Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 44, 30 October 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Ma keia wahi, e kamailio pokole ae kakou maanei no ka aina o Kukuihaele, no ka noho ana o Kamakanuiahailono ma ia aina, ua manaoia he aina no ka poe kahuna lapaau ia; pela ka nana ana a me ka maumaua ana mai o ka noho ana ma ia aina o na mamo a ka poe lapaau a hiki mai ia Kama a me Kuauau kana keiki, ina la a pau o ko Kamehameha ola ana, ke kuhihewa ole nae au. Loku ana. Ua kapaia keia inoa maluna ae nei, no ka mea, oia kahi a ka lehulehu o keia a me keia ano kane a wahine hoi e luana ai i ka wa ano ahiahi. A no keia mea, ua ane hanina loa paha ia mea mai o loa mai. Elua wahi e ike nuiia ai ia wa, aia ma ka huina o Alanui Alii a me Nuuanu, aia no hoi ma Kalepa ahiki ma Alakea, i Kauanonoula. Ua mau ka luana ana o na mea kino uhane a pau ma ia mau wahi i na ahiahi a pau, e hoomaka ana paha mai ka hora 7 a hiki i ke aumoe. O ua hana i ikeia malaila, oia no ka hula, olioli, mele kaao a kaao no hoi a me na ano lealea e ae he nui wale. Ua malihini nae keia ma ka nana ana, no ka mea, aole pela ma ko makou aina iho, aka nae paha, ua hanaia no nae paha pela ma na wahi e ae o ua aina la. O ka mea nae i ike nui ia, a he mau malaila ka hoolaha mua he mau po lealea mamua o ka hana ana, a ua haiia no hoi na hana e hanaia ai ia po mua a me ka po e hanaia'i. Nolaila, ua haiia no kahi kupono a me ka hale e hana ai, a ua like loa no hoi me ka na haole e ike mau ia ai ma Honolulu nei. O na hana i hoikeia, he puhene, he ano noa ka hana ana—na kela a me keia aoao e hana, ke lilo ka pono i keia aoao, a pela no hoi, ina e lilo ka pono i kela aoao. No keia mea, ua hookaawaleia ka hapalua o ka hale no kela a me keia aoao ma kela a me keia kala o ka hale; a ua hoonohoia he mau wahine opiopio maikai elima o kela a me keia aoao, i wae ia hoi a ma ka poe lea maoli ma ke oli ana. Ua kauia he kanawai no na aoao elua, aole e hele aku a hele mai ko kela a me keia aoao, o ikeia ka hana ana o ka noa. I ka wa nae e huna ai ka noa a kela aoao, aia hoi he poai maawe kihei, ua wili kipukaia a poepoe, komo ke kanaka, a moe aku la kona kaula a ka pua ipu e waiho ana iwaena o kela a me keia aoao, alaila, ku na mea iaia na kihi o ka paku kapa e alai ana i na wahine no ka hookomo ano i ka noa kapa i ua poe la. I ka wa nae e hooponopono ana i kahi e nalo ai ua noa la ma o kekahi wahine o ua poe la, a o kahi ae paha o lakou, a oiai e kuku ana hoi laua la i ka paku kapa e alai ana i nalo ia hana ana. A pau ia i ka hooponoponoia, alaila, lalau like na lima a pau o ua poe wahine nei i ka paku, a owili like ia mea a ko lakou alo pono mai a laua iho. O ua poe wahine

