Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 43, 23 October 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

E kamailio ae paha i kakou no ka wa i hoomakaia ai ka oihana lapaau, ina pela io, a o ke kau mai okuu no ia, e ahulau ana na alii a me na makaainana ma na wahi a pau o keia mokupuni. Ua hiki paha ia kakou ke noonoo iho, oia no ke kau o ko Heneri Opukahaia ma haalele ana iho ia Kealakekua, ma Kona Hema, Hawaii, a holo aku la i ke aupuni Ripubalika, a ike i ke Akua oiaio malaila. A o ua makahiki 1806 la, oia no ka manawa a ka mea nona keia pulima i haalele aku ai i ka puhaka o kona makuahine, a oiai no hoi oia malalo o na kauoha a pau a kona mau makua. A malama paha, ua ike oukou ia ano a me kona ano haipule naaupo, aka nae, i mea hoi e maopopo ai oia, aole i huli ae i ka akau a i ka hema ma kona kamaaina i na loina naaupo he nui o kela kau, mai ka oiaio ae o ka Baibala a me ka mana o ka Uhane Hemolele. E waiho ae paha kakou ia mau hahaina, no ka mea, ua maopopo keia mau ano ia kakou, aka, ke ninau mai nei paha kekahi o na hoa lawe nupepa Kuokoa, no kahi i hiki mai ai ke kulana mai i kela a me keia mokupuni, i olelo ia e kakou ma kela Helu aku la, e i ana, "Ku i mea ke one, he mea ke one, he mea ka aahu, a he mea ka puaa, he mea ka mai, a he mea ka laau." He moolelo nui no keia, a ua hoomaka ia i ke au ia milu, oiai oia e noho ana ma ka aina o Waipio, i Hamakua, Hawaii, a o ka makahiki hea la ia? A ua oleloia no hoi, ua hele mai kekahi poe kanaka me ka lakou poe wahine mai Kahiki mai, a o Kahiki hea la ia. Aka, he ano akua nae lakou a pau, pela i oleloia. Ua oleloia no hoi, ua hiki mua lakou ma Niihau, a pela mai ka hele ana a pau na mokupuni, a ma ko aoao hema ae o Hawaii, a hiki ana ma Puna, Hilo, a hiki ana ma Kukuihaele, Hamakua, maluna aku o Waipio. A ma na mokupuni nae a pau a lakou i haele mai ai, pela no ka laha ana o na mai ma na mokupuni a pau e pa make ana. A ua manaoia, o ka lakou mau hana ia iwaena o na'lii a me na kanaka. Ua oleloia, o keia poe no paha kai noho ma Kukuihaele, i ke au ia Liloa a mamua ae paha, aole nae he akaka pono, aka, e ike auanei kakou ma keia hope ae. O na mai i oleloia, oia ka li, wela, nalulu a me ke pani, a pela aku. Eia na inoa o kekahi poe o lakou: Kaalaenuiahina, Kahuilaokalani, Kaneikaulanaula, a pela wale aku. Aka, o Kamakanuiahailono, hele mai la ia mahope o lakou la, a o ka make ka lakou la, a o ke ola hoi ka ia nei. A pela no kakou i ike ae nei mamua, no ka hoonohonohoia ana o ka mai a me ka laau ma na mokupuni a pau a hiki i Hawaii; a ma kahi a lakou i haele ai, pela no ka ia nei hele ana a ma Kau ae. A hiki keia ma ka aina i kapaia o Kiolakaa, e pili ana ma ka aoao

