Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 10, 6 March 1869 — Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

HOI O KEMAHAULUAE I KONA AKAU. I ka hiki ana o ua Kehamaluae nei ma Kona, a kokoke no hoi e pae aku i ke awa pae waa, hoolana iki ae la keia i ka waa ma kahi a ka makuahine i kuhikuhi ai iaia nei, i maopopo ai ke ano o ke ola maikai o ka hanai a me ka holo pono o kana mau hana i hele ai ilaila, i mau hoailona hoi e ike mua mai ai kela ia ano, pela oia i hoike mua aku ai, mamua o kona pae ana iuka. I ko ia nei hahai ana aku i ua mau makua nei ona, i na mea a pau ana i hana ai, nui loa ko laua la olioli mai i na mea a pau a ia nei e hahai aku ana. A hoopuka aku no hoi keia i ka heluhelu ana mai o ua hanai nei a laua, i ka inoa o "Kalopelekei i ka la." Pane mai hoi o Keaka, "Nona aku la no ia inoa."' A pela iho la ka lilo ana oia inoa no Kamehameha. A no keia mau mea no hoi, ua hoouna aku laua i na keiki a pau a ko laua mau hoahanau imua o laua me ka hanai a laua, oia hoi o Kamalo, Wawae, Papa a me ua Kemahauluae nei no hoi. KA HAALELE O KIWALAO IA KALANIOPUU. Ua oleloia, ua kue laua no kekahi kumu kupono ole ia laua ke ae like, nolaila, ua manao paa o Kiwalao, e haalele ia Kalaniopuu, a e hoi oia i Maui me kona mau makua, oia hoi o Kalola ma. Ku ae la ua Kiwalao nei, a hele mai ke alo mai o Kalaniopuu, a ukali pu aku la hoi o Kamehameha ma ia huakai a hiki i Kohala, ne kona i aku, "E hoi no kaua e malama i ka makuakane o kaua." I mai hoi o Kiwalao, "O oe no ke hoi e malama i kou makuakane, e hele no hoi au me ko'u mau makua i Maui." Ua oleloia no hoi, ua maa no ka keia alii i ka holo mau i Maui, a nolaila i panio ai kona kua i ka uhi, e like me ko Kahekili. Aohe nae i maopopo loa keia hele manawaino ana o keia alii, mamua paha o ke kaua ia Kalaeokailio nei, a mahope mai paha. A hala mai la o Kiwalao i Maui, hoi aku la no hoi o Kamehameha ma Kau, a malama iho la i ka makuakane, me ka ukali mau no hoi ma na wahi a pau loa a laua e haele ai. A no ia pili mau, ua kapaia ka inoa o kekahi alii o Amamalua, no ko laua amama pu ana ma kekahi hainapule ana i ke akua, i ka wa hoi e amama ai ke'Lii; a ua pane mai paha ka makuakane ia Kamehameha, e amama mamua, alaila kela amama, aka, ua hooho like nae laua i ka wa hookahi ma ka amama ana, a nolaila mai hoi ka inoa "Amamalua." A ua make iho nei no hoi kekahi alii wahine nona ia inoa mai na makua mai, i mea e kaulana ai ia mau amama ana, a i mea no hoi paha e mahuahua ai na keiki no Kamehameha ke aupuni o Hawaii. KA HOLO ANA O KALANIOPUU I MAUI E KAUA ME KAHEKILI, I OLELOIA MA KA MOOLELO HAWAII. Aole no i maopopo ke kumu o keia kaua ana aka ua manao waleia no nae

o ua Kalaniopuu nei, iloko o kekahi kaua ana ma Hana, a no ka mea hoi, o ka mokuaina o Hana, no ua Puna nei ia moku. A he mokuaina keia i huna loa ia e Puna, no kona manao hoohalahala, i ka huna ana o na'lii iaia i kekahi koi hao pae i loaa i na'lii mai a Kalaniopuu ae, a ua nele hoi o Puna ia mea; a pela hoi na'lii i nele ai ia Hana, ma ke noi ana o na'lii imua o Kalaniopuu, a he hoole wale no ka Puna, a pela iho la hoi i lilo ai o Hana ia Puna. He kanaka olelo ku keia imua o kana hanai, aka, o ke kumu no nae paha i hana ai pela, o ka pakela nui punahele no. E kamailio iki nae paha kakou maanei no kana mau olelo ku imua o kana hanai, a no ka mea, o ka mua