Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 1, 1 January 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

E huli ae kakou a nana i ke alanui e hele ana i Ewa mai Kikihale aku, a pii i Leleo, a i Koiuiu, a hiki aku i Keoneula, aohe kauhale o laila, he kula waiho wale iho no, a malaila i halawai ai ke keiki me kona mau kahu mai Ewa mai me ke akua Kaili, e iho ana me kona mau kahu o Hoaeae; a ma ke kapu moe ana mai, ua moe nui iho lakou ma ia kula, a hala aku la lakou la. A hiki ia la i kahi uapo, hoomaka ke ala kuauna loi, a pii ana i kela kapa o Kapalama, hiki ana i ke kula o Kaiwiula, a i kuaunu loi o Kalihi, a iho ana i kahawai, pii ma kela aoao, iho i Kahauiki, pii ma kela aoao, huli i ka akau, a ma na hale aku o ke Pukiki, hele aku i ke kula, a hiki i ka hale iwi o Kalaikoa i Kauwalua, iho ilalo o ka ulu niu, a hele ma kuauna loi o Kahohonu, kau ma kela aoao, a malaila aku, ae aku i ke kahawai, a pii maluna o Kapapakolea, he wahi oioina ia no ka huakai hele, ma o mai a maanei aku. Malaila ku Kaleinaakauhane, a malaila aku hiki i Kapukaki, nana i ke kai maokioki o Ewa, huli iho ma ke kualono, a iho ilalo o Napeha, he oioina ia, a he wahi luana na ka lehulehu no ka lelekawa ana, no ka mea, he kiowai hohonu ia. A o ka mea nae i kapaia ai o kela inoa Napeha, ua oleloia, no ka hele ana o Kualii a kupou ma ua kiowai la e inu wai ana. Au aku ma kela kapa, a hele aku o ke pulu mahina o Halawa, a hiki i Kauwamoa, he kawa ia, a he wahi hoi e luana nui ia ai. Ua oleloia nae, ma ia kawa o Peapea i lele ai. He elima a he umi paha anana ke kiekie o kahi ana i lele ai a haule iloko o ka wai, no ka pakela mama o keia holo ana a lele. Hele aku malaila a iho i kuauna hoi o Aiea, a pii i ke kula o Kokiiahu, makai ae o ke ala i make ai o Kaeo ke'lii o Kauai, i pepehiia'i e Kalanikupule. A malaila aku, hele no ma kuauna loi, ma ka aoao mauka o Kohokoho, a hoea i Kahuewai, he wahi wai lele ia, mai ka honua a maluna iki aku, he waipuna, he wahi luana nui no ia, a he oioina no hoi no ka poe huakai hele. A kau maluna iki aku, hele aku ma ia wahi ano kula, a iho i ka palipali o Waimalu, a hele ana i kuauna loi mawaena o ia aina. Aia hoi mauka ae o ia ala ka aina o na haole elua i oleloia, no ke kamailio malu ana o na kahu me ua mau haole nei; aia no hoi malaila ko Paulo Manini wahi ia, a ua ike ia ma ke kapa papali e iho aku ana mauka ae ka laau kalakala (papipi). Ua oleloia no hoi, na ua Manini la i hoomaka i ke kanu ana ia mea malaila. A ua oleloia no hoi, he haole hoomahui i ka lawaia, no kona ike no paha ia Kamehameha. A ua akamai no ka oia i ka hula kalaau ia Kahuhuki nei. Pela io paha. Iho aku au i ka wai, a pii aku, a hele mauka o ko Waiau auwalaloi, a pii ana i kahua maika, a Waimano, a i na Mana-

na a me Waiawa, kahawai o Kukeki, pii ana he mau kahua maika, oia o Puehulunui a me Haupuu—aia ma ua Puehulunui la ka huina o ke alanui e hele ai ma Waialua, a iho hoi kekahi mana ma Honouliuli, a pela i Waianae i oleloia mamua. Ekolu ala malaila, ma Puuokapolei, Pohakea a me Kolekole, mai Kunia o Keahuamoa kula, ae i Maunauna, a ma Paupauwela, a hui aku me ke alanui mai Wahiawa ae, e hui ana me ko Waialua alanui, ma ka aoao komohana o Mahu, a i Malamanui, a kiei ana i ua Kolekole la, e hiki ana i Pokai a i Waianae-uka paha. A he ala pali loa no hoi kahi o Elou, mai Kalena a me Haleauau, ma ka hikina aku o Kaala, e iho ana i ua Waianae nei. Aia no hoi he ala e pii ana a iho aku