Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 37, 11 September 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Ke kaua ana o Kalamainuu me Pele. O i noho ua Kalamainuu la i Poliahu a ana wale i ka piha ole o ka huewai, ua piha no nae ka huewai i ka wai, aka, no ka houhouia ana o ka aoao malalo o ua huewai nei, ua pau loa aku la ka wai i ke kahe. A no ka mau ole o ka wai, ua pau ae la kona manno ana no ka wai. Aka, iaia nae e kulou ana ilalo, a ea ae la oia a nana aku i hope, aia hoi, ua puhalahio ke kane. Komo iho la ka ukiuki iloko o ua pilikua nei, nolaila, kuahaua ae la oia i na moo a pau o Molokai, Lanai, Maui, Kahoolawe a me ko Hawaii, no ka mea, ua ike oia aia me Pele ma ke kane ma Kilauea. I ka akoakoa ana mai o na moo a pau, o ka hoomaka no ia o ka hele ana, a hiki ana i Kukuilauania, a pii ana i Kilauea, a ku ana i ke kae o ka lua, a noi ana keia i ko lalo poe, e hookuu ma i ke kane, he hoole mai hoi ka lakou la, me ka i mai, "Aia i hea kau kane o onei? O ke kane no keia a ko makou kaikuaana. Aohe e loaa aku ana ia oe, no ka mea, he wahine kolohe oe." A no keia olelo a Pele ma, okalakala mai la o Kalamainuu, me ka i mai, " Ina aole oukou e hookuu mai i kuu kane, he oiaio, e kena koke ae no au i o'u kanaka, a e hoopihaia keia lua, a e pio koke no ka oukou ahi ano." Ua oleloia no hoi, ua piha ka lua i ka wale o ka moo, a ane pilikia o Pele ma. I ka aneane ana e pio ke ahi o ka lua ma ko Pele ma wahi, a koe no ko Kamohoalii wahi, a malaila i hoomakua ae ai ka a ana o ke ahi a nui loa, a lilo iho la ka wale o ka moo i mea ole, no ka pakela nui launa ole o ke ahi. A no ia mea, ua hiki ole loa i ua Kalamainuu nei a me ka lehulehu o na moo ke hookaulua iho, oiai ua hao mai ka wela o ke ahi ma o a maanei, a pau iho la ka hapa nui o na moo i ka make mawaena o na mawae i hoowaia ae, ma kahi a na moo e naholo ana. A o ua Kalamainuu nei hoi, ia holo ia lele, a luu ana iloko o ka loko i kapaia ma ka inoa o ua moo la o Aka, (oia hoi o Lokoaka). Pela iho la oia i pio ai, a nele hoi i ke kane ole, a pakele mahunehune ana ke ola. Ka hoopai ana o Kalamainuu ia Hinale. Ia Kalamainuu i hiki ai ma Molokai, kii aku la oia ia Hinale e make, oiai ua piha loa oia i ka ukiuki iaia, no kona aoao ana ia Punaaikoae a pakele, a ili ana maluna ona ka poino; a no ka nui mama no hoi i ka holo pakele ai. A ike hoi o Hinale i kona pilikia i ke kaikuahine, ku ae la oia a haalele i kona wahi, a holo a i-a aku la i ka moana. A no Hinale no hoi ka luu iloko o ke kai, e luu aku ana no hoi o Kalamainuu mahope, a huli ana i ke kea-poko me ke koaloa, na wahi hoi a Hinale e noho ai, aohe nae he loaa iki, no ka mea, ua ku a ia aku la kela, a oia hoi ka hinale hapaha nui e kuai ia nei ma Ulakoheo.

