Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 51, 25 December 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Ma keia mea, e nana ae kakou i kona ikaika i ke kaua a me na hana, a me kona ano malama aupuni naaupo ana me he kanaka naauao la, no ka mea, ua piha i ke aloha a me ka lokomaikai. Nohea mai la? Na kakou no e nana, aka, he mea weliweli nui nae i ka nana aku, no ka mea, ua lawe ae oia i na onohi o kekahi kanaka opiopio, o Nawaakoali kona inoa, o Papalima, he kahu akua oia e pili ana ia Kaili iloko o ka uluniu o Honuakaha. A oiai oia ua lilo ae kona mau onohi, a e kahe mai ana ke koko me ka walewale pu a e uwe ana no hoi—he keiki na kekahi aialo, he Kulailua, i oleloia e kakou mamua. Nani nui launa ole mai ke aloha a me ka minamina kaumaha o ka naau i kona pilikia. Ua oleloia ae, he moekolohe ke kumu o kona hala i poino ai, aka, aole nae i imiia ka oiaio, a ua hana wale ia no mamuli o ke ano naaupo o ia wa. Ma ia hana ana nae, ua ino maoli; ka i no oia wale, he kela aku ka ka wa hope ae. E pono paha ia kakou e imi ae i na ala hele o ia wa ma Honolulu a Waikiki, i akaka na ala o ia wa a me ka nui a uuku paha o ua hale. E hoomaka paha kakou i ka nana ana. Aia ma ke ala mai Kalia mai, a Kukuluaeo, a hele mai ma ka he kupapau hebera iho nei, a komo mai mawaena o ka ulu niu o Honuakaha, a ma ka aoao mauka o ua ala la ko Kinau wahi, (makuakane o Kekauonohi) ua kapu ia mau hale, aohe mea maalo malaila—ua hala nae ia i ke ala hoi ole mai mamua. Ia Piopio ma ka malama a me ka nana ana ia wahi. A puka mai i ka ulu niu, a makai o ua ala la, o ko Keopuolani mau hale ia, a hiki mai i Kaoaopa. Mauka nae o ua puka alanui la mai ka ulu niu mai, he wahi waiho waie iho no me he ano kula la a ina heiau lapaau a Papa, a ma ke kua ae o ia mau hale, he papohaku aina kulanakauhale paha, mai waho ae o ka ulu niu ka hoomaka ana ae o ia pa, mai ke kae loko ae o Umukanaka, a hala ae i ka akau ia pa loihi. Ma ke alo mai o na heiau lapaau o Hookuku Hale o ka Hooilina Moi, ua kaawale ia mau hale ma ia wahi i na hale e ae a pau—no ka Ihiihi Kapu Anoano ia mau hale, a ua ike ia aku na pahu puloulou eha e ku ana ma na kihi eha; a he elua paha kaulahao mai na hale mai a i ua mau puloulou la; a he elima hoi anana mai laila ae a loaa ua alanui nei. I ka wa e hele ana ke kanaka ma ia mau wahi a kokoke aku ia mau pahu, ua olelo kakou mamua no ke ano o ko ke kanaka komo ana ma ia wahi. Ua olelo no hoi kakou mamua ia Kaoaopa, he wahi no na kahu o ua Hooilina Moi la, makai a mauka o ua ala la, e like no me ke ku kaawale ana o ko ka Hooilina Moi mau hale, pela no ko ka makuahine mau hale i oleloia ae nei.