nei nae a pau, ua haiamu i na lehua o luna o Makamaka ole, i ka palapalai ma na poo a me na lei maile ma na a-i, a kikepaia kekahi mau lei palapalai ma na kipoohiwi, a kau iho la na lima ma na alo o lakou, a kulou like na maka a pau ilalo, alaila, ike mai la ka aha makahiki a pau i ko lakou nei hoononoho ana i Muliwaa. A o ko poe nana e koho i kahi i waiho ai o ka noa, hele mai la lakou e koho, a ina e loaa ma ia koho ana, helu akahi keia aoao, a pela aku ana, ke akamai nae, a o ka lilo no ia na ia aoao e huna mai, a pela wale aku a hiki i ka puni eo i oleloia, a o koo oe la no ia o kela aoao. A ia wa e ku mai ai kekahi o na wahine i oleloia e oli, oiai ua makaukau no i ka pau i palepale pono ia. Ua lilo nui keia hana ana i mea lealea a ao ka po. He hoopaapaa. Ua oleloia, he hoopaapaa nui mawaena o Isea David kekahi haole kaulana me Kamehameha, ma ke kaua me ia ma Koapapaa, i Hamakua, Hawaii. A no ka mea hoi, ua ku mai ma ke awa o Honolulu kekahi moku Kukini, a oia paha ka A. D. 1808. Aole nae i maopopo na kumu oia hoopaapaa ana iwaena o laua, aka, ua ikeia nae ma na ano kuee iwaena o laua, a ua pau ko laua launa oluolu ana kekahi me kekahi, a pela ke kipa ole aku a kipa ole mai, a ua kau ae laua i na hae launa ole a me ke ano kaua iwaena o laua. Aka, aole nae laua i kaua, no ka mea, ua manaoia, aole i kokua o Kamehameha ia hana. Pela io paha, aka, o ko laua kaua ole ana no ka mea i maopopo ai. Ua hoopau laua i ka manao kuee, a ua launa hou laua mamua o ko ia la haalele ana mai Honolulu nei aku. A o ka hiki mua ana mai no hoi ia o ia lahui maanei. Ka pae ana mai o Kamaholelani. Ia makahiki, a mahope mai paha, ua pae mai oia mai Kauai mai, me na ukana o ia mau mokupuni elua, he manawalea na Kaumualii mai. E like paha me ko Huia ma hiki ana ma Kawaihae no ia ano ukana, i ko Kamehameha wa e noho ana ma ka mokupuni o ka Hikina. I mea no hoi paha e mau ai ko laua launa, e like me ka Vanegoua i ao mai ai, aole pono ke kaua, e noho like ka pono, e nana aku a e nana mai. Nani maoli ka lokahi kuloko e ana o laua, mamua o na lokahi kuwaho me na lahui e he nui me ko keia pae aina. Kupanaha ka hana a ka mea ike ole ia la e na hoa. Ua oleloia, ua hookipa maikaiia ua 'lii la o ka mokupuni Komohana e Kamehameha. A i kona hoi ana, ua ili aku na ukana makana o keia mau mokupuni no Kaumualii. A me he mea la ua palea wale ae ia ia la mamua o kona hoi ana, he manao launa kino a maka iwaena o laua ke maopopo ia mea. A ua maopopo ia kakou ko laua la ano kokua nui ana i ka maluhia mawaena o laua a me na mea e ae. A no keia mea, ua hoouna ia he mau elele ekolu, oia hoi o Kihei, Kekela a me Keaweopu, a ua launa pu keia poe me Kaumualii. A no ka mea hoi, e na hoa, ua ike mau kakou i ka na'lii mua hana ma keia ano, maikai maoli. Pela no o Kaumualii, he maumaua maoli mai no ka hoi ka mea o ke aloha lipolipo. Ke kuka ana o na'lii me Kamehameha, no ka pono o ko Kaumualii holo ana mai e ike pu laua he kino a he kino, he maka he maka. I ka makahiki 1810, mahope mai o ko Keliimaikai make ana, holo nae i hooholoia, no ka mea, ua oleloia, ina ka e hiki ola mai kela mai Kauai mai, aia hoi, o kona manawa no ia e make ai. Aole nae ma ko ke'lii alo ia e make ai, aia a ike oia ia Waikahalulu kawa kahi ana i upu ai. No ia mea, aole o Kamehameha i ae a apono hoi ia mea, no ka mea, ua lohe pinepine oia i ka nui o na'lii ma ka Hikina i hiki aku ma Kauai, me ka malama maikaiia. E like no paha me ka kakou e ike mau nei ia ano a nui wale. Nolaila, ua hoopaneeia ia aha kuka a halawai pu me Kalaikuahulu, he kakaolelo, a ua neeia e ia na mokupuni a pau mai ka hikina a hiki i ke komohana o keia mau pae moku, a no ka mea hoi, ua kaulana kona akamai i ke kuauhau ana i ka wa o ke'Lii ma Lahaina, i ka makahiki 1805, me Apo, (Borabora) a ua haule kela ia Ka'aikuahulu. Kuka hou ana. I ka hiki ana mai o ua Kalaikuahulu

