Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 12, 20 March 1869 — Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

HIKI O KEKUHAUPIO I O KAMEHAMEHA MA. A no ka mea, ua hoololi ae na'lii o Kau i ka manao a me ka olelo ana, e lawe loa ke kupapau a Kailua i Paoumi, i nui kahi o Kona ia lakou, pela ka nui o kahi pohu e noho ai lakou. A no ia mea pilikia maoli na'lii mea kuleana ma Kona ia manao wale ana, a nolaila ka holo wikiwiki ana o Kekuhaupio i Kohala e lawe mua mai ia Kamehameha a hiki e ana lakou nei i Keei, mamua o ko Kau poe alii hiki ana ma Kona. A oiai ma Kau no o Kekuhaupio, a lohe no ia mau olelo, pela kona haalele koke ana ia huakai, no ka mea, o kekahi Keei kona aina, a pela na'lii a pau o Kona. HIKI AKU MA KONA KE KUPAPAU. I ka hiki ana o ia huakai i Kona Kapalilua, lohe e lakou ua hiki mua aku o Kamehameha aia i Keei, a pela paha i hiki ole ai i Kailua ke kupapau, nolaila, pae ke kupapau ma Honaunau e like me ka mea i ae pu ia. Aka, ina paha ua oiaio kela olelo, alaila o na hoomaka ana no ia o ka hewa a me ka noonoo lapuwale ana o ia aoao. HOLO O KAMEHAMEHA E IKE I KE KAIKUAANA. A liuliu iki ae ko lakou noho ana mai

holo aku la o Kamehameha ma kona wahi kau-kahi o Noi-ku ka inoa, me kona mau hoe waa, a pae hope aku la i Akahiapapa, he puu pahoehoe ia, a i loa no hoi a ku na wawae o ia nei ilaila, aia hoi, ua makaukau na ihe hau o uka e oo mai iaia nei, a pela lakou i hana mai ai, a ua lilo ia i mea mahalo na uka mai, a me he wai auau la ia mea iaia nei i ka lakou la nana mai, a anoho ana kekahi mea mai kahi mai o ke alii lu ipu wai auau no ia nei, pau na hoa oo ihe i ka noho ilalo, a pela i pau ai ka oo ana o na ihe, a pau ka ia nei auau a hume ka malo maloo, pela ia i pii aku ai a ike i ke kaikuaana, pela mau ko Kamehameha ano ke hiki malaila i na manawa a pau. I kona wa e ike ai i ke kaikuaana, aia ka ua makaukau na mea ai, a pela laua i launa mau ai me ka oluolu. A e like me ka ia nei hele ana aku ilaila, pela no ke kaikuaana i hele mai i Keei, a moe a moe, a ua olelo ia, ua noho a aipuupuu, a lawelawe o Kamehameha na ke kaikuaana, a no ka hoi wawe ole aku o Kiwalao i Honaunau, kii mai e Keawemauhili e hoi, a hoi aku la. A no keia ano mau a Keawemauhili e kii mai ai e hoi, ua hoopuka o Kiwalao i ke kaikaina i ka ano e o ko Keawemauhili manao ia laua i ka launa pu me ka

