Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 41, 9 October 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Pakele ana mai laa. I ua mea nei e noho ana me ke keiki alii opio, a ia laua e haele pu ana mai Hookuku mai, e hoi ana i ka hale heiau i oleloia mamua, a e haele pu ana hoi ma ke kahakai o Kuloloia, mai Kaoaopa ae, ua nui na'lii e noho ana ma ia wahi; a i aha ia iho la hoi ua keiki nei e lawe ana i ka ipukuha o ua alii opio nei a laua e haele pu ana, o ka oili aku la no ia o ke pani o ua ipukuha la mai kona alo iho, a pa ana i kona kuli, a lele ana imua ona, a oia nae kona mea i pakele ai, ina paha e haule pono malalo o kona mau wawae, i na paha ua like kona hope me Maoloha, oiai ua hoahewaia oia no kona poina i ke kanawai o ka paa ana ia mea, ma ke kau ana ae ma kona hokua a kua paha, i mea e pilikia ole ai oia ke haule aku ua pani la mahope ona, oiai e haele ana laua imua o lakou la; pela hoi kela mea e kaa ana mahope ona, aohe mea nana e ae ku ae ia mea. Kau maoli ka l a ka hopohopo iaia iho, oiai aia no na alii a pau e nana aku ana i ko laua haele ana ae ma kahakai, a he a pakele wale wale no ka lakou la olelo ana no ia nei. A pela i hala ai ia puu make, a hihihiki ana laua nei i ka hale, a he pakele aku a he pakele mai ka laua olelo me kekahi poe o ka hale o lakou, u ua like no hoi ka lakou olelo mai me ka ia nei mau kanawai o kona lohe mua ana mai na makua mai ona. Pakele hou ana. A he kapu heiau halelau ka inoa, he hale loihi; a ma ka nana aku, he hale lanu lama ke oa a me ka pou, a ua like me ka haina mua ke ano o nei hale, a no Lonomakua ua hale la; he la-i maloo ke pili, a he laau lama ka pa a puni o ua hale la, a ua kapu ia iho i ke ahiahi i o Kane, a ao ae o Lono ia la, hoomakaia na oihana a me na loina. Pela na puaa i hanaia'i, a ua ike nae oukou ia ano, he la kalua ia o na puaa a pau e like me na haawina o ia mau mea ma ia la. A o ke ano i kapu ai o ia heiau, he mau loina ano lapaau, a e ninau ana paha i na akua no ka pono o ia oihana. A ua oleloia ua maikai ke kai ana o ka aha i ke aumoe o ka po mua i kapu ai, nolaila ke kaluaia ua puaa. A i ka po iho a ao ae noa, he po kuili ia o na kahuna mai ke ahiahi a ao. Ua olelo mua ia ia mea e kakou ma ka la o ke kapu loulu ana mai ke ahiahi a ao ia po. Pule kookoo ana. Mamua o ka noa ana o ua kapu nui la i ke kakahiaka ae o Mauli, hoonoaia mai ana ke kapu. Aka, mamua nae o ka hoonoaia ana, ua kaiia mai ua keiki nei e hele ma kahi e aku i kaawale ia, aka, no ke ano maikai no hoi, aohe i hele. O ua hale-lau nei, ua kaawale aku ia i ko lakou nei hale e noho nei nei, a he hale okoa iho mawaena o lakou a me ua hale lau nei. O ka hoano ia mai la no ia o ke kapu, penei:

