Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 22, 29 May 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

E nana iki no hoi kakou ia Hakau a Liloa, ua kue pinepine ia i ka pono o na makaainana, mahope o ka make ana o Liloa, oiai ua lilo ae i ua Hakau la ke aupuni, aka, no kona iini ole i ka pomaikai no na makaainana, no ka mea, ua hana wale aku no oia mamuli o kona makemake, a kaha wale aku no oia i ka opu o na wahine hapai keiki a make iho la; a pela no hoi i ke kanaka i kakauia ka lima i ka uhi, ua oki koke ia ka lima o ia kanaka; a he nui wale aku o kana mau hana o ia ano. A o ka oleloao a na elemakule, oia hoi o Nunu me Kakohe, aohe no i malamaia, nolaila, ua make ia i ka pepehiia no ia poe koko ana i hana aloha ole ai; a oia wale no ke kumu i lilo ai o ke aupuni ia Umi, a ua mahaloia oia e na makaainana. Aia hoi ma ka moolelo o kona kaua ana, e maopopo ai ke akamai o Imaikalani, he alii makapo ia no Kau, a ua akamai hoi oia i ka hauna laau palau, kahi hoi i hoouna ia ai o Pupuakea. E nana iki hou ae hoi kakou e na hoa no na Hua. Ewalu poe Hua. A o ka mua o lakou, oia o Huanuikalalailai. He mau alii no keia poe no Hawaii, a ua kaulana no hoi ka hana a keia poe alii. A ua oleloia, ua haele makaikai aku lakou ma na mokupuni Komohana o keia Pae Aina. Ua hiki aku lakou ma Kauai, i ke au ia Kauakahi a Kahoowaha, a i ole ia, he alii e ae paha. A o ua alii la nae o ua mokupuni la, he mea e kona lokomaikai nui i ua poe Hua nei, a ua malama kupono ia lakou, a ua hookipaia no hoi me ke ano hanohano; a ma ia manawa mai no paha ke kaulana ana o na'lii o ia moku no ka hana maikai a hiki wale mai ia Kaumualii. I kekahi manawa nae, e luana ana ua poe Hua nei me ua alii kamaaina la, a ua hoonanea iho paha lakou ma ke konane a noa paha, e like me na mea mau o ka wa kahiko; a i ole ia, he oli-oli a he kaeke paha, (pahu i uhiia i ka ili mano; he pahu nui, a he mau pahu liilii no hoi ekolu, a ua kapaia na pahu liilii he kaeke, a o inoa hui ia o ia mea.) A o ua alii kamaaina nei nae, ua uiha (luhi) oia no ka nui loa o ka manawa o ia lealea ana o lakou, aka, o ua poe Hua nei nae, aohe o lakou uiha, no ka lealea mau o ko lakou mau manao, oiai aole no hoi he mea e lele ai ko lakou oili, no ka mea, ua ike maopopo no lakou i ka nui o na hana maikai a ua alii nei i hana ai ia lakou; a na ia mau hana maikai no hoi i hoonanea loihi i ko lakou manawa lealea. PONO OLE KA HANA A UA POE HUA NEI. Ma ia uiha ana o ua alii kamaaina nei, haalele aku la oia i ke anaina lealea, nee aku la oia, a wili iho la i kona aahu kihei a paa i ka pulou, a moe aku la kona poo ma ka paia, me kona nana mai no nae ia lakou ma ka hakahaka o kona kihei ahu. A ia lakou no nae hoi e nanea ana, a ano uiha no hoi paha, a hoopau ae la no

hoi i ko lakou lealea ana, a nanea wale iho la no lakou, a nana maila ia ia la e moe ana. A no ka loihi no hoi o ko ia la hiamoe ana, manao iho lakou ua moe loa la hoi, nolaila, kunou aku a kunou mai lakou ia lakou iho no ko ia la make, oiai hookahi oia iwaena o lakou na malihini. Lokahi ae la no hoi ka manao o na Hua ehiku. A i ka hoopuka kunou ana o lakou ehiku ia Huanuikalalailai, ua hoole mai oia i ko lakou manao. A o ua alii nei hoi e hoomoemoe ana, ike mai la no oia i kona ola nui ma o Huanuikalalailai la, alaila, ala mai la oia, me ke kikookoo a hiamoe ana o kona mau lima, e like me ka hana mau ana a ka poe i hiamoe loihi, a huli papu mai la kona alo ilalo, a pane mai la, "Ua