Ua hoomau no o Kalamainuu i ka imi ana, aohe nae he loaa iki. A no keia mea hoi, uluhua loa iho la o Ounauna ia Kalamainuu, no ke kaalo pinepine ma kona wahi, nolaila, ua ninau aku oia me ka i aku, "Heaha la kau e Kala e imi nei?" I mai la hoi o Kala, "E imi ana au ia Hinale." Pane mai hoi o Ounauna, "Aole e loaa o Hinale ia oe, aka, e loaa ana nae, ke hoolohe oe i ka'u, aka, ina aole oe e hoolohe aole no e loaa, a e hoka ana oe, e like me ko hoohokaia ana mai nei e Pele ma, a nele oe i ke kane ole, a pela no auanei keia, ke ole hoi oe e hoolohe mai i ka'u." Pane aku o Kalamainuu, "E hoolohe no au i kau, ke ike aku au he pono, a ina aole e loaa, e kauwa make loa ana oe ia'u." I mai o Ounauna, "E hoi oe a kii aku i ka inalua, a hoi mai, e ulana oe a paa ka hinai, alaila lawe aku oe a kukulu iloko o ke kai, waiho aku oe a liuliu, alaila luu aku, a e ike no oe, ua komo kela iloko o ka hinai, alaila loaa ia oe."' Hoi aku la o Kalamainuu, a kii aku la i ka inalua, a hoi mai la no hoi ulana, a paa ka hinai, lawe aku la a kukulu iloko o ke kai. Waiho aku la keia a liuliu, i luu aku ka hana, aohe o Hinale o loko o ka hinai, aka, ua ike iho no nae oia i ke kaalo wale no o Hinale mawaho o ka hinai. Ea ae la keia a luna, noho iho la a liuliu, i luu aku ka hana, oia ana no. Pela no oia i hana mau ai a kole ka ihu i ka luu, ulaula hoi na maka, aohe nae he loaa. Komo iho la ka ukiuki iloko ona, hele aku la oia me ka inaina nui a ku ana imua o Ounauna. Eia oe, wahi hoi a Ounauna. Pane aku la hoi o Kalamainuu me ke okalakala, "Eia oe, e kauwa make loa ana oe ia'u i na la. Ka i no paha he oiaio kau, eia ka e manao ana oe e make au. Puhea no la hoi e loaa ai ia oe, a loaa ole ka hoi ia'u i ka mea i oi aku ka mana, ole loa aku hoi paha oe e na wahi Ounauna kolo kahakai. Aole o'u manao o hooloihi loa i ka'u olelo ana me oe i keia wa, oiai ke makaukau nei au e lawe i kou ola a no, a e ike oe, aole oe e kolo hou ana ma na kahakai a me na kaheka." I mai o Ounauna, "O ke kamailio paha mamua a ku i ka make, alaila no hoi paha, haawi aku no nei mau iwi e make, aka hoi a i pono no hoi aole no hoi he make ana aku o laila. Aka, he makemake nae au e hahai pono mai oe i ke ano o kau hana ana, i maopopo ai hoi ia'u ke kumu i loaa ole ai ia oe." Pane aku la o Kalamainuu, "Aole o'u makemake e kamailio hou me oe i keia wa, oiai ua lohe aku nei no oe i ko'u manao hope." I aku no hoi o Ounauna, "E oluolu oe e hai pokole mai, anoai ua poina paha au ma ka hahai ana aku i kekahi mau mea ia oe." I aku la o Kalamainuu, "E kamailio aku ana no au ia oe, aka, o ka paa nae o kuu manao i ko make, he oiaio e make ana no oe, no ka mea, ua luhi au mamuli o kau mau olelo." Pane aku o Ounauna, "Aohe o'u makemake e nuku mai oe aka, e hahai mai no oe ma ke ano o kau hana, aole o ka wikiwiki koke iho i ka make. A make auanei au loaa ae kou hoa kamailio, a owai hoi kou mea nana e hookipa o keia wahi, ina au e make ?" I aku