i Makaha-uka, o Kumaipo ka inoa. Aia makai o ua alanui la, he puu kaua i ka wa kahiko, o Kawiwi ka inoa. I ka wa kaua ka, ua kipeia he keiki no ua puu kaua la, a nana no e malama i kela a me keia po. A no ka pilikia o ua keiki la i ka make a ka ai, no ka mea, aole he malama ia o ke ola o ua keiki nei e na haku puu kaua ona, nolaila, e ike auanei kakou i ka loli ana o kona manao, a lilo ai ua puu kaua la i na kipi. Ka lilo ana o ua puu kaua la i ka poe kipi o lalo mai. Ma keia wahi, e nana ae kakou i na olelo a ke keiki, a penei kana, "E ha-ke ha-ke, e haka pii mai–e. Pii mai elua—e, Waiho a ka lua–e, pii mai hookahi—e. E ha-ke-ha-ke, e haka pii mai–e. Pii mai ekolu, waiho a ke kolu, pii mai elua–e." A pela iho la ua keiki nei i hana mau ai, a piha loa aria ua puu kaua nei i na kanaka, a o ke pio iho la no ia o na haku o ka puu kaua, a lilo ae la i na kipi. E na hoa hoi, ina he oiaio keia hana a kela keiki, e lilo ana i mea e hooiaio mai ana i ka ka Palapala Hemolele kuhikuhi ana mai, e i ana, "O ka mea hana, aole ia e nele i ka ai." A o ua puu kaua la, he lapa no ia mai ke kuahiwi mai, e moe ana mawaena o Waianae a me Makaha, e kiei ana i na Kamaile. A o ua ala kumaipo la, ua iho aku ia ilalo o na mahinaai o Makaha a me na kauhale o ia aina; a ua mana ae hoi e pii ana i ka mauna, a e kiei ana ia Waialua a me Mokuleia, e hiki ai i ka poe hele ma ia ala a hiki ma ia mau aina papu a palahalaha hoi. A he mea mau no hoi i na kauhale noho mauna ke ala e hele ai i kai mai ia kauhale ae a puka i na Kamaile, a pela no hoi ke ala ma kahakai o ua Makaha la, he nui kauhale malaila, a he awa pae auwaa lawaia no ko laila, he puuone nae, no ka mea, he kipuka one maikai ko ia wahi ke nana iho; a ua maalo ae ma ia one ke alanui mai Puuokapolei mai, e hui ana me ke ala kapakai mai Puuloa mai ma Waimanalo. Pela no kona moe kaapuni ana ma na kapa kahakai a puai keia mokupuni. A o kahi hoi a ka poe powa e powa'i, aia no ia mawaena o Nahikilalo a me na Makaha. A o ua poe powa nei, aia no lakou maloko o kekahi ana e kokoke ana i ua alanui nei kahi i noho ai, a o ke kanaka nana e nana a hai mai i na haina i ka poe e noho ana iloko o ke ana, aia no oia iluna o ka pali kahi i noho hakilo mai ai. Penei no oia e hana ai, ina e ike oia e hele mai ana hookahi a elua paha kanaka, e kahea iho no auanei oia penei, "Malolo kai—e!" Ina hoi he huakai nui ke hele mai ana, alaila, e kahea auanei oia penei: "Nui kai—e!" Ma keia mau mea elua a ia la, i pepehiia ai ua mea elua a hookahi paha, no ka hookaha wale ana i mea e lako ai lakou a pau ka ilihune; a o ka poe e hele akoakoa mai ana, aole no e pepehiia, oiai aole e lanakila ana ua poe powa nei maluna o kela huakai—aka nae, i mea e maopopo ai na hana a me na ao ana a Satana i kana poe keiki o ka make e ili ana iaia a me kona poe lehulehu he nui wale, me he la, o kekahi lihi no paha o ke alanui palahalaha a me kona ipuka nui. A ke mau loa nei no ia ano i keia wa naauao i na kanawai hemolele o ka Mea Mana Loa, ka mea nana e ahewa na uhane a pau e like me ka hana ana. Ua hiki aku keia alanui i Kaena, a hiki loa aku i Waialua. Aka, ma keia kaha a kakou e olelo nei, he mau pauku ala maikai ole keia, mai Waimanalo mai a Kaena, ke hele i ke awakea, no ikaika loa o ka wela, oiai he lahilahi loa ka pa ana mai a ka makani kaiaulu makai mai, a he lapa one no hoi makai o ke alanui ma kauwahi, nolaila, ua lulu loa ka makani, a ua wela hahana loa ia alanui. (Aole i pau.)