ae la kela, a he auamo waa ana hoi keia, no ka mea, na ua Puna nei no ka waa i kalai no ka hanai, a e auamo ana hoi na'lii i kai, mai kahi mai i kalaiia ai. I ka wa nae a ua poe alii nei e auamo ana i ka waa, pii ae la ua o Puna a ku iho la iluna o ka waa. A ike mai la hoi ka hanai, pane mai la, "Pehea oe e ku nei maluna o na'lii e auamo nei i ka waa? E lele oe ilalo!" Pane mai hoi ua Puna nei, "E ke'Lii, aole au iluna o na'lii e ku nei, aka, eia no au ilunu o ka'u mea i kalai ai e ku nei." A pau ae la ko ke'lii manao, a kono ka ia la. Eia hoi kekahi; he hoahanau no ua alii o Puna, o Keaweluaole, a ua noho pu no oia me Kalaniopuu iloko o na wa kaua he nui wale, a he kanaka koa no hoi oia. Ua hele makaikai mai oia ma Kona, a ua noho launa pu oia me na'lii o ia mau wahi, oia no hoi o Kepoomahoe ma. A oiai no hoi, e noho kaua ana no o Kalaniopuu me na'lii o Kona. A lohe hoi o Kalaniopuu, aia o Keaweluaole me lakou ma Kona, nolaila, ua hoouna mua aku oia i ka elele, e hai aku ia Keaweluaole, i ka wa e kaua ai, o Keaweluaole maanei aku, a o Kalaniopuu no hoi ma o mai, a o ka pau no ia o na alii o Kona i ka make. A o keia mau olelo nae a Kalaniopuu, aole oia i ake nui ma kahi malu laua e kuka ai no ia hana nui, a i ole la hoi, e kauoha ia aku no la hoi paha eia ma o ka elele la, a nana no la hoi ia e hai malu aku ia Keaweluaole, aole nae i hanaia pela; ua hele no ka elele, a hai iho no i ke akea, imua o na'lii o ia mau aina. A no keia manao i hoopukaia i ke akea, ua hiki ole ia Keaweopala ke loli kona manao, a e hooko aku mamuli o ka mea i kauohaia mai ai, no ka mea, ua hilahila oia no ka lohe ia ana o ia manao e na'lii. A no ia mea, ua lilo i mea hoomanao na ka poe makee haku, he kupono ole ke ai i ka hai mau mea ai, o hai ka maka o ka ihe i ka wa kaua. A mahope o ka hai ana aku o ka elele i ke'lii nana i hoouna niai, o ka hoomakaukau koke iho la no ia o ke kaua o Kau. Ai ka hoouka kaua ana, aole no i hooko aku ua Keaweluaole nei e like me ke kauoha, nolaila, ua hee ole a make ole no hoi na'lii o Kona ma ia kaua ana a Kalaniopuu. A mahope wale mai o ka pau ana o ia kaua, ua hoi ae ua Keaweluaole nei ma Kau. A lohe hoi o Kalaniopuu, ua hiki ae o Keaweluaole, ua kii koke ia aku la oia a lilo i pio. A i ka wa hoi e hauhoa ia ana na waa i ke kaula koali, i mea e make ai ua Keaweluaole nei, me ka hookolokolo ole ia, a ninaninau ia la hoi, ia wa, ku ana no ua Puna nei, a ninau ana, "He mau waa aha keia?" Pane mai hoi kekahi, E make ana keia alii au. "Kahaha!" wahi a Puna; a i aku la i ke'lii, "E ke'Lii, alia e make ko kaikaina, e waiho a ka la pilikia, ilaila e make ai, a ina hoi i lanakila oe, o ke kalahala no ia, pau ka inaina.'' I mai la o Kalaniopuu, "E ola hoi ha ko hanai, o oe ke make?" I mai no hoi ua Puna nei, "He makemake auanei au i ka make?" A make iho la ua Keaweopala nei, aloia ae la a Mahana pepehiia, mai Kaalualu ae. Eia no hoi kekahi; iaia no e noho ana ma ka mokuaina o Hana, ana no hoi i huna ai, a he mea mau i ua Puna nei ke kau iluna o kahi kumu puhala, e nana ai i na kanaka i kela a me keia kakahiaka i na manawa a pau. A i kekahi kakahiaka no hoi, i makaala aku ka hana o ua Puna nei ma kahi ana e kau mau ai, aia hoi, ike aku la oia i kekahi pua e kau ana ma ua wahi nei ona, i aku la hoi oia, "O ka haka ka hoi o ka moa kane e kau mau ai ke kau ia mai nei e ke kinana."