oluolu. A no ia mea, e pilikia ana paha ko kaua noho ana, wahi a a ke kaikuaana kai no a hala. OKIOKI IA NA AINA O KAU. Ua okioki ia na aina o na'lii o Kau ma ko lakou mau moku aina, a e haawi ia ana i kela a me keia o lakou, a e noi ana lakou e like me kona makemake. No keia mau mea, kamailio ae la kekahi mea akamai i ke kaakaua,*** Keoua Kuohoula. E hele paha oe i ke alii e noi i aina no kaua i ka la apopo, ia Waiakea a me Keeau ka ipu, a Olaa ke poi na kaua e ai ai. I ka pau ana o ka ahaaina kakahiaka, ku ae la ua alii opio nei a imua o Kiwalao pane ana, E kalani, o mai la ke alii, pane hou keia, o Waiakea, Keaau, ka ipu, Olaa ke poi na kaua e ai ai. O ka hooleia mai la no ia e na'lii e ae, a haawiia na huaolelo pono ole i ua keiki nei. A i ka hiki ana o ua keiki nei i ka hale, ninau ana ke kumu olelo a ua keiki nei, pehea kau hana? hai aku la keia e like me na mea a pau i hanaia mai ai iaia nei. Alaila, hoopuka ua kanaka nei i ke kumu hana. "O ka naha o ka ipu e paa ana i ka holo, (humuhumu) aka, o ka nahaha o ka honua, aole e paa ana i ka holoia. A ia po iho no, kukala ae la na luna i na kanaka a pau o na'lii e pii iuka o Honaunau i ka aimaka a hoi mai. Ia po no hoi koa paka ae la ua kanaka nui nei ia Keoua i na mea a pau ana i hana ai ma kahi one o Hauiki Mokuohai ma ka la apopo. I ke ao ana ae, ua pau loa na kanaka iuka i ka wa po okoa, no ka loa o ka pii ana a me ka iho ana. A pela o Keoua ma me kona mau hoa hele i makaukau ai i ka lakou hana, i ka pau ana o ka lakou paina ana, ku ae la lakou a pau a haele ae ma kahakai i ka auau kai, ma ke ano lele kawa kai, a pela ko lakou lele kawa hele ana ma na kahakai, a hiki ana ma Hauiki i Mokuohai. A hina ka niu, a wela ka hale, a make ke kanaka. O na wawae ia o ke kaua, pea ae ana lakou nei hoi ana, aka lilo ae la ia i hana na hai, o ke kaua iho la no ia o ua mau alii nei, no ka mea, ua hiki ae la ka lohe i na aoao alii a elua, alaila, pela ka makaukau ana o na aoao kaua, aka ua olelo ia o ko Kiwalao aoao kai hiki mua i ke kahua kaua, me na kanaka o keia aoao aku e kaua ana, a oiai e hoomakaukau ana o Kamehameha ma, aka, puka e ana o Keeaumoku ma, ma ke kahua kaua. I ka makaukau ana o na waa kaua a elua, o ko Kamehameha aoao o Kalaimemehu ka alihi kaua nui, ua hele makaukau no lakou me ke alii a kahi i hoomoana ai no ka ninau i ke akua, a ia lakou e hoomoana ana, hiki mai ana ka lohe, ua pio o Keeaumoku i kela aoao, a aia ke oo ia la i ka pahoa, ma ka aoao kokoke ia Kiwalao. Eia kana olelo i ka poe e pepehi ana. E malama ae oukou i ka niho palaoa ma ko Keeaumoku a-i. A no keia olelo a ke alii, manao ae la o Keeaumoku, aohe o ke alii manao mai i ka hulu makua. A no keia make o Keeaumoku, o ko

Kamehameha eu koke ae la no ia a ke kahua kaua, a oiai e haawe pu ia ana o Kaahumanu ma ia huakai ma ke kua o Pahia, he kanaka akamai loa ia i ka nou ala. A i ko lakou kokoke ana ia Kiwalao, kuu koke o Pahia ia Kaahumanu i lalo, a ia wa ua loaa ma ko Pahia mau lima ka ala, pela i nou haalele ae i ka ala a pa i Kiwalao maha, a hina ae la a luna o Keeaumoku, o ka loaa ae la no ia i ko Keeaumoku mau lima ka pu-ai o Kiwalao me ka leiomanu, (niho mano.) o ka make loa iho la no ia o ke alii. A hiki hoi o Keahia no kela aoao mai, akaaka mau ana ia Kamehameha, a oia hoi he hoa aloha ia nona, a ua manao o Kamehameha o kana ala ia, aka i kona huli ana i hope mai ona aku, manao ia aole ka he makamaka, alaila nana pono aku la ia i kana mea e hana mai ai iaia. A oiai aia no imua ona ka maka o ka ia la pololu, aka, ike mua aku la ia i kona kapuai wawae akau a hema paha mamua o ka ia la omelo ana mai iaia nei ia mea, oiai aia no ko ia la mau maka i o, ua ku iho la nae a maalo ana ka maka o ka pololu imua oia nei, nolaila alo koke keia a hala i hope o ia nei, alaila puliki paa loa keia i ka pololu, manao kela ua ku mai keia, alaila, kalele ikaika loa mai la

