Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 39, 25 September 1869 — NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Kanaka make wahine. I ka wa a Kamehameha i lawe ai ia Kaheiheimalia, aole loa ua Kalaimamahu nei i lawe ae i kekahi aina ana i haawi ai i ka wahine a hiki wale i ka wa i make ai, oiai ua mau kona manao nui i ka wahine a me ka laua hiapo, oia hoi o Kekauluohi o Mano, oia hoi ka aina o Makapala, ma Kohala, Hawaii. Ua make aku la ia, aka, ua ili mai no i kana keiki, a moopuna hoi a laua la. Ka make ana o Kalaimamahu. I ka hiki ana o ua Kaleimamahu nei i kai o Honolulu, a he mau pule paha i hala ae, a o ka make iho la no ia. Pela no ka mau ana o na aina ona i olelo ia ma Koolauloa no kana kaikamahine i oleloia, a i kana moopuna hoi o keia wa, no ka mea, ua hoomauia kona manao makee keiki ana a hiki wale hoi i kona make ana. Nolaila, ua kuapapanui ka noho ana mai o ia ano a hiki ia Kamehameha III., ma kana mahele aina ana ma ke ano aelike, nolaila, ua manaoia, ua paa loa kana hana ana. Ua oleloia, oia ka oi kelakela, a he maku'lii aloha lahui kanaka Hawaii, mamua o na'lii no na wa loihi i hala aku. Na hana lealea hou ma ke alo alii. Elua mau manawa lealea hou ma ke alo alii, i hanaia ma ke kulanakauhale alii o Honolulu, iloko o na makahi elua a ekolu paha; oia no nae ka wa e hele ana ke'kua makahiki ma ka luakini ma Leahi. He elua nae akua, oia hoi ke'kua

loa a me kahi akua paani. He mau laau wale no laua. He ekolu anana ka loa o laua. Ma ko laua mau poo, ua hooponopono a poo kanaka ia; a ma ka a-i, aia malaila i paa ai ka laau kea, he ekolu hailima paha kona loa. Ua kui paa ia ke kapa oloa keokeo e like me ko laua loa; a he mau lei oni kai kau lewalewaia mai o a o o laua, a he lau iwaiwa maluna o laua, mai kela poo a keia poo; a o ke alo o na kino o na laau loloa, ua huliia i hope. A o ke ano o ia huliia ana, wahi a ka olelo, i mea ka e ike aku ai i ka wahine, ua nalowale mai ona ae, nolaila, ua paa mau ia ano huakai i na makahiki a pau e kaapuni mau ana i mea e loaa ai ua wahine nalowale la. Na hana a ke'kua loa. I ka pau ana o na loina a mamua o ko laua puka ana mai ka luakini mai, oiai ua hoomakaia na hana nui ka malama o Augate, oia hoi o Hilinehu ma ka olelo Hawaii. A ma ka la mua o ia malama, oia hoi o Hilo, i kapaia ia ahiahi, a ao ae o Hoaka, aohe kalua puaa ma ia la; a ma ka la mua o na Ku, i kapaia o Kukahi, oia ka la e kalua ai na puaa, a noa ae i o Kulua. O keia kapu ana. oia no ka hopena pau o ia kapu ana, a ua kapaia ia kapu hope ana, he Kauluela. Pela i lilo nui ai na'lii a me na kanaka i ka lealea a me na hana e ae e pili ana i ka lealea. A ma ka malama o Okatoba, oia hoi o Ikuwa ma ka helu Hawaii, a ia wa e kukala ae ai ke'lii nui e kapu po hookahi i ua luakini nei, a ua kapaia he Kaapola. Eia na hana o ia po: Aia i ke aumoe, e kapu no i ke ahiahi, a i ke kali ana ma ke aumoe. Aia ka akoakoa ana ma ke kuahu, e kali ana a puka ae na Huhui, a haalele iho i na kuahiwi a mauna paha, alaila, e ualo ae ke kahuna iaia ia loina, ma ka inoa o na malama (ua hookomo iho nae ka mea kakau ma ka hui pu ana aku i na malama ma ka helu haole me na malama ma ka helu Hawaii) penei: "E e laa ko hanai, hanaipo, hanai ao, ia hiki uliuli, ia hiki melemele, a pela aku a pau ua malama. Eia hoi ka hoohalike ana o na malama ma ka helu haole me ka helu ana a ko Hawaii nei: Ianuari, - - - Kaelo. Feberuari - - Kaulua. Malaki, - - - Nana. Aperila, - - Welo. Mei, - - - - Ikiki. Iune, - - - - Kaaona. Iulai, .