komohana o Waiohinu, e piha ana ia wahi i na kanaka, a e noho ana o Lono ko lakou alii. Noho iho la keia ma kekahi wahi puuooina, a hele mai la na kanaka he lehulehu wale e makaikai ia ia nei, no ka mea, he maka hou oia akahi no a ike ia, a ua mau mai no ia ano a hiki i keia wa. Iaia nae e noho ana, ike aku la keia i ka ula o ka ili o kekahi kanaka, i aku la oia i kanaka, "Nani ka hoi ka ula o ka ili o kela kanaka." Pane mai la na kamaaina, "O Lono ia, ke'lii nona ka aina, a he mahiai kana hana." I hou aku la no keia, "Nani ka hoi ke kanaka mai nui." (ma ka ula o ka ili ka ia nei ike ana.) Pane hou mai ka poe kamaaina, "O kela kanaka mai ole ka ia, he mai iho la ka hoi ia oe." Kaha aku la no keia hele, me ka haalele ana iho i na kamaaina. Holo aku la hoi kekahi o ka poe i lohe i ka ia la olelo, a hai aku la i ua alii la, "Kupanaha ka olelo a kela kanaka e hele la, i i mai nei, he kanaka mai nui ka oe." A lohe ua alii nei, kaikaikai ae la oia i kana oo iluna, me ka olelo iho, "Me keia ano mai ole no o'u la, he mai iho la ka!" I kona pahu ana iho nae i kana oo ilalo me ka ikaika, ua pololei ka iho ana a ku ma kona kapuai, a puka ana ilalo, a kahe aku la ke koko, a waiho a maule iho la. Hopu iho la kekahi kanaka i ka puaa, a hahai aku la mahope o ia la. A lohe kela i ka alala aku o ka puaa mahope, i alawa mai ka hana, e holo aku ana keia kanaka me ka puaa, huli pono mai la keia a nana. Holo aku la no hoi ua kanaka nei a hookuu aku la i ka puaa ma ko ia la alo, me ka hai pu aku i ka pilikia o Lono. Hoi hou aku la keia i hope, me ka puili (ohi) ana i ka hua popolo opiopio a me ka lau popolo pu iloko o ke kihei. A hiki keia i kahi o ka mai e moe ana, nonoi aku la i paakai, a kui pu iho la me ka popolo, a hana ia a loko o ka aaniu, a kau aku la ma kahi i eha; a mai ia la no hoi a po, pau ke kahe ana o ke koko. A hala he mau pule elua a ekolu paha, ku ae la keia a hele aku la. Iaia nei nae e nanea ana i ka hele, nui ana ka hanu o keia mea mahope, i aui ae ko ia nei hana, eia no ka o Lono. Ninau mai la o Kamakanuiahailono, me ka i mai, "Heaha kau e Lono, a e hele ana oe i hea?" Pane mai la o Lono, "Mamuli o kau hana ana ia'u a ola, nolaila, ia oe no i hala mai ai, ua kuka koke au me ko'u mau hope, a ua waiho aku au i ka'u oihana ia lakou, a na lakou mo e hooponopono i na mea a pau. A owau hoi, i hahai mai nei au ia oe, e ao mai oe ia'u i ka lapaau." Pane mai la hoi kela, "Hamama mai ko waha." Ia hamama ana aku o ia nei, e kuha mai ana kela. A o keia kuha ana, ua lilo ia i mea nona e akamai ai ma ka lapaau ana, a ua akamai io no hoi. Ia laua no nae e haele ana, hahai aku la keia ia Lono, (a no ka eha ana o kona wawae, ua kapa aku keia o Lonopuha) i ke ano o na mai a me ka laau o kela mai keia mai. Pela no ka ia nei hele ao ana a hala wale o Kau, hiki ana hoi i Puna a me Hilo, a hele ana laua nei ma kekahi hapa o Hamakua, e hiki aku ai i Kukuihaele. Mamua nae o ko laua hiki ana aku ilaila, ua olelo aku keia ia Lonopuha, "Aole oe e pono ke noho pu me makou, mamuli auanei holopono ole kau oihana lapaau, nolaila, he pono ia oe ke hookaawale aku ma kahi e, a malaila oe e hapai ai i kau hana lapaau." No keia mea, ua naue loa aku keia a noho ana ma Waimanu, a malaila keia i hoomaka ai i kana oihana lapaau. Ma kona hapai ana i keia oihana malaila, ua kaulana loa ae la kona akamai ma ka lapaau ana, a ua kui loa aku ia kaulana a lohe o Kamakanuiahailono ma, ma Kukuihaele, aole nae keia i hoike aku ia Kaalaenuiahina ma, no kona ao ana ia Lonopuha i ka lapaau. A mamuli hoi o keia ao ana, ua kaulana oia. A oiai no hoi, e imi ana o Kaalaenuiahina ma i mea no Milu e make ai, a e mau ana ke omaimai mau iaia na lakou la mai. Lilo o Lonopuha i kahuna no Milu. A lohe o Milu i ke kaulana o Lonopuha ma ke akamai i ka lapaau, no ka mea hoi, o na mai i ikeia e make ana, ua ola ae la ma ka Lonopuha lapaau ana. A no keia kaulana, ua hoouna aku o Milu i kana elele, e kii ia Lonopuha. A hiki keia ma kahi o Milu, a nana a hala paha, me ka olelo aku, "Aohe ou mai, ke hoolohe nae oe i ka mea a'u e