kela i ka pahu i ka pololu i puka. E hoohakahaka koke ae ana keia i ka pololu, o ko ia la kakae mai la no ia a pili ana i ko ia nei alo. A make na Kamehameha o Keahia, iluna no pau ke ola, a waiho ana ilalo ke kino make. O ko ia nei lanakila mai la no ia, ko maoli ka olelo a kela kanaka nana i ao ia Keoua Kuohoula, o ka naha o ka moku aole e paa **** hiki ana ma Kau. A no keia mea hoi la, ua haku ae Ke - aulumoku he pauku mele no ke kaua hou ana o Kamehameha ma Waiolama me ua Keoua nei, ua ikea ke koa nui ana o Kamehameha ilaila. Penei:— O Hawaii kahua ilalo e Kalani E haka ai o ka moa mahi, Hakau ka lani kaulahiwa Ka moa la po i ke kaua. Haka kaehehele o Lo au a Keoua Walu ke kakalapeka wai, Hua i ke kahua o Hilo'ne I ke one o Waiolama, Hoonoho ka uli koa iluna Hoahoa kalalua ka lepe, Iho kohi ka hou i ka lae O He ka lani uli mahi ia, O Kao uli kohiko no ia I hao ai i kuu, I ko ai Mokuohai I ohi ai i ka pili me ka naio, I kahi one o Hauiki O ka lani kela o ka lani keia, Koi moku no ilaila Koi kaa kumukela, Koi kaa i ka poho Pa i ke kumu helu palua, Helu koke no i ka puni e o E o ia koi moku o kalakuikeaouli. Aia lilo mai welawela Mai puniu mai. Waihoa ko ia nei ko Me ko ia nei olioli. I olioli ae ana a pili kamau Na hoa kahu lau aua, I ka moa i hana ia a oki A kani o e ka hulu. Ohiohi me he hoe pano la Me he puu kauila la ka ili, Ka hulili lapa iluna ka paku Paku ka hema paku ka akau, Hookahi no ka paku na iho Ku no i ka iho holo ana. Pela no o Keoua Kuohoula ma i auhee ai a Kau, a malaila oia i houpuupu kaua mai ai me Kamehameha, aka, aole nae i huliu ae, keke ana na huamoa i kikiakoi a kau ana i puukohola iaia nei, a aohe no ka he kipi e pakele, ka mea o ka manao i ka puni waiwai a me ka hanohano. Aka nae, ua ane pono paha kona ku ana i ka pohuehue, a e holo mihi ia no oia i o Kamehameha la, ina ua make ole no ia paha. E oki ae paha kakou no keia mau mea no ka mea, malama paha ua maopopo i ua hoa lawe Kuokoa ko Kalaniopuu kuleana noho Moi ana malalo o Kamehameha, pela no o Kiwalao kana keiki. (Aole i pau.) Ua koho aku ka Peresidena ia T. S. Wilson o Kaleponi, e lilo i Kuhina Noho no Amerika Huipuia, ma ke alo Alii o Kopenahagena, ma Denemaka. O kona hooiaio mai koe. E aneane ana e pau loa na Luna Apana lo Nui o Amerika Huipuia, i ka hoole i ke Kuikahi Ae Like, no ka hihia o ka "Alabama," kela moku powa i kapiliia ma na awa kapili moku o Beritania. Ua hoopaaia, o ka la 1 o Maraki iho nei, oia ka wa e hoopaapaaia ai ka Bila, e uku ole ana i ka ekalesia aupuni, maloko o ka Hale Ahaolelo o Beritania.