"Kapu la––Make la––A apue." Oia ka hamau ana o na olelo a me na mea kani e ae. Ia hoano ana, o ke ano e mai la no ia o ua keiki nei, no ka nui o ka maneo ma kona puu, me he ano kunu la; a ua hoomanawanui loa oia i ka paa ana i kona mau lima ma ka puu, no ka pakela maneo launa ole. A mo ka ia nei hana ana pela, ua ulaula loa kona mau maka a puu no hoi, i ka ka mea o ke umi ana i ka maneo, a ua hiki ole hoi iaia ke hoomanawanui, nolaila, ua kunu okoa no––he elua a ekolu paha hana ana pela, me ka lohe ole ia mai nae e ua poe nei nana ka hoano ana. No keia mea, ua pioloke loa ka manao o kona mau hoa noho o ua hale la. Ua eli lua kekahi, a malaila e kunu ai, a he poi wai hoi ka kekahi o ka hoolako ana. A hoonoaia mai ana no hoi ka noa, a noa loa ae la, a akahi no a loaa mai iaia ka pomaikai, a pau ae la ka hoomanawanui ana no ia puu make, aka nae, ina e loheia ana kana mau kunu ana i na manawa elua a ekolu paha, ina paha ua kahua kona ola mai keia ao aku, aka, pela no na pilikia he nui wale i hahaiia mai ma ka noho alo alii ana. Mau hana pili maika. Aia ia hana he kahua maika, mai kahi aku e ku nei ka Hale Kauka o Minukeole ma Alanui Papu, a hiki aku ma ka hale hooheehee hao ma Ulakoheo. Ua piha loa kela a me keia aoao o ua kahua maika la i ka poe makaikai, o na'lii a me na makaainana, a malaila pu no hoi ke 'Lii nui Kamehameha I. He 12 kapuai ka laula o ua kahua maika la. Aia hoi malaila he mau kanaka ikaika i ka maika, (pehi ulu) aole nae malana aku e pehi ai, aka, malalo no e nou aku ai. Ua ike ia no paha ia ano ulu, ua kalaiia a lipilipi me he hoana-kaa la ke ano, a he uuku nae, aia iloko o ka poho lima e paa ia ai. Mamua nae o ka maika ana aku, ua kau mua ae ka mea e maika ana i kona lima iluna o ka lae, ma keia poo aku o ke kahua maika, a ma kela poo mai paha, alaila, holo aku ua kanaka nei me 'ka ulu a hiki ma kahi kupono e maika ai, alaih, hookuu aku la oia i ka ulu mai kona lima aku, a kaa aku la ua ulu nei a hiki ma kahi a ke kuhikuhi pana e kuhikuhi ana, he kanaka okoa ia, a ua maa hoi ma ia hana; a i kona wa e kai ae ai i kona lima, malaila no ka ulu e paa ai, a kakaa wikiwiki loa aku la. A ina e wela ana kahi a ka ulu i pa mua ai, alaila, ani ae la kona lima akau i ka pau loa o ka maika mua ana a ko ia la hoa maika i maika mua aku ai i ka ia nei maika ana, wahi a ua kuhikuhi pana la. Elua wale no kanaka oi o ka ikaika ma ka maika ana, o Kanekoa no Waikiki mai, a o Maloi hoi no Honolulu. Ua akamai nae o Maloi i ka o-a a lele hooiho ka ulu a kahi e pa ai, ua like me umi anana ke kaawale, a haule aku la ka ulu mai kahi aku i hoomakaia ai ka maika ana aku i ka ulu. Aole hoi pela o Kanekoa, o ka maika maoli nei no kana, aka, ua ikaika no nae, a pela no hoi o Maloi. Ano ke ku like o ko laua ikaika, ua pai wale no, aohe ko, aohe ko, nolaila, aohe e loaa ka pomaikai i ka poe pili waiwai ma o laua la. Ua like no ka hana o ia wa, me ka ka poe pili waiwai ma ka heihei lio a waapa paha o keia mau la. O keia maika ana ma kekahi ano, he maika pu laua ma ka pua kahua maika hookahi. A ma kekahi ano, he hoomoe kumu mai ma kahi pua kahua maika kekahi o laua, a ma kele pua mai hoi kahi e hoomoe mai ai i kana ulu, he mau kumu keia a laua, alaila, hele aku keia ma ka ia la pua kahau maika i maika mai ai, a me ia hoi kela i ka ia nei wahi i maika mua aku ai. Ina i pau i ka ia la maika ana mai kahi i kaa mai ai a moe ka ia nei ulu, alaila, helu akahi kela aoao, aka hoi, ina e kaa ole aku mamua o ka ia la ulu e moe ana, helu akahi hoi keia; a ina hoi e pau i ka ia nei maika ana aku ka ia la ulu, alaila, helu alua no keia. Ina no hoi aohe ikaika o ka ia la maika ana mai, aole no ia e helu ana, a ua like pu ia me ke kanaka ikaika i ka maika, aka, he hili hewa kana ulu ma kula o ke kahua maika. A o ka e pili ana ma ia aoao, ua hoopau koke i ka pili ana. O ka pili waiwai ke ano nui, pela ke kukini, ka heihei waa he waa, ka heenalu, ka mokomoko, uma, loulou, hakoko, pahelo, koi, puhene, puhenehene a me ke konane. Elua nae ano o ke kukini, he pahu poko a he pahu loa. O ka pahu poko, oia na anana he 30 a 40 ka loa

