a pela no na aialo o keia alii au, a pela no hoi makou o kela alii au (Liholiho,) nolaila heaha la ke ano o keia kipaku ana ia makou? Pane ana no o Kaahumanu; kai noa ua holo pono keia ia oukou a pau, ku no ia a hoi ana ua o Kaahumanu nui i kona hale. O ka pau no ia o ka halawai ana, ua hoi aku la kela. A maanei e nana ae kakou i ko Kaahumanu hoihoi ana ia Poki ka malama o ke alii a laua. Ua manao paha ia, ua like pu me kona kaikunane ke aloha iaia, Aka, aole no paha i maopopo iki iaia ka olelo hoohiki a na makuakane o lakou, aole o Poki e hume i ka malo maoli, a hume ia i ka naau o Kamehameha I. Pela ka pilikia ana o ka mea waha a i ka mea pono, nolaila, e nana kakou ma ka haina elua o keia moolelo, e na hoa lawe nupepa Kuokoa. Aka, o ua luna koa la, aole ia kapae ae i ko Ii ma noho luna koa ana mai ka hale alii ae, e like me na papa koa e ae a pau mawaho lakou, e like me kana olelo, no ke aha la hoi? no ko Ii olelo ana paha, pela ka manao wale ana. OLELO PU KA MOI ME II. I ka hora 4 ahiahi komo o Ii maloko o

ka puka hale alii ma ke kala mauka oia

e noho ana i ka lakou papa e nana i na koa kiai o ia papa mawaho, a me ka hoolohe aku i na kauoha ke oleloia mai iaia. Puka mai ka Moi, a ninau ana, o ka oukou papa keia? Ae, wahi a Ii. I mai la ke alii iaia, ke ao nei makou i ke kakapahi. Owai ka oukou kumu nana e ao nei? O Kekuanaoa. E akamai auanei oukou ia hana maikai. Ae, e akamai io ana no makou, aka ea, aole makou e ike i ke akamai io o ua kumu nei a makou, ina o makou wale no, aka, ina o ke alii wahine kekahi e noho mai ana, aohe akamai a koe aku i ka nana aku. Aia la e na hoa ike no kamalii ia ano apuhi la. A mea o ike hou no paha kakou i nei la. I lahui nana nae no e inu. OLELO PU HOU KE ALII ME KINAU. E like no ia wa kiai puka ana mamua pela no hoi keia, oiai Ii e noho ana ma ia puka no, no ka malu i ke aka o ka hale, puka mua mai la o Kinau a noho pu me ia. Ike mai la ke Alii ia laua nei puka mai la ia a noho pu ana me laua nei. Olelo mai la ke'lii ia Ii. E, ua like loa na kapa o kakou, owau, a me oukou na alii papa koa, ka lipine mawaho o ka lole wawae a me ka lakeke ulaula. I ke'lii e hahai mai ana ia mau mea, pane mai la ke'lii wahine ia Ii, owau no ka mea lole ulaula, o ko'u haawina no o Kawaihae nei, oia no ka A. D. 1820 paha, no ka mea, ua ku ae ma Kawaihae kekahi moku kalepa Amerika, o Kapena Waina ka luna waiwai, a he kakimea ke ano o kela a me keia lole, a ua pakahi apa ia ia i na'lii wahine ia wa. Ina e imi au a loaa, alaila nou ia koena. Ke Alii. No maua pu no paha ia mea? Ae, wahi a ke alii wahine. Hoopuka aku la o Ii i kona manao; he wahi manao hakui wale no ko'u, aole

paha e pono ke olelo ae. Ke'lii wahine. Pono no ke olelo mai. Ae o olua no a elua, kane no a wahine la, oia ka manao Ke'lii wahine. Aole paha keia e makemake mai ia'u he luwahine. Ke'lii. Aole o'u manao pela. Ike e aku la Ii i ka nele maoli o ke kauoha no laua, no ka mea me he la ua paa mua ka manao, I o wale I alo wale laua I ke alo Kapo Wahine a puanui I nui ko aloha Makahia ia ia la. A pela no paha ka mea i hanau i o Olepau. Olelo mai paha kekahi poe, pehea hoi keia hoole ana no ke kauoha ana? Aka, ua olelo kakou no na wahi kahu wahine a kahu kane o Pauahi, no ka houpo lewalewa i lilo ai ia na Kekuanaoa, a me he la pela no paha keia, ua oleloia o Kapau ka mea paipai pela i ke'lii wahine, a no ka mea, he kaikuwahine ia no ka mea nona keia moolelo, a oia no ka Kalaimoku wahine mua, na makua hanai o ua alii wahine nei. A pela paha kakou e ike ai i ka make e i ola-honua. OLELO PU HOU ME KE'LII WAHINE. A hala he mau la ma ia hope mai, i kekahi po, ike mai la ke'lii wahine ia Ii mawaho e ku ana oia wale no, puka mai la oia a halawai pu laua, a olelo malu mai la ke'lii wahine ia Ii. E, ua make- make mai o Kekuanaoa ia'u nana, pehea kou manao? Aka, ua hai mua aku au i ko'u manao ia olua, a oia no ku'u ia oe, aka, aia no ia ia oe wahi a Ii i ke'lii. HAULE LAUA I KAELEAWAA. I loa no ka ia Kaahumanu i ka noho mai, i hala e ko ia hana i kaapuni, o ko laua nei hoao ae la no ia, no ka mea, ua hinalo e loko o laua iho ia mea o ka hoohui ana, a kapaeia ae la ka pono. Aka nae hoi, i mea e ike maka ai hoi. I ke kane o Mana, I ka hao a Limaloa I ka liula Pau ka liula, Maka ka ainako, Pu oia na hale I Kaunalewa, Hao mai koi, A Lolamauna Kupa i ke kalio Kalamakopi–i. Alaila pau ae la ka noho pu ana ma ka hale alii o ua alii wahine nei a Kaahumanu laua o Kaheiheimalie, a noho hoopili wale aku i ka mauu puukoa. O ka puukoa ka haku i hoohaku a–i e I hoohaku i na makani o kalua He puulena, he awa ko Wahinekapu, A pau no hoi ka launa ana mai o ua alii wahine nei e like me mamua, no ka mea ua haalele koa waa i koa kanaka, pela no paha ia mea he mamala ku i kahakai wahi a ka olelo. Aole i pau.