pau ae nei ka ka lealea ana a oukou?" Ae like mai la no hoi lakou. Pane hou aku no hoi keia, "Kupanaha ka hoi ka'u moe i moe iho nei, e kuhi ana au eia i ke ao, aole ka, eia ka he moe, a o ko'u puoho a makau ae nei no ia." "Heaha ia moe au?" wahi a lakou. Pane aku no hoi keia, "Heaha mai ka hoi ka oukou, hele aku nei no hoi paha ko'u uhane, a loaa aku keia poe ewalu e lealea ana, a o ko makou lealea iho la no ka hoi ia a loihi loa, uiha iho la au, a hoi aku la e moe, me kuu nana aku no nae ma ka pukapuka nei o kuu wahi ahu. A o ka helehena nae o ua poe nei, ua like okoa loa no me oukou. A pau ka hoi ka lealea ana o oukou, o ke kunou like ae la no ka hoi ia o lakou la ehiku e make au, a o ia la (Huanuikalalailai) ka mea nana i hoole ae i ko oukou manao, a ola iho la au, a nolaila, puoho ae nei au, eia ka he moe." Akamai no hoi ka hana a keia alii, waihoia ae la kana olelo ike iloko o ka moe uhane. A o ua moe nei nae, aole no e hiki i kekahi o lakou ke wehewehe mai, no ka mea, ua ike no lakou i ka lakou mea i hana ai, aka, o ua poe Hua nei, ua kau mai la ka manao ino maluna iho o lakou. Ua oleloia no hoi, ua kuee likou ia lakou iho, no ka ike ia ana o ko lakou manao e pepehi i ka mea hala ole, nana no hoi i hookipa a malama maikai ia lakou me ke aloha, aole hoi me ka makana. Aka hoi, ua imihala wale no lakou i mea e ala kue mai ai ko lakou mau Lunaikehala a mokuahana ia lakou iho. A no keia manao ino, ua ala ae ke kaua iwaena o lakou iho, a ua mokuahana kela a me keia mea o lakou iho. Ua oleloia no hoi, ua nui ka haunaele iwaena o lakou iho, a ulu ke akua i ka limu o Kalaunuiohua; (oia ua Huanuikalalailai nei) i kona wa e kuhi ai ua lima nei me ka pane pu aku o ka waha, "O kela a me keia poe, e kaua lakou o lakou iho no." A pela i pau ai ka nui o ua poe Hua nei i ka make, a koe wale no o ua o Huanuikalalailai. A me he la nae, nolaila mai paha keia mau hua mele o Kekuileiula, penei: "O i ka ia pewa Haki au kaamio I ke alo o Kalani, Hele i ka moana wehiwehi. O halulu i Halekumukalani, Kane o Makuakaumano, O ke kaula i puni ka moku, I kaakua ma kukulu o Kahiki, Lele iluna, Kaulia iluna Kalaunuiohua, Ulu noho olelo i ka lima, Ke'kua o Kanenaiau, O Hawewe o Makanuu nui, O Kanemanaiahuaea, O Wahia kona kaula." Ua oleloia no hoi, ua hoi aku o Huanuikalalailai i kona one hanau, me ke kue ole ia mai e na kamaaina o ka aina ana i noho malihini ai ia, a me ka pau ana i ka make o ka nui o kona mau hoa o ka haele ana mai ke one hanau aku. A iaia nae e hoi ana, ua ano e loa ae la kona noonoo maikai, a ua hiki ole ke hoolohe ae i na mea a mau mea maikai hoi e pomaikai ai ka lahui. Pela paha i hiki mai ai ma ona la ka pilikia nui e oleloia nei, "Koele na iwi o Hua i ka la." He koele ka hoi ka ka mea o ka hoolohe ole i na olelo i ao ia mai ai. A ua oleloia no hoi, he kahuna o Kahuakamani kona inoa, a no Kohala hoi oia, a ua ao aku ua kahuna la i ke alii, aka, aole nae ke'lii i hoolohe ae i kana, a pela i loohia ai ke aupuni Hawaii i ka popilikia nui he papaala, aohe ua, e like me ka wa ia Ahaba, kekahi alii o ka Iseraela i ka wa kahiko, a oia no paha nei. Ua oleloia no hoi, iloko o kela wa papaala, e hoomau ana no ka ua ma kahi o ua kahuna nei e noho ana, aia ma Pahaana, Kapaliiuka, (Kohala-waho) a ua kapaia,

