Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 42, 16 October 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Hilo kaula i mea hekau moku. I ka pau ana o na hana pili waiwai, ua hoalaia ae e ke'lii he mau hana hilo kaula hekau moku ma ua kahua maika nei, mahope o ka pai wale ana o ko Naihe a Lonohiwa, he kahu no Kamehameha, ua manaoia he mamama oia i ke kukini pahu-poko, a pela hoi Kaaipaai, ua hoopaia laua e kukini, no ka mea, ua kaulana ae kona mama. Ua ku laua ma ka pahu-ku, aia hoi ka lepa ma ka pahuhopu, a na ka mea mama o laua e hopu ia mea e kilepalepa ana iwaena o ke anaina pili ana a pili mai, mamuli o kela a me keia o laua e ku mai ana i ka pahuku; a me he mea la, ua kuihe pu laua i ke kukini pu mai, mai ka pahu-ku mai a i ka pahu hopu a ka mea mama o laua e lalau ai, a e laua pu paha ke like na mamama o laua. Aka, ua holo kahi, a ku hoi kahi, a pela hoi kekahi i kekahi mai ka pahu-ku ae, aole nae laua i holo pu i ka manawa hookahi, e pono ai ia laua ke u holo pu a hiki i ka pahu hopu. A no ia apa o laua, ua hoopauia ka heihei ana. A manao nae o kekahi poe lauaua, ua hohe pu no paha laua. A ma ia hope koke no, ua makaukau na kaula aha pulu niu i hiloia e like me na mea a pau oia ane i manaoia. Pela ke ano o na papa wili kaula elua ma kela a me keia o ua kahua lealea nei. He ekolu mea wili no ka papa wili hookahi, a pela no laua a elua. Hookahi nae papa panee o laua i ka wa e hui ai na maawe nui ekolu i ka mea wili hookahi iwaena o ka papa e panee ana imua; a no ka mea, ua huiia na maawe nui i mea hookahi, a na ka puu hookahi ekolu e auwahaia ua puu la, malaila ua mau maawe la e pili mai ana a ekolu ma ua mau auwaha la ekolu, mamua iho o ka mea wili hookahi e naue malie ana imua a i kela papa wili mai, alaila, ua lilo ia i kaula nui hookahi, a ua kupono hoi i kaula hekau moku. A ma keia hana ana, aole nae na ke kanaka i hana ia mau kaula hekau. Aka hoi, ma ka'u, he laka, o Lani ka inoa, a e noho pu ana oia me Kamehameha, a me he mea la, o kana loina hana paha ia. Mahope iho o keia mau mea, a oiai e makaala ana o Kamehameha i ka oihana mahiai, e like me kona ano mau ma ia hana mamua, ua oleloia ua mahi nui oia ia Nuuanu, mai Niolopa a Hapuu, oia a me na kanaka aialo pu me ia; a pela no ma Ualakaa i Manoa; a pela no hoi ma Waikiki a me Kapalama. A iaia nae e hele ana ilaila, ua kau ae ua o Kamehameha maluna o kona lio, i kapaia kona inoa o Kawaiolaloa, a he nui hoi na kamalii i hahai aku e ike ia mea kupanaha, a ma ia huakai pu no hoi ka mea nona keia pulima. I ka hiki ana ilaila, aohe kanaka aku a koe mai, i ka paa o kahi e mahiaiia'i i na kanaka, ma kai iho o ke alanui e hele ia nei, mai Niuhelewai aku a hiki ma ka uhakee o ke alanui ma kahi e ku nei na

hale o ka poe Pukiki. Pela no ka paa i na kanaka a hala loa i kai ae. Ua lilo ia akaakai i mea ole i ka la hookahi. He nui no hoi ka ai a me ka ia i hoolako ia na ka poe paahana ke hiki ae i ka ainaawakea. A pau ka ai ana, hoomaka hou i ka hana a hiki i ke ahiahi, o ka pau no la. He okioki akakai ka kekahi poe, he kulapa ka kekahi poe, a he hana puepue ka kekahi poe, a he poi akaakai aku maluna ka kekahi poe; a koe ke kanu ana i ka huli na ka mea nana e malama i ke ahupuaa. A pela no ma kekahi la ae ma Kahoikekanaka e pili ana ia Kamanuwai ma Peleula, ua paa no i na kanaka e like me kela, aka, o ka oi aku no