la, ua hapai hou ia ke kuka ana, a ua akoakoa hou mai na'lii, oia hoi o Kalanimoku, Ulumeheihei, Naihe, Kuakini, Kaoleioku, Kaikioewa. Kalaikuahulu. I ka pau ana o ka ke'Lii mau olelo, no na mea i kukaia mamua iho, ku mai la hoi ua Kalaikuahulu nei, a apono mai la i ko ke'Lii kuihe ana no ua kumu ana no na kumu ana i lohe mau ai mamua, a i mai la ia, "He mea nui ka oleloia i ke'lii lima kokoko, no ka make ana o ka mea lokomaikai mai, aka hoi, ke hoike aku nei au i ka mea maikai loa a ke alii e hana aku ai i kona hoahanau, i ko laua wa e ike maka ai ma ka aina nei ke hiki mai oia. E haawi aku ke'lii ma ko ia la lima i makau a me ke aho lawaia, alaila, ua like ia me ka i-a o ke kai eleele a ke alii e ku nei a lawe mai laila mai, pela no hoi paha keia, nolaila, ke hai hou aku nei au, aole ia e make ana ma kona aina hanau iho, aka hoi, ma kahi ana e lalau mai ai i keia makau a me ke aho e haule iho ai kona kino kupapau." A no keia mea, ua apono ko ia aha a pau, a hookuu ia ka halawai a kukalaia, a ua hoounaia na olelo hoolaha no ka pono o ko Kauai poe alii ke holo mai i Honolulu. I ka lohe ana o kekahi Kapena moku Kahiki, ua kamaaina oia i ua mau alii nei, nolaila, nonoi ae la oia ia Kamehameha, nana e kii aku ia Kaumualii a lawe mai e ike laua. Ua aponoia. A no ka aponoia ana o ke noi a ua Kapena moku nei, pela oia i holo aku ai i Kauai. He malama no hoi paha ka liuliu ana i makaukau no ka poe e hiki mai ai. A pela no hoi paha ka lakou la liuliu ana. Ke kuka ana o ko Kaumualii poe alii no ka holo mai i Honolulu, a ua ku loihi ka moku no ke kali ana. No ke kuihe o ka hapanui o ia poe no ka holo mai o make ma Honolulu, no ka mea, ua lohe lauahea ia mai i o lakou la mai Honolulu nei aku. Aka, o Kamaholelani nae, aohe ona kanalua iki, a pela no o Luia, Kaiahua a me ka poe no a pau i ike pono ia Kamehameha ma kona ano a me kana mau hana maikai. Ua like no hoi pela ko Kaumualii manao, aka nae, aohe i hooholoia ka pono o ka holo ana mai i Honolulu. No ia mea, ua kiiia kekahi mea noonoo maikai ma Keaukaha i Napali, a ua hiki mai no oia maloko o ia Ahakuka, a ua hoakakaia na kumu kuihe imua ona, a ua wehewehe no hoi oia me ka i aku, "E ke'Lii, ina oe e hoolohe i ka lakou nei aua ia oe e noho, e nele ana kakou i ka aina ole, aka, ina oe e holo aku e ike me ko kaikuaana, alaila, aina kakou. Aole no hoi oe e make, a ike aku no au ia oe he maka a he maka. E like hoi me ka ia ma ka moana au e kii aku ai, pela no oe e hoi ola mai ai a kukulu i na hale maikai, a hele mai ka Hooilina, a ike oe me ia ma keia kahakai. Nolaila, e hoopau oe i kou manao kanalua." A no keia mau wehewehe a ia la, ua hooholo like iho la lakou no ka ae ana e holo. Kau aku la ka poe e holo mai ana maluna o ka mo ku, a he mau la elua ka holo ana mai, ua haule iho ka heleuma mawaho o Mamala i ke awakea. A ike ana ke Kapena me Kamehameha. (Aole i pau.)