Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 35, 28 August 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. HUNAHUNA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

HUNAHUNA MOOLELO HAWAII.

Ke ku kaawale ana o ka lalani akua hula i oleloia, a haliu mai i ke alo o ka poe kahana e ku aku ana imua o lakou. Mamuli o na kanawai o keia loina i haiia'ku i ka lalani akua, pela ka mea mua iaia ka laau kapuo i huli hema iho ai ma ke alo pono o ua lalani la, mawaena o ke alo o na kahuna e ku aku ana. A me ia ke kai ana i ka akau a hiki i kahi a ka mea mua i ku ai, a huli mai hele ana i ka aoao hema ia lakou e ku lalani mai ana, pela lakou a pau o ka huli ana i ka hema a i ka pau ana o ia huakai. Aka, o kahi akua hulu panauea, hele malie loa iho la ia; a o ka mea mua hoi, ua hiki aku la hoi ia i kahi kupono i manaoia'i e huli hema mai, a pela lakou a pau i huli hema mai ai mai laila mai a hiki hou i kahi o ka hoomaka ana aku, alaila, huli hou ka mea mua, a pela mai na hope ona—Elua kanaka maoli ma ia huakai, oia hoi ka mea nana e auamo ana ka laau kapuo, a o Kahoalii no hoi, aohe ona malo maoli, aka, he wahi kahakahana keokeo wale no kona huna ana ma ke alo, e haele oaka ana a hui ana me ka mea iaia ka laau kapuo a me ua wahi akua panauea nei ma ko ia nei aoao hema, a pela laua nei i haele oaka ae ai i ko laua hiki ana i kahi e huli hou mai ai lakou la. A no ka mea hoi, akahi no keia a hiki i kahi e huli ai, no kona hele malie loa, a i mea e loaa mai ai ia ia la paha ke ano o ia hele ana, a i mea no hoi paha e maopopo ai na kanawai o ia loina. A hiki laua i kahi a ka mea mua i ku mua ai, alaila, ku iho la ia; a pela na hope a pau ona ma kona kulana. A o ua wahi akua panauea nei, naue ae la ia ma ko lakou nei mau alo, a ku ana i kona kulana mua. Ka ninau ana o na kaauna i ka mea iaia ka laau kapuo. I ua poe akua nei e ku lalani ana imua o na kahuna, pela na kahuna i hooho like aku ai i ka ninau ia ia la penei: 1. Oho ka lono nui owai? 2. Kuaia i ka lono nui o mea, o ka waa mea i ko. 3. Oho ka lono nui owai? 4. Kuaia i ka lono nui o mea, o ka waa mea i ko. 5. Oho ka lono nui owai? 6. Kuaia i ka lono nui o Noiku, o ka waa a Kamehameha i ko. 7. Oho ka lono nui owai? 8. Kuaia i ka lono nui o Humuu loa, ka waa a Iolani i ko. A ina paha e mau e mau ana ia ano a hiki i keia wa, ina no ua ninauia ko Kamehameha III., Kamehameha IV., a pela mai no la paha keia. A o ka mea hoi e ninauia ana ma keia mau ninau, ua manaoia, he hope kahuna nui ia no ka Moo-ku. A no ka apana o na haina a me ka poai haele ana o ka lalani akua, ua mahalo loaia ia mau hana no ka maikai maoli. I ka pau ana o nei loina, ku ae la ka mea iaia ke ola ana, a eia kana pane:

1. E ku kaikaina hi-ki a ola." Alaila, ku like mai la na kanaka a pau iluna, ka poe hoi e noho ana iloko o ka laau lau lama, a hooho like mai la; a pela aku a pau, alaila, hookuuia na kanaka a pau, a noi kela mea keia mea i ko lakou mau wahi iho, me ka lawehala ole i ka poe e noho kapu ana. Kupanaha no ia mea.! No ka haku ohia. Ia ao ana ae a po iho, moe ka malu kai, oia hoi ke kai i kapaia he olopu, he kai pohaku kahiko mai o loa mai, wahi a ka olelo ia. Ina ua maikai keia po i ka nana ana, aohe ua, aohe hekili, uila a me e ae paha e ino ai, alaila, ua maikai, a o ka pii no ia o