o kahi e holo ai. O ka pahu loa, he liuliu a mamao loa ke nana aku, i like paha me na mile ekolu a oi ae ke kaawale; a ma na hae e ike ai ka aha pili waiwai kukini i ka mea mama a mama ole paha o laua. A ma keia ano e pili hihia ai ka mea ma ke kukini mama me ka poe i ike ole i ke ano o ka lakou hana malu ana. Ke ana o ka pili hihea ana. I ka pili ana me ka hoa mua, a lilo mai la ka ia la pili iaia nei, alaila, pili aku oia i ka pili i eo mai iaia me kekahi poe hou aku, a pau loa mai la no i ka eo iaia nei, ku ke ope hoi ana; a o ka poe i eo mai iaia nei, ume iho la i ka ihu. Nolaila, ua kapaia keia poe, he lauaua, he poe akamai ke ano. Aka, ina hoi e ko ole kona aoao, o ka hoomaka iho la no ia e hoopaapaa; a ina hoi he lauaua ua mea la, eia wale no kona pono, o ka hoihoi aku i ka pili a kela mea keia mea; a ina aole oia e hana pela, o ka hakaka no ka hope. Nolaila, e pono kakou e na hoa lawe nupepa, e nana a wae ae hoi, no ka mea, o na upena nae puni keia a ke diabolo e hoohei nei iwaena o na lahui a pau ana e alakai nei a puni keia ao holookoa. A pela no hoi ke ano o na mana i oleloia ae la ia kakou mamua. Aole nae ka mea nona keia pulima e alakai ana i na opio e hahai mamuli o ia pouli a me ka eleele ino loa, aka, i ike akea ia na hana e hoilihune ai, anoai o hoomahui ae paha kekahi poe opio o keia mau la e hana ma kekahi o ia mau ano, nolaila, ua ike e hoi oukou i ka pono ole o ia mau hana ma ka'u wehewehe ana, a o ka mea hoi ia nana e kaohi mai i ko oukou mau lima ma ka hoopa ana. Na ouli a ka poe lauaua. Ina he mau maika e maika ana, a he mau kukini paha e kukini ana; a he mea mau ia wa ka hoomaluia ana ma ia ano ma ka hale mamua o ko laua la heihei ana; ua hoomaluia kela a me keia o laua e na hope, no ka mea, ua manao ia poe, o pilikia auanei i ka poe mea laau opu ua mau mea heihei nei i kekahi a me kekahi o ua mau aoao la. I ka wa nae i ka hale o ua mau mea heihei la, a o ka poe aole i uku aku i na hope o laua, hele mua kela poe e nana i na ouli kino o na mea e heihei ana, ma ka noho ana, a ma ke ku ana iluna, a ma ke kua a ma ke alo. A pau ke kilokilo ana, alaila, hoonohoia iho la ilalo. Ua hele nui ka poe o keia ano e kilohi ai i na ouli o na mea heihei. O ke ano o ia nana ana, i ike e no lakou i ka mea ikaika a mama paha, e oi ana mamua o kona hoa heihei a maika paha; a o ka aoao a lakou e ike ai i ka ikaika ma ka maika ana a mama hoi ma ka heihei ana, pili nui ko lakou mau waiwai mahope o ia kanaka. O keia ano o ua poe lauaua la i oleloia mamua ae nei, no ko lakou ko pinepine, pela io no, aka, i kekahi manawa no hoi, ua ume no i ka ihu ia hai mai. Pela ka hana a kanaka, he maumaua ole no. A no keia hana a ia poe, i kapaia ai lakou he poe : lauaua. (Aole i pau.)