nae paha ia, a i ka nana aku no nae hoi i na kanaka o keia, ua hele no hoi a kuene ka hoonohonohoia ana o na kanaka mai uka a kai o ua wahi la, he mahelu a hahau na pae kuauna i ka laniu maloo; a i kekahi la ae, o ka hehi no ia i ua loi la, a kanu no ka huli. A i ka wa ai nae o na kanaka a me ua Kamehameha nei, aohe no i nele ua mea nei nona keia pulima i ka haawina ai a ia hoi, no ka mea, o kekahi mau kanaka iloko o ia nui kanaka, he mau kaikunane ponoi no ko ia nei makuahine, a me he mea la, no lakou paha i loaa mai ai iaia ka haawina ai ana e olelo nei, no ka mea, o ka makaikai lio wale no kana hana, no kona makemake wale iho no. Mahope ae o keia mau hana, ua hoala ae ua Kamehameha nei he pa kuialua. He ekolu ia mau pa, a o Hahakea hoi ka inoa o ke kumu o kekahi pa kuialua, a o Namakaimi ko kekahi pa, a o Napuauki a me koka hope na kumu o kekahi palua, a he mau pa liilii e ae no paha kekahi o ia kau. A ma ka Napuauki pa lua a me kona hope, ua uluia ae na keiki aialo he iwakaluakumamaha o ko Kamehameha alo ponoi, a o kana keiki ponoi no hoi kekahi, oia o Kamehameha, ka mua aku hoi o Kinau. Maloko no hoi oia pa-lua ka mea nona keia pulima a me makua alii i make iho nei. He elua paha malama a oi ae ke ao ia ana. A he 23 o keia poe keiki i hala aku i ka make. A mamua mai nae o ia kau, ua hoomakaia kekahi poe kaua a ua Kamehameha nei, a ua kapaia lakou, na "kulailua." O ka mea nae i kapaia'i i keia inoa, no ke kulai ana mai i ka uha o ke kapuahi o ka pu kaupoohiwi a kikii i hope, a o ka hoihoi me ka lima ia mea i kahi e a ai ke ahi, e like paha me ke kulai ana mai, a pela paha e hana aku ai a a ke ahi. Kupanaha maoli no hoi keia hana ana ia mau la. Kupanaha no a pono, oiai aole i maa i ka ka haole mau loina, aka, ma ke kaua ihe nae, aole i kana mai ka paulehia i ka ka mea o ka ike i ka alo ihe, no ka mea, he poe ua ao maoli i ka nana aku, a ua ike i na kaua o ka wa kahiko. Kula ao kahuna lapaau ana. O keia ano ao kahuna lapaau ana, ua manaoia, no ka make nui o na'lii a me na kanaka iloko o ka makahiki 1806, a nolaila, ua ao nui ia na kanaka aialo i kupono ma ia hana, no ka mea, ua kaulana ae ke akamai o Papa a me Kailio ma ia hana a me ka makuakane o Kunuau oia hoi o Kama kona inoa. Nana aku ia lalo iho o Peleula la, paa i na heiau lapaau, ilaila e lolo ai na haina a me na loina lapaau, no ka mea, ua aoia i kela a me keia ano o ke kulana mai; a pela no ka inoa o ia mau mea. Aia ma ka puu iliili ana e hoikeia mai ai ke ano o na mai a pau iloko o ke kanaka ma ka lakou ao ana a iini ana no hoi. I mea no hoi paha e maopopo ai ma ka nana ana a me ka haha ana; a i mea no hoi paha e maopopo ai ka mai e make ana a me ka mai kupono i ke ola ma ka lapaau ana ia wa. A pela no hoi ka laau kupono i kela a me keia mai e hiki ai ke lapaau. Ua hoomaopopo ia no hoi malaila ke kulana mai a me kona laau kupono a me na loina a me na hope o ka lapaau ana. No keia mea hoi, ua hanaia a ua hakuia hoi a paanaau na kulana mai a me ka laau a me ka mokupuni i ulu mai ai ka mai, pela ka laau, penei: "Ku i Niihau ke one, he mea ke one, he puaa mea ka puaa, he mea ka aahu, he mea ka mai, a he mea ka laau. "Ku i Kauai ke one, he mea ke one, he puaa mea ka puaa, he mea ka aahu, he mea ka mai a mea ka laau." A pela wale aku no a pau na mokupuni i ka hoopili ana o ka mai a me ka laau, pela no ka puaa a me ka aahu.