ke'lii me na kahuna, na akua hulu me na kahu a pau iuka, me na koi no hoi—a hiki ma kahi a na ohia e ku ana, alaila, hele mua ka mea iaia ka nana ana i ka laau kupono e okiia'i. A maopopo ka maikai o ia laau, alaila, hoomaopopo ia ke alanui, a o ke kahuna a me ke'lii, a o ka mea hoi iaia ke koi a me ka mea iaia ka puaa ola mai kona makuahine mai. Ia lakou nae e haele ana, kamailio hele ae la ke kahuna iaia ia loina, penei, Ka ke ala maueleka, Ka iluna ke ala mauele ka, Ka ilalo ke ala mauele ka, Ka iuka ke ala mauele ka, &c. A hoopa ke kahuna i ua koi nei i ka laau i manaoia e okiia ana, a make iho la ua wahi puaa nei, a okiia ana ka laau me ke koi e ae nae, alaila, ho-a ia ka umu o na puaa a me ka na akua, a pela na kahuna e pa-e leo ai ma na hua olelo a pau i paanaau ia lakou me he mele la, no ka mea, o ka lakou hana mau no ia, e like me ka poe haku mele. A pau hoi ka pule ana a ke kahuna, a moa ae la ka puaa, a e kani ana hoi ka pahu o na akua—a pela ka lako ana o na mea ai a pau i lawe pu ia mai no ia oihana ma ka nahelehele. Ka hoi ana i kai o ia huakai nui. I ka pau ana o ka ahaaina, a o ke koena iho o na mea ai, ua kanu ia aku la ma ke kumu o ka laau i okiia'i; a ina no hoi he kanaka lawehala, ua kanu pu ia aku la ia me ia mau mea a pau ma ia kumu laau, a nolaila i oleloia'i, "kanaka no mau haalelea," no ka mea, ua nalo aku la ia mai ka huakai aku. Liuliu ae la na kanaka i na laau, a lawe i kai no ka papahola, pulua na kanaka mamua a mahope i ka laua laau ohia i holeholeia ka ili, a pela aku mai mua a hope o ia huakai. Ina ua nui ae ka laau puha a ka poe auamo, pela no hoi na laau liilii. I ka hoomaka ana hoi o ka huakai e iho, puana mai la ka mea iaia ka pane mua ana, alaila, hooholike mai la na leo o na mea a pau, penei, "E Kuamu e Kuamu—Mu! E Kuawa e Kuawa—Wa! Wa i ko ua lanakila—Uwa!" A pela mau aku no e huna ai a hiki i ka papaholo. A no keia mea, ua ilihia hoi a weliweli maoli no ka huakai, nolaila, aole pono i kekahi ke maalo ae ma kahi o nei huakai e iho mai ana, o make auanei, no ka mea, o ka make wale no ka uku hoopai no kela mea keia mea o ua mau loina nei. A hiki ua huakai nei ma ka papahola, a pau na laau i ke kukuluia malaila, a hoi mai la na mea a pau ma ko lakou mau hale iho. A e like hoi me na kanawai o ia mea he kuili, aia hoi, ua makaukau na wahie, he kukui e malamalama ai ka hale kahi e kuili ai na kahuna, a na na kahuna wale no na puaa ekolu a eha paha i kalua ia i kela wanaao keia wanaao, a e laweia'na nm ka hale i kapaia o Mana ka inoa, a e hoomaka ana i ka pau ana o ka aina ahiahi a mahope iho, i manaoia i nei wa, o ka hora 7 a 8 paha a hiki wale i ka hora 6 o ke kakahiaka. Malaila no ke'lii a me na'lii, e hoolohe ana i na ulono ana a na kahuna. A ma keia loina i oleloia'i, "na kahuna kui lena ai puaa," no ka mea, o ua poe kahuna nei wale no ke ai ana i ka puaa a pau na po i oleloia. Ina ua maikai, alaila, ke ka-i ana o ka aha Hoowilimoo i oleloia mamua ae nei. A maikai ia kauila nui, a pela no o Hulahula, a haku ohia a kuili. Hoonoho ana o ka Hono. I ka pau ana o na loina o ka aha Hoowilimoo, ua maopopo na kanawai no ka hono e hoomakaia ana ia la ae a mau la ae paha elua. Ia la i oleloia, e pau loa ana na'lii a me na kanaka i ka auau, e lu ana i na maea a me na hinu puaa i ai ia mamua iho, i mea e maemae ai paha. Aka, he mau puaa no nae ekolu a eha