o Kalamainuu me ka inaina nui, "Ka i no hoi, hoi aku nei no hoi a puka i ka hale, pii no hoi au i ka inalua a hoi mai, ulana no hoi a paa ka hinai, a o ka nuku hoi lole ia ae e a'u mawaho, a lawe mai nei no hoi paha au a kukulu iloko o ke kai ma kahi kupono; waiho no hoi a liuliu, i luu aku kuu hana, aohe o Hinale o loko. A no kuu manao la hoi ua kupono ole ia wahi, hoouwai ae la au ma kahi e, a i luu aku ka hana o ia ana no. A pela iho la au i hana mau mai nei a ku a luhi maoli, a nolaila, hele mai nei au e make oe, i niniia ai ka eha o kuu lae, mamuli o kau hooluhi ana ia'u." I aku o Ounauna, "Aia hoi paha la, ua poina au i ka hahai ana ia oe i kekahi mau mea e loaa ai. Ua loaa nae hoi, e hoi a luu i wana, a i hawae, a hoi ae oe a ka ohiki o kahaone, kui pu oe a wali ia mau mea, alaila, hoo iho iloko o ka hinai; a o ka nuku au i lole ai mawaho, e hoololi iho maloko, a e lawe aku iloko o ke kai, a e kukulu iho ma kahi kupono. E waiho no hoi a liuliu, alaila, luu aku oe aia kela e noho mai ana iloko, no ka mea, ua ike kela ua make kona mau hoahanau, a oia no kona mea e komo ai iloko o ka hinai; aole no hoi oia e puka koke ae i waho, a loaa e aku ia oe." A pela io i loaa ai wahi a ka olelo. A pela

mai no ka mau ana o ia ano loaa a hiki i keia wa. Nolaila, ua haku a mele ia keia ano, penei: E kala ku e kala mai, E kala ka puloku i ke ahiahi, Kau lia ka maka ia Puna, O Punaaikoae ke kane, O Walinuu ka wahine, Lilo Puna ia Kala, Kalakala, wehewehe ana i Maunaloa, O welioiki o moo-ka-laau, Lala hewa ia Hinale, Heaha kau e Kala—e? O Hinale. Aole e loaa o Hinale, Imiia i inalua, Uuma, ohikimakaloa, Hawae kai nui, Ka wana nianiau i ke ale, Loaa ka hoa paio e Kala—e, Ua pakele o Pu—na. Hoihoi ana o Pele ma ia Punaaikoae. Mahope o keia kaua ana a Pele ma me Kalamainuu, a pakele ai o Punaaikoae, mamuli o ka Hinale mau alakai, pela iho la oia i ike hou ai i na maka o kana wahine. He wahine inoa lehulehu hoi keia, a pela no paha i lilo ai i poe akua wahine no ia kau. Ua oleloia no hoi, ua hakaka kino a kanaka maoli ua poe wahine nei, oia hoi o Walinuu, ka wahine mua a Punaaikoae, me Kalamainuu, (Kihawahine) a me Haumea (Kamehaikana) hoi. No ua kane nei no a lakou ke kumu o ia hakaka ana, mamuli paha o ke ano lili ia hakaka nui ana. Ma ia hakaka ana nae, ua makapaa o Kalamainuu, a ua mene hoi ko Walinuu ihu; a pela no i hoikeia mai ma ko laua mau kii, i ka wa e ku ana ma Hale o Papa. O Papa wahine paha ia a Wakea. Ka hopuia ana o ua Punaaikoae nei ma kona inoa hou o Makea. No ka mea, ua ku ae he alii hou ma kona hope, oiai ua nalo aku la ua Punaaikoae nei i ka ia la apa ana a loihi wale ka manawa o ia nalo ana. A oiai nae laua e noho ana ma Kalihi-uka, a no ka make a ka i-a, ua hele pinepine o Walinuu i ke kaahiki (lawaia) papai ma na na Pali Koolau o Heeia a ma kauwahi e ae no hoi. Aia nae ma kekahi wa mahope mai, ua hele hou o Walinuu i ke kaahiki papai ma na wahi ana e hele pinepine