olelo aku ai ia oe." Hapai ae la keia i ka oihana lapaau. I kona lapaau ana no hoi, ua ola io no ka mai, me kona i aku no hoi ia Milu. "Ua lapaau ae nei kaua ia oe a ole oe, ua pau na mai maoli e pili ana i kou kino, a koe nae ka mai mawaho mai. E kukulu nae oe i mau hale lau, a malaila oe e noho malu ai no kekahi mau pule elua a ekolu paha e hoolana ai i kou mai." Ua kapaia ia mau hale, he mau hale pipipi, he mau hale e hoopau loa mai ai i ka lapaau ana, ke loohia ole i kekahi pilikia a poino e ae paha. Ke ao ana o Lonopuha ia Milu. "E ke'lii, ke noho nei oe ma keia mau hale, a e like me ka nui o ka manawa i oleloia, pela no oe e hoomalu ai ia oe, ke hiki mai na hana lealea ma o a maanei, a me na uwauwa ana, no ka mea, o ko make no ia e kiina mai la, nolaila, mai wehe aku oe i kau wahi lai o ka hale a nana aku ia mea. I kou la no e ike ai ia mea, o kou la no ia e make ai." Aole no paha i hala ae na pule elua o ka hoomalu ana o ua alii nei e like me ka ke kahuna mau ao ana, ua nui mai la na leo kupinai ma o a maanei a puni kahi a ua alii nei e noho ana. Aole nae i haalele ua alii nei i na kauoha a ke kahuna a po wale ia la. A o ke kumu nae o keia hauwalaau ana, he mau manu elua e paani ana ma ka lewa, a no ka laua mau hana pana paani, ua nui loa ka uwa ana o ko lalo ia la a po. Ua kokoke paha e hala ke kolu o ka pule, piha hou o Waipio i na leo uwa, a pela aku, ua lele mai ai ka lewa mai kekahi manu nui, i hoonaniia i na ano hulu a pau, a lele kikaha ae la oia mai ka welau pali mai o Koaekea a i ka welau pali o Kaholokuaiwa, me ka hoolailai iho maluna o na kanaka, nolaila, ua uwa hele na kanaka i o a ia nei e alualu hele ana. A no ka uluhua loa o ua alii nei i na pihe uwauwa, ua hiki ole ia ke hoomanawanui i na olelo ao a ke kahuna, a nolaila, pae ae la oia i kekahi mau lai o ka hale ana e noho ana, a nana aku la i ua manu nei. O ka manawa iho la no ia o ua manu nei i nao mai ai ma ka poaeae o ua alii nei, oiai oia e pale ana i kekahi mau lai o kona hale, e ake ana e ike aku i ua manu la, a o ka manawa iho lo no ia i lilo ai kona ola a make iho la. A ike ua kahuna nei i ka manu e lele ana me ke ake o Milu, alaila, alualu aku la oia mahope. A ike mai la ua manu la i ka ia nei alualu aku mahope, komo koke iho la oia iloko o kekahi poopoo pohaku maluna aku o ke kumu o ka pali o Koaekea. A hiki keia malaila, aia hoi, e lana ana ke koko ma kahi a ua manu nei i komo aku ai. Pela keia i awili iho ai i ke pahoola me ke koko, a hoi mai la, a hookomo aku la i ua mea la ma kahi e hamama mai ana o ua alii la, ua make. Nini iho la keia i ka laau nini ma kahi ana i hookomo ai, a pohala ae la o Milu. A o kahi hoi a ua omanu la i komo aku ai me ke ake o Milu, ua kapaia ia wahi a hiki i keia la, o "Keakeomilu."

Ma ia hope iho, lilo ae la keia make ana o ua alii la i mea ole, a maikai loa ae la no hoi e like me mamua, aka, aole no nae i hamau iho ke kahuna i kona waha ma ke ao ana i ua alii nei, i ka i ana ae, "Ola ae nei oe i keia make ana, a hookahi ou make ana i koe." Ka make loa ana o ua Milu nei. I ka pau ana o na la pihaiku o ka mai maluna o Milu, a noho iho la oia me ka oluolu maikai mai ka make ana ae, a he mau malama paha i hala ae, ala mai la ma na pueone mai o a o o Waipio ka nalu e hai maikai ana, a ua nui ka uwa ana o na kane, wahine a me na kamalii, no ka poe e pae mai ana i ka nalu mai kai mai, no ka mea, ua maikai ka hai ana o ka nalu mai kai mai a hiki i ke one. A ua mau no hoi ka uwauwa ana i kela la keia la. A no ka mau o ka uwauwa ana, pauaho ae la ua o Milu i na ao ana a ke kahuna, a hiki ole iaia ke hoomanawanui hou iho, nolaila, hele aku la oia a au aku la. A hiki oia ma kulana heenalu, ku mai la ka nalu mua a me ka lua, aole no keia i pae, a i ke kolu o ka nalu, pae iho la keia me ka maikai, a uwauwa mai la o uka mai o a o. Au hou aku la oia a hiki ma ke kula omolewa, a hoomo iho la e like me mamua, a pae mai la me ka maikai. Iaia e nanea ana i ka pae maikai, a hiki ma kahi o ka nalu e puka ae ai a popoi iho, pela ua alii nei i o-ia iho ai ilalo, e lele ae la ka papa iluna mai lalo ae a pae ana iuka, a o ko ia la nalo-

wale loa aku ia no ia iloko o ka hohonu. "A make loa o Milu." wahi a uka. Ina he moolelo oiaio keia, alaila, ua ike hou no kakou i keia alii kula. Ka i no hoi ia lakou la i hala e aku ia mea he kuli, eia hou no ka hoi. Ka haalele ana o ua poe kino ano akua nei ia Kukuihaele. A make ino la o Milu, ka mea a lakou i upu nui ai e make, ku ae lakou a haalele iho la ia Kukuihaele, a hele huakai mai la ma Koolau o Maui, a hiki ana hoi i Wailua, oiai e noho ana kekahi mau kino wailua ilaila, oia no hoi o Pua a me Kapo, a hookahi ka haele ana o nei huakai i Maunaloa o Kaluakoi i Molokai, a hookaha nui iho la ia wao laau kula o ia aina, a malaila kahi i luana nui ai. Ua oleloia, ua komo nui ua poe kino wailua la iloko o na laau o ia wao laau. (Aole i pau.)