paha e moa ana ia la, na ka poe e noho ana i ka hono. Aia mahope o ka auau ana, alaila, e noho ka hono, he loina weliweli no keia, alaila, ua kakaikahi ka poe noho ia loina, no ka manao i loaa mai ka haawina io puaa. Ke ano o ka noho ana o keia loina. E like me ka lalani kii e ku ana mamua o ka anuu mai o a o, a pela no ka noho lalani ana o na kanaka mai ke kii a hala ae mahope. E noho pololei ana kela mea keia mea mahope o kona hoa mamua'e ona, a pela wale aku. E noho hoahaaha ana na uha, a o na hailima hoi elua e kau pono pelu ana ma ke alo uha; o ka hailima hema malalo ae o ka hailima akau, a e makaukau ana na hoa noho hono, no ka paneia ae penei. "Ka hoak'o ka lima, aia iluna." Alaila, o ka hoa makemake e kau iluna ponoi ona kona mau lima elua, aia no ia i kona manao ana; a o ka mea no hoi e o ana kona lima akau iluna ponoi iho ona, a o kona lima hema, e kau ae ana ma kona kuli akau, a e hoohaahaa ana paha e like me kana i manao ai he pono; a pela no hoi i kela hoa keia hoa o ia anaina e hana ana e like me kana i manao ai he pono. Ua kapu ka naue a me ka oni ana i ka wa e olelo ana ke kahuna hono ma kana loina pule, a he hora okoa paha ka loihi, alaila pau. A o ka mea maloeloe o na hoa e kau ana iluna na lima, e iho malie iho na hoa a pili i na uha, a pela kela mea keia mea e hana'i, aole nae e ala ae iluna o make. Ma keia ano, ua ikeia ka mea paa o na lima e kau ana iluna a pau wale ka manawa. A no keia mea, ua oleloia, he "poi nalo" ka mea hoala ae i ka manamana nui o kona lima akau iluna. Ua loaa like no hoi i na hoa noho hono na io a me na poke puaa pakahi. I ka pau ana nae o nei mea he noho hono ana, a he mea mau na olelo akena a ia poe no ka poe noho hono i kau paa loa iluna ko lakou mau lima, me ka oni ole no hoi i na mea maka'u i pii mai ma kona kino, oia hoi ka moo, ka iole a pela aku. Aka nae, he mea mahalo nuiia ia iwaena o ka noho hono ana ma ia ano. E like no hoi paha me na olelo akena o keia wa. Ke ano o ka ulua kapapa ana. Mamua'e paha o ke ka-i ana o ka aha Hulahula i oleloia, ua maopopo no hoi na kanawai o ia hana, oiai aia i ka po e kapapa'i. He hana weliweli no keia, a no ia mea, ua malama nui ia na keiki a me na mea makamae maoli ia po, no ka mea, o ka poe e kapapa ana, ua makaukau lakou i na mea e make ai ke kanaka, ke loaa aku ia lakou, ina he kane, wahine a keiki paha. Ua makaukau no hoi i na waa a me na mea e loaa ai ia ano, a i ole ia, na ano i-a, e like me ka ulua, a hee paha a pela aku. A o na mea i loaa mai ia lakou ia po, oia ka ke kahuna kapapa-ulua e lawe mai ai imua o ua kapa loulu la. A i kona wa e hele mai ai me ia mea i loaa ia lakou ia po, na malu loa na mea a pau, aohe mea maalo ae ma na wahi a pau ana e maalo mai ana a komo wale ae ai oia iloko o kahi kupono e waihoia'i kana mau mea i lawe mai ai. A huli aku la ia e hoi ana, aia no ma kona waha kana mau olelo pule, mai kona wa e hoomaka mai ai kona hele ana a me kona hoi ana me ka walaau oleia. A ua pili hoi keia ano i na hoa kaua kuwaho mai, a e maunuia ana ia poe imua o na'kua, e make ia poe. A ma kana hoi maluhia ana, ua oleloia ua "maikai," ina ua maikai ia la a po, alaila, maluhia maikai no ke aupuni, aohe kaua. Oia iho la ke ano o ke kapu Loulu ana. (Aole i pau.)