- - - Hinaiaeleele. Augate, - - Hilinehu. Sepatemaba, - - Hilinama. Okatoba, - - Ikuwa. Novemaba, - - Welehu, Dekemaba, - - Makalii. Mamua o keia mau ualo ana, ua pau na niu o kela ano keia ano i ka wawahiia, nolaila, ua kapaia, "Wahi ka niu o Kuapola." Papani kuahu pau na hana lealea i oleloia iho nei mamua; pau pu hoi me na oihana lawaia, mahiai, no ka mea, ua makaukau mua na lako a pau ma ka hale, a ua kamaaina wale no hoi na mea a pau i nei mau hana makahiki. Hoowahawaha ana. Ina ua pauhia loa i ka hiamoe na kiai i ka wa kupono o na Huhui, i oleloia no ka wa kupono e hana ai e like me na ualo ana a kakou i ike aku la, a ua hala ae maluna na Huhui, e like la me ke-ea ana ae o na maka iluna; a ua manaoia ua hala ka wa kupono e hana'i, a o ka hanai ana i nei wa, ua hanai limuia, pela na nune ana ma ia hope iho. Ina e hoi mai ana na hoa mai ua hanai ana mai la, a o ka lakou mea mua no ia e olelo ai. I ka wa e pau ai na loina o ia mea, ua oleloia hoi, ua pau e ia mau hana i ka po okoa no; a pela e loaa ai na mea launa hewa ma ka manawa e hoi ae ai ke kane a ia mea kane, a o ke kaua paio iho la no ia, ke hiki ole i ka mea wahine ke hoomanawanui—a pela e make pu ai paha laua a o kekahi paha. A ma keia mau ano, ua mainoino maoli na wahine o ia kau. Mai ka wa mai e paniia ai kuahu, mai laila mai keia hoomalu ana; kapu ka moana aohe waa holo, kapu ka mauna aohe kanaka pii. A o ka mea nui nae a na mea a pau, oia no ke kakali ana i ka wa e ku mai ai ua poe akua la a me na kahu nana e lawe ia lakou a puni ka aina. No ia kakali ana, ua maopopo no i ka poe helu la na manawa o na loina mai ka hoomakaukau ana a hiki wale i ka la e ku ai. A o ka wa e ku ai imua o ka luakini, e haele mai na mea elua ma ka aoao akau, a o ke akua-poko, ma ka aoao hema ia e hele ae ai ma na aina i kupono i kana huakai, a Kailua, a Kaneohe paha pau, alaila hoi ae ia i ka luakini. A

ma ia hoi ana ona, aole oia e hookupu hou ia ma na aina ana i hele ohi mai ai i na waiwai auhau aina. Ua kapaia kona hoi ana ae ua papioia. Ma ka wanaao o ia kakahiaka ae, e ku mai ai ua poe akua nei. Ua piha ke kapakai i na'lii a me na kanaka ma na wahi a pau e auau wai ana. A o ka poe i haku mua i ka lakou mau pihepihe ma na ano pili kino a lakou i lohe wale ai no mea ma, oia ka lakou hana e uwauwa ai ia wa po-iki. Hookahi mea nana e hooho mua ae, a hiki i ka hua hope loa, alaila, hooho like mai na mea a pau, me ka pane like ana penei: Ke lewa wale nei no mawaho, Ka ukana Kumaaiku, I hewa nui hoi ka hunone, Aohe i haoa iloko hale. Hui—Na ipu ekaeko puapuaa, Na ipu ekaeko puapuaa, Na ipu ekaeko puapuaa. Na ipu ekaeko puapuaa. Ua lilo keia mea i mea lealea; a pela ae ana ia poe a me ia poe aku e uwauwa ai ma ia kakahiaka; a pela no i ka wa e ku mai ai kahi akua paani ma kona kahua e ku ai. Mai ka hora 3 a i ka hora 6 paha o ke ahiahi, ua piha loa ia kahua i na kanaka. (Aole i pau.)