o "ka ua iki." A he mea kupanaha no ka hoi i ua ua nei, aole ka hoi mauka aku, aole no hoi e hala loa ae i kai, aole hoi ma o aku, aole no hoi maanei mai, aka, maloko wale iho la no o na palena o kahi i manaoia nona, aia wale no malaila ka ulu maikai ana o na mea kanu. Ua oleloia no hoi, ua loohia pu no ka me ka mokupuni holookoa o Maui i keia papaala, a o Luaahoomoe ka hoi ko laila kahuna mana. Ua noho keia kahuna me kana mau keiki elua, ma Hanaula, iuka ae o Aalaloloa, Ukumehame, a malaila wale iho la no kahi ua, a ulu mau no hoi na mea kanu. Ua oleloia no hoi, ua manao ino ia ua kahuna nei e na'lii a pau o ia mokupuni e make, aka, ua hai e ia mai no ka ua kahuna la ka manao ana o na'lii pela. Eia hoi, ma keia haiia ana mai i ua kahuna nei, nolaila, kauoha mua oia i kana mau keiki, "Ina wau e make, e puhi olua i ka hale o kakou i ke ahi, a maloko olua o ka uahi e iho ai a puka i kai, a holo loa no hoi i Hawaii, i pakele ai ko olua ola." Maanei hoi paha kakou e na hoa e nana hou ae i ka pilikia o ka lehulehu, no ka hana hewa no o na'lii, a pau pu ana me na makaainana i ka popilikia, e like la me Kamalalawalu ma la, ka pau pu ana me na kanaka i ka make, mamuli o kona ano kuko hewa, a me ke kuhihewa hoi e lanakila ana oia maluna o Lonoikamakahiki, nolaila, aole oia i manao ae i na oleloao a na kupa kamaaina o Kona, Hawaii. E like la paha me Rehoboama, ka mea hoole i ka oleloao a ka poe elemakule, a ua maa i ka noonoo a me na hana ana he nui i na mea maalo mau ma ko lakou la mau maka, aka, palea ia ae la ia mea, a o kana ka mea pono i kona manao. E na hoa, ua ike pu ae la no kakou i na ano pono ole o na'lii hewa, a e huli ae kakou a nana i ko Keawe noho alii ana no na moku eono o Hawaii, mahope iho o ka haalele ana mai o kona makua- hine Keakealani-wahine i keia ao. Ua oleloia no ua Keawe nei, aole ka oia i lawelawe lima me kona mau kanaka i ka aina a mau aina hoi nona iho. A me he mea la, ua noho alii paha ma ke ano o kona makuahine, a no ka mea no hoi, aia no ka aina a puni o Hawaii i na alii noho mokuaina, a ia lakou wale no hoi ka hooponopono ana i na mea a pau, a o ka mea i moa a loaa mai ia lakou, oia wale no ka ia nei a me kona poe kanaka e ai, a pela iho la ke ano o ka noho ana o ia alii. Hilu no ka hana a keia alii. Pela iho la paha ka noho ana o ua Keawe nei ma ka noho alii o ke aupuni, a o kana wahine, o Kalanikauleleiaiwi, a oia no hoi ka kakou i kamailio ae nei mamua. Ua oleloia no hoi, ua oi ae ka maikai a me ka pono o kana hooponopono aupuni ana, a ua mahaloia no hoi no kona oluolu a me ka haahaa; a malu mau no hoi na mea kanu a pau a na makaainana, a malu no hoi na holoholoaa, ka lawaia ana, a ua malu pu ke kino o na'lii a me na kanaka. Aka, o ka hai ana i ke kanaka no ke'kua, oia mau no ia, aole i hoopauia e ua Keawe la, aka, me he mea la no nae paha, ua apono likeia no ia hana e na'lii a me na kanaka, no ko lakou hilinai nui i ka pono o ko lakou akua, ka mea nona mai ka malu a me ka lanakila ana, wahi a ko lakou kuhihewa. A mamuli no o ia ano, ua hanaia na kanawai kumu ole o ia wa, a hookahi wale no kanawai oi loa o ka waha, ina e pane ae e make, ua make no, a ina hoi e paneia e ola, a ua ola ae la, aka, aole nae e manaoia, ua hewa ia hana ana pela. Nolaila, ua kaena nui ia ua Keawe nei e na'lii o Kona, a ua kupono iaia, ke kalua i ke kanaka a alii paha iloko o ka umu e like me kona makemake. Ua like paha me ke kaluaia ana o Keoua Kuahuula ma Kawaihae, a e panaia nei o ka "Umu o Keoua." No ke kaua ana nae paha ia, aka, aole paha me ia ka lakou la, no ka mea, aohe i kauaia ke aupuni o keia alii, a hiki wale i kona moe ana i ka moena. (Aole i pau.)