A o ne ia mau mea a pau i hanaia a i hakuia hoi a paanaau, oia no ka ua poe la a pau i aoia ma ka lapaau ana; a oia no hoi kahi mea nui a ua poe la e hoike ai imua o na kumu lapaau o me ka hahai pu ae i na aumakua lapaau mai o mai. Imua hoi o na heiau lapaau i olelo ia e kakou mamua aku ia, a ina ua maikai na loina o ka hoike ana, alaila, e manaoia ia mea a mau mea paha o keia ano, e akamai ana lakou i ka lapaau ana aku i kela a me keia mea mai ke laweia aku me ka puaa ola e alala mai ana ma ke ala e hiki mai ai i kahi o ua kahuna la, mai ka mea mai mai. A ma ka nana ana hoi, ua nui no na lila, pela no ka nui o na loina, ina ua nui ke ano o ka mai. Ina he papaku ka mai, a he eho, haikala paha; a o ka Waiiki wale no ke poo kiekie o na laau lapaau a pau. Aka, no ka maamaa ole o kekahi poe i ka lapaau ana, ua nui ka poe i mai a make emoole i ke kau o Poki ma, no ka mea, aohe i maopopo ia poe ka hope a me na hope e pono ai ka lapaau ana. Aka nae hoi, e like me ke kaulana o na mea mua a kakou i kamailio ae nei, pela no ke akamai o Poki a me Kalama- ku, i ka lapaau Waiiki ana i na mai nui a ua kaulana no hoi ko lakou lapaau ana i ka Mea Kiekie i hala aku la. A ua oleloia, ua pili kekahi o ua mau mai la iaia, a ua manaoia e make koke ana oia iloko o kona wa ui, a ina e lapaauia ia wa, alaila, e loaa no iaia ka lua o kona oho (poohina) he olelo ana paha i pono. Aka nae hoi, i ka laua la hana ana ia ia la, ua oleloia elua a ekolu paha maule ana. A i ke komo ana o na hope o ia ano, ua pau ae la ka maule ana. A ua ane ko nae paha ka laua haina, aka nae, pela mau no ia ano. A auhea no hoi i ano nawaliwali maoli iho kona kino a hala wale aku la i ka make. Pela no hoi paha o Kaoo, ua kaulana maoli no hoi ia i ka lapaau, a ua ane like no hoi paha kana me ka laua la. A no ka mea no hoi, ua hahai mai oia i ke kulana mai o ka mea nona keia pulima, he hokale kona mai, he pauku ka laau. Penei hoi, ma kona wehewehe ana mai ia ano mai ke hiki mai i ka wa oo o kona kino, aohe laau e pono ai, a o kamake no ka hope, ke ole nae e waiikiia i ka wa ui. No keia mea, ua makaukau na hope a pau, a ua hoomakaia elua iho pule i hala, alaila, hookomo ka waiiki. Aka, i ka lohe ana o kekahi, e hanaia ana i kahi la ae, ua makau e ia poe o make, e like paha me na mea make a kakou i kamailio aku nei. I keia wa nae, ua ko no kana mea i kamailio ai, a ua nui ka pilikia iaia e noho nei, a ua ane like me kona pilikia mua ma na ano i oleloia e kakou mamua, aka, e ninau ae kakou, "Owai la ka poe kupono o ia ano i keia manawa?" Aohe maopopo, no ka mea, ua awiliia ke ano lapaau maoli e na mea ano hoomanamana a hoonohonoho akua, a he hoopunipuni wale no. Aka, ua hana no ka poe kahuna lapaau a kakou e olelo nei ma ia ano penei, E hoomoe mua i ke ahiahi, a ao ae, alaila, hapai ka loina lapaau; ina i ku i ka mea maikai, a me he ano ninau la i ke Akua i ka pono a me ka hewa o ka lapaau ana. A pela wale iho la no ke ano mau o na hana o kela wa, aka, i keia wa, ke hoi hou nei me he ilio la a me he puaa la paha iloko o ka naaupo. No ke aha la? No ka mea, ua hiki mai kakou i ka wa malamalama a me ke ano maoli o ka noho pu ana mai o ko ka lani poe me kakou. E kamailio iki ae paha kakou no ko Kalaimoku mai, no ka mea, ua ike oia, e loohiaia ana oia i ka mai opuohao e hiki mai ana, ke ole nae e lapaauia. No keia mea, ua kuka pu laua me Kaoo a me kekahi poe e ae, a o ua Moluhi nei no hoi kekahi ia manawa. A ua hooholoia, o ka waiiki ka laau kupono hookahi, ke loaa ke kumu o ia mai, pela ko ua Kalanimoku nei manao, oiai ua hala aku o Poki ma me ke'Lii i Beritania. A mamua o ka waiiki ana, ua hahai mua o Kalanimoku i na ano a pau ke maule ia, aole hoi e hiki ia lakou ke makau a hopohopo i kona wa e mauleule pinepine ai, ke puka ole mai ka naha mea, aia a puka ia mea ola au. Elua a ekolu paha ona maule ana, hoopaaia ka naha ana, oiai aohe i puka mai ua naha la i oleloia mamua. Na Moluhi nae keia hoopaa e ia ana. A iaia la i pohala ae ai mai ka maule ana, ua ninau oia i ka hooko pono ia o kana mau mea i hahai ai ia Moluhi ma. "Aole,* wahi a lakou. A no keia

mea, i iho la ua Kalanimoku nei, "Aole ka e pau ana keia wahi mai o'u, no ka mea, he poe makau wale ka oukou." Ua ke io no ia elelo ana. E kamailio ae paha kakou no ka ike o Poki e make ana o Hookio. Ua oleloia no hoi, he keiki oia na Kaluhiapawa, he kanaka akamai i ke kakaolelo. Eia nae, mahope iki iho o ko Poki ma hoi ana mai Beritania mai, a oiai no hoi o Hookio e moe ana i kona mai, hiki ana ua o Poki, a haha ana ia Hookio, a i ae, "He mai nui kou, aohe laau e pono ai, a e make ana no oe." No keia mea, puka ae la hoi ma ko Hookio waha, i ka i ana aku, "Ua kupono paha kau ike i ko'u mai, a e make ana au, a pela no hoi au e ike aku nei ia oe, o oe ka mea mai nui loa." O ko Poki mai ma ka ia la ike, o ka hilahila, no kona manao ana e kipi ia Kaahumanu, i oleloia ia kakou mamua ae nei. A ua ko like no ka laua mau olelo. Akamai no a akamai, ike no laua a ike ia laua iho. (Aole i pau.)