kaua i Kapali******. Aole ua Puna nei. I ke kaua i Kawaikiu nei i hea oe? He hoole wale no ka Puna. A i ke kaua i Kahalaoaka nei, i hea la oe. Aole. Pa iho la keia mau huaolelo i ua Puna nei, lilo iho la ia i mea nona e oheke omino ai, aka, o kekahi mau kumu no ia o ko Puna make ana iloko o kekahi kaua ana, no ke komo ana o keia mau pane welenia iloko ona. HIKI O KALANIOPUU I MAUI. Ua ike no kakou ma ka Moolelo Hawaii, no na mea e pili ana ma keia mau kaua ana, aka, ma ke kaua o Kalaeokailio a me Kakanilua kakou e kamailio iki ae ai, no ka mea, o ua mau keiki nei no paha kekahi a Kalaniopuu iloko o ia mau kaua ana, aka, aole no nae i kamailio ia o Kiwalao ma ia mau kaua ana, aka nae paha, me he mea la no oia no kekahi. A no ka mea no nae hoi, elua wale no mea i kaulana ma ke kaua o Kalaeokailio, o Kekuhaupio no a me Kamehameha. A penei hoi, i ka wa i hoouka kaua mai ai ko Maui, Oahu a me ko Kauai, i akoakoa mai ma ia kaua ana, ua hikiwawe ino loa ka hee ana o Kalaniopuu ma, aole i kana mai, a pau ana ko Hawaii poe i kai iluna o na waa kahi i luna mai ai, a o ua Kamehameha pu nei no kekahi. A o ka manawa nae o ia hee ana, aole no i maopopo, i ke awakea paha, i ka auina la paha. Aole no hoi | maopopo ka Alihikaua nui, aka, ua manaoia o Inaina ma no paha. A ina oia, alaila, e manao ia ua hemahema kona malama ana i kana hana. Eia hoi, i ka wa i pau loa aku ai na'lii o Hawaii iluna o ka auwaa, aia no o Kekuhaupio iuka, e hoomau ana no ma ka alo ana i na ihe a ko Maui, Oahu a me ko Kauai hoi, e lele makawalu mai ana. A ua oleloia no hoi, eha wale na lakou i koe aku iuka. A lohe hoi o Kamehameha i ke kani o na leo ino, e i mai ana, "A make mai ko kahu." A no keia lohe, ua lele koke aku o Kamehameha iuka, me ka ike ole mai o ka makuakane. A i ko Kamehameha hiki ana ma ke kahua kaua, ua hoomaha iho o Kekuhaupio, a ua lilo i kahi mau hoa ona ka alo ana i na ihe e lele makawalu mai ana. A lilo ae la i ua Kamehameha nei ka alo ana i na ihe mamua o laua la. Pela iho la i lele nui mai ai na ihe a pau maluna oia nei, a ku paila ua mea he ihe mahope oia nei, a nee aku la keia imua. Pela wale iho la no ka ia nei alo ana, me ke ku ole i kauwahi ihe hookahi. A no ka haohao o Kalaniopuu no Kamehameha, ua ninau okoa oia. Hai ia mai ana, ua hala aku nei iuka i ke kahua kaua kahi i hoouka ai, a ua ili ke kaua, a ke koa la no me ke kahu. A no keia mau olelo, ua kauohaia na waa a pau e pae hou iuka. Ua hoomau no hoi ke kaua ana a po ia, i ka ka mea o ke koa launa ole o Kamehameha ma. A no ia mea, ua kahea ae kahi Maui i kahi Maui, a o kahi Oahu i kahi Oahu, a pela no hoi ko Kauai, e oki ka o ana o ka ihe, a o aku auanei ku, o ka hopu maoli no o kakou iaia ka pono nui, i koa nui na kakou. A no keia olelo a lakou, ua hopohopo nui keia, aka, aka, aole nae i hana ia pela a po wale ka la. A hoomaha iho la ke kaua, a moe no kela aoao kaua, a moe no hoi keia aoao a he malako mawaena. A pela i pau ai ke kaua ana, a hiki wale o Kalaniopuu ma i Kaluaihakoko. A o keia kaua ana, oia no ka mea i kamailioia mawaena o Kamahana ke keiki a Peleioholani ma Waikiki, me Keaulumoku, i ka wa a lakou e konane pu ana, no ka mea, oia ka Moi o Oahu nei ia wa, a o Kahahana me Kahekili ana no i Maui, pela ka oleloia. Aole i pau. O ka nui o na olelo ma ke ao nei, he elua tausani a me eiwa. O ka nui o na kane, ua like no ia me ka nui o na wahine. O ka averita o ke ola ana o ke kanaka, he kokoke e kanakolu kumamakolu makahiki. Hookahi hapaha o na kanaka e make e ana mamua o na makahiki ehiku. Mailoko ae o hookahi tausani kanaka, hookahi wale no e ola ana a hiki i ka haneri makahiki. Mailoko ae o ka haneri, hookahi paha e hiki i ke kanawalu makahiki. Eia maluna o ka ili honua, he 1,000,000,000 ka nui o na kanaka. Mailoko ae o keia, e make ana he 3,333,333 kanaka i ka mikahiki hookahi. E make ana hoi i ka la hookahi, he 91,824; he 3,826 e make ana iloko o ka hora hookahi; a he 63, e make ana iloko o ka minute hookahi. O keia mau make a me na hanau, ua