Aka, ma ka aoao makai o ke ala mai Kaoaopa a kai o Kakaako na hale o ka poe lawaia i oleloia e kakou mamua ae nei. A mai Kaoaopa hou mai, a hele a hiki i kahi e ku ana o Namahana moku, i oleloia ia Leleahana ka malama, makuakane o Abera Wahinealii, ma ka aoao akau o ko Naahu wahi ia Halakika iho nei. A mauka ae o ke ala e pili ana i kahi o ka makuahine o ua keiki la, he pahu koali lele ma ke kua o ka hale o lakou, he niu e ku ana, na ua keiki la i hana, a ua lilo ia i wahi luana i na ahiahi a pau—na ka mea lea nae i ke oli e lele mau. Pela no ka piha mau ana i na ahiahi a pau. A ma ka aoao makai o ke alanui mai ka moku mai ko Hewahewa wahi, a me kona poe hoa kahuna a hiki ae i Kaholoakeahole. A mauka hoi o ke ala mai ko Leleahana mau hale mai, ko na kahu o Kekuaiwa a me kona mau hale kaawale aku me na pahu puloulou eha e like me kela ku ana o kela, alaila, o ko Kekuamanoha wahi mai, a he wahi waiho wale mai a hiki i ke kiowai auau o Honuakaha, mauka iho o Alanui Moiwahine, ma ka aoao akau o kahi uapo, ma ka huina me Alanui Alakea; a he mau hale elua mauka o ua kiwai auau la no Kaiwikokoole; a ma ka aoao akau o ua kiowai la, hookahi hale mauka o ke ala. Aia hoi ma ua kiowai la na keiki e auau mau ai a me na mea he lehulehu no. A ua nee ae ua ala la mauka o Honokaupu punawai i oleloia mamua, a he wahi luana nui ia na na mea a pau i ka po. Aka nae, mauka iki ae o ia wahi, he huina alanui mai Waikiki mai, a ua ae mai maluna o ka pa, a ua mana ae he ala e hele ai a ma na kahua kaua elua i oleloia ae nei mamua, a ma ka aoao komohana a me ka aoao hema o ko ke'Lii mau hale, ua hui ae ia mau ala ma ke kahua maika a kukini ma ka aoao mauka o ko ke Alii mau hale a pau; a ua puka no ia ala i Pakaka. Ma ka aoao komohana o Honokaupu punawai, ka loko a M. Kekuanaoa e ulu nei na niu, he hale aipuupuu ia no ki'lii, a o Kamokupanee ka mea nana e malama; a makai iho ka hale auolo o ka poe Kulailua, i oleloia ma ka aoao hema o ke kahua kaua, a makai o ia hale aualo na hale o ke akua Kalaipahoa, Kihawahine ma. A ma ke alo o ia mau hale akua, ko Kalanimoku mau hale, e kokoke i ka aekai, a malaila ke alanui hele mau ia, e hiki ana i ua mau kahua kahua kaua la mawaena o na hale akua a me na heiau i pakele i ka make. A mauka o ko Kalanimoku mau hale, ko Kalaimamahu mau hale, a malaila no oia i make ai, a o ko Kalaniakua me Liliha Kekauonohi hiki i ko Namahana ma mau hale, pau ia apana kauhale. E nana hou kakou ma ka huina hele i Waikiki ma Honuakaha punawai, mauka ae ona me ke ala o Honuakaha mai, a e moe loa ana ia ala mai laila mai a hiki ae mauka o Aienui, e pili ana i ka Hale Pohaku nui o Kimo Pakaka, a hui aku me ke kahua maika o Kikihale, a hiki loa aku i ka muliwai mauka iho o Lepekaholo, e hui mai ana me ia ke kahua maika o Kalanikahua, e moe mai ana mai Kaumakapili mai a hui ma ka aoao hema o ka pa o Keoni Miki. A ma ka aoao hema iho o ia kahua maika ko Kaoleioku mau hale a me ko Kekuaokalani, keiki a Keliimaikai. Ua paa kela a me keia aoao o ua kahua maika la i na hale, a pela no hoi ke kahua maika o Kikihale ma kela a me keia aoao, aka, ma ka huina o ua mau kahua maika la, ua olelo kakou mamua he wahi loku, no ka mea, ua waiho wale ia wahi aohe hale. Pela no ka aoao mauka o ka huina alanui ma Honokaupu, a ua paa na aoao mauka a makai o ia ala i na hale. O ka papohaku i oleloia, ua moe loa mai la ia a mauka o ka Halepule ma Polelewa, a hiki ae i ka huina o Alanui Alii me Nuuanu, ma ka aoao mauka, a huli ia pa a hiki ma Alanui Beritania; a ma kona aoao mauka, he pa hau ia, a hiki i ka huina o Alanui Ema, huli ia pa hau a ka pa aina o ke ala mai Waikiki mai, a oia ua pa uhi la i olelo ia e kakou mamua. O ke ala hele ma Nuuanu, mai Kalanikahua aku, a iho iho ma ka aoao akau o ka Halepule, a hiki ilalo i ke kahena wai o Kamanuwai loko, a huli iki ae i ka akau, aia kona palena ma kahi loko ma kona aoao akau, a mawaena o laua ua alanui nei, a iho aku au i ka wai, a pae aku pii ma Waiakemi aku a ka Waaakekupua, ma kuauna auwalaloi a kahawai, pii aku a Pualoalo, a pela aku i ka nuku o Nuuanu. (Aole i pau).