ai i ka lawai, aia hoi, ua eu ae o Punaaikoae, a hele aku la iloko o kekahi ea maia, a malaila oia i luana ai. A no kona nanea i ka oluolu maikai o ua ea maia maia nei, ua pauhia iho la oia i ka hiamoe. Iaia nae e hiamoe ana, hopuia iho la oia e na kiai o ua mala maia nei, ma ke ano aihue maia. Weheia ae la kona malo e paa ana i ka hope, a hikiiia kona mau lima i ke kaula, a alakaiia ana i kai o Honolulu, a kau ia ana ko ia nei kino make iluna o ka lala ulu. Ua oleloia, oia ma ka aoao Komohana Akau o ke kawa o Waikahalulu, ma ke kualapa mawaena ona a me Puehuehu, mauka pono o Kamano, ma ke alo pono iho paha o ka lae pali, kahi i ku ai o ua kumu ulu nei. Ka hoi ana mai o Walinuu a make pu. Ia Walinuu nae e kono limu ana a papai hoi, ma na wahi ana e iho mau ai mai Kalihi aku, lohe mai la hoi keia i kekahi mea mai laila mai no keia lono pilikia o ke kane. A no keia lono pilikia, ku ae la keia a kaei ae la i ka pohuehue ma kona hope, (o ka pa-u lawaia mau no ia o na wahine kaahiki mamua o ka lawaia ana, a hoomomoa hoi kahi pa-u maoli, aia a hoi mai mai ka lawaia ana, kakua ua wahi pa-u maoli nei, a hemo hoi ka pa-u pohuehue). A no keia lono pilikia, ua manao ole aku keia i kona pa-u maoli, a pii pu mai la no me ia pa-u pohuehue, a ike aku la i ke kane e kau ana kona kino mawaena o na lala ulu, a e paapu ana na makaikai he lehulehu wale malaila. A malaila no hoi keia i uwe kumakena ai no ke kane, me ka paiauma ana. Ma ia ano o ia nei, ua ikeia mai la keia he wahine na ka mea i make. Aka, iaia nae e noho ana me ka u no ka hewa ole o ke kane, nolaila, manao iho la paha oia i mea e hookumakaia'i ka mea nana keia make ino, no ia mea, e hoowa ae ana keia i ua kumu ulu nei a hamama ae la, a haule iho la ka lehulehu a pau iloko o ka eehia no keia mea kupanaha. Haalele iho la oia i kona pa-u pohuehue ma kahi ona i noho ai, a ku kohana ae la me ka hele kino ana a komo aku la iloko o ua kumu ulu nei, a hookui ae la a paa e like me kona ano mua. Lilo ae la ia i mea olelo nui ia, a kaulana ae la ma na wahi a pau o le alo alii. A o ka pa-u pohuehue nae a ia nei i haalele iho ai, ua

ulu ae la ia a mahuahua, a aia no paha ke ulu la malaila i keia wa. Ka make ana o ke'lii nana keia make. Ma ka manawa i kahe ai o ka hinu o Makea, (Punaaikoae) ua paapu o lalo o ua kumu ulu nei i na ilio, e palu ana i ko ia la hinu; aia pu no hoi malaila ka ilio nahu maka (ilio kupele) a ua alii nei. I ka hoi ana nae o ua ilio nei a hiki i ka hale, a wiliwili ana hoi ka huelo imua o ua alii la, a pela laua i hookaawili ai me ka olioli. Ia wa no a laua e lealea ana, e nahu ae ana ua ilio nei i ka puu o ua kahu alii nei ona, a o ka make koke iho la no ia. Kupanaha maoli ia hana ana a make ana. Ka no ka hoi i ka ai ua mea he make. Ka i na hoi paha ma o wale no ka make, eia ka he make pu aku no ka hope. Pela ka mea imi wale i ka make o ka mea pono, e like la me Herode i ke poo o Ioane Bapetizo. (Aole i pau.)