Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 2, 8 January 1870 — HE KAAO NO KAUILANI. [ARTICLE]

HE KAAO NO KAUILANI.

Ke kupueu o ka uka waokele o Kawaikiai i Wailua, Kauau a me kana j>oc mamo aku. Hoopūkaia e Samuela Kapohu. UELŪ 9. [Mamuli o ke kono ana mai a ka lelmlehuelioopuka i Kaao a moolelo Hawaii a haole uiako kakou nupepa, a no ka mea hoi, no ka lehulehu ka mipepa, nolaila, ua ao aku makou e hoopukaia keKaao Hawaii malalo iho nei. Aka,ke noinei makou, o na olelo maalea a me na olelo hoomanamana o ka wa kahiko, aole no ia he mea na kakou e manaoio aku ai; he hoike ana ia i ke ano hupo loa o ko kakou lahui i kela wa. 0 na hewa a me na olelo pelapela, e kapae loa aku ka liaku Kaao ia mea mai kona kakau ana mai.] Ae mai la kela, a hele mai la a imua o kana wahine, aia no ia e moe ana iluna ke alo eaneane ana e lawe aku ke Akua ) kaj na o ka hanu, a hai ae la ia imua o ke ana- ! ina (Kauilani) penei : E nele ann kakou i j ke keiki ole iloko o keia la, e lilo ana i ka | mea ike oie īa, no ka mea, ua hai aku au ia ioukou mamua, ina na'u e pale mua i kinohi peneia ua keiki kakou, a pela ia i hai ai imua o na alii, a me na makaainana, a pau kana kamailio ana, olelo aku oia i ke anaina f e hookaawale aku ma kahi e, a ku ne la ia hele aku la a mua o kana wahine ma kona poo, kukuli iho la, hopu īho la i ka lauoho o | kana wahine, a hoopa iho la kekahi lima ina ! kona lae, a pane iho i kana wahine, ina e j ike mai ke Akua o ka lani ia oe, ola oe i keI ia Ja, eia hoi au ka iakou pulapula ke hana kino nei i kou pilikia, a hana iho la ia e like me na hana o ka wa kahiko. A hoomaka iho la ia penei: E na aumakua mai ka la hiki, a ka la kau, mai ka akau, a ka hema, nu kane no a pau, na wahine no a pau,a me n» kamalii haele mai, he ulono pilikia, eia la, he keiki noho iloko o ka opu a o ka pule hookahi keia o kona pilikia ana, ia Mano, ia Kapulauki, ia Kukapihe, ia Kaulaokeahi, ia iLaukaieie, Kaniaula a me ka mea mana ma i ka lani, na anela kiai kino a pau, haele mai he pihe make, pale aku Ia ka po puka i ke ao, ia Keahua, ia Kapalama, īa Lepeamoa, a ia'u nei, owau nei o Kauilani, o ke keiki ikaika a Kauhao nie Keahua,o ke ola a me ka hemo o keia keiki iwaho o ka oukou ia e lawe ai, a pule iho la ia penei: Hanaua i Hawaii he moku hanau, A i kia e Wakea o Papa ko makuahine, Hanau he poo hele ana iwaho, He kino he oiwi, Kukui ka uila lalapa ka lani, Kui ka.hekili nei ke olai, Kaa ka pohaku ilalo o honua, 1 ke aa o ka honua i ka mole o ka honua, I hanaua i haakoia a hanaua, 0 Kalaniihiihi wahine a Kauilani nei, Kane i noho ai i hookohi ai hanaua, Hanaua i Maui he moku hannu, A i kia e Wakea o Papa ko makuahine &c. A pela ua keiki nei i helu pakahi ai i na moku, a hiki i Kauai, a amama no hoi, |a o ka manawa no hoi ia nalowale ua keiki nei mai ka opu o kona makuahine, me ka ike ole o ka lelehu e noho mai ana, n lilo aku la ia Laukaieie ma i Kapalama. Oiai ia Kaulani e pule ana, ike mai la o Lepeamoa i ka hana paka o kona kaikunane, a kena mai ai ia Laukaieie ma, e hele e lawe malu mai i ke keiki me ka ike ole o ka lehulehu a pau, o na pono a pau o ka makunhine, a o ke ola ka mea e haawi iho, A ia wa no ola ae la o Ihiihilauakea, a hoi mai la ka hanu i a ka hanu, a ikaika loa ae la e like me kona | wa mua. j Ka loaa ana o ke leiki ia Lepeamoa mai ka lima mai o Laukaieie ma—Kona hanui ana 1 ua keiki nei a ?iui, a me kona kapa ana i | kona inoa. j Aka, iloko o ua la In i hanau ai ua keiki i la, ua hoonaueue ia iho ka aina holookoa e j na hoailona kupanaha a ke akun, oia hoi e like me na hoailona o na 'lii hanau o kela |kau i nee aku la i ka noao mau o ka honua, ! kui ka hekili, olapa ka uila, nei ke olni, ua | ka ua, kahe ka wai, a hiki ana o Laukaieie j imua o Lepeamoa me ua keiki nei, aia hoi! | he kaikamahine ua keiki la. Eia nae ua j | haohao o Kakuhihewa i ka nalo honua e ana < o keia nui opu o ihiihilauakea, a ninau aku : j ia ia Kauilani. Auhea ka hoi ke keiki a |olua e hanai oe hoi au i moopuna na'u ? ! Hai mai o Kauilani, ua lilo i o'u mau kupujnamakanii Kapalaina, na kuu kaikuahine e hanai mai, a pau ae Ia no hoi kana ninau iana. I | | A mahope iho o ka moku ona o ka piko o ' ke keiki, kapa aku la o Lepeamoa i kona jinoa o Kamamo, a iloko oia wa hanai iho la jO Lepeamoa ia Laukupu i ua kaiknmahine nei, a he lau hoomahuahua keia i ke kino, kupu mai la ka ui o ua knikamahine nei,a ine ka nui hikiwawe loa, a iloko o keia wa 1 : nui ai ke kaikamahineua aneane o Lepeamoa ma e wi no ka uuku o kahi ai i koe. i A ia mannwa olelo iho la o Lepeamoa i imua o kana kaikamahine. E manao ana paha ko makuakane (Kauilani) nona kona ; pono iho, —kuu kaikunane nui manao ole |mai ia oe, a ia'u hoi, me na kupuna o maua, 'ai la hoi paha ia o ka nui, manao mai o | kahi xr.ea iki na kakou, i mai ke kupunakane, ; ka opu ia o Huloa. | Noho hoomanawnnui no lakou riei i ka hune a ka ai, a nui wale ua kaikumahine ; nei, kupono paha i ka ike i ke kane. A ' pane aka o Lepeamoa i kona mau kupuna,e hoi oiua i Kauai, o maua wale no ke noho ae i kahi o kakou e hoomanawanui ae i ka Ipuumake, a malia, o lona ko maua wahi pono iki i'aila, ola ko maua nohoana. No ka mea, ua bele o„o Lepeamoa., e nana i keiki ui a puni Oahu , a he nai no ka poe keiki i loaa, he poe keiki haalele» wahine ! wale no, a ike keia ia Waialua he keiki ui ino hoi a kupono i kona manao, a o na ma« j kua o ua keiki nei o Waianae a niw Kneua, (

a o kona wahi e noho ana ia wa o Waialua, ia io ia apnna kalana kahi i ai ai mai ke'lii nui mai, (oia o Kakuihewa) a no kona noho ana ilaila i kapaia ai ia aina ma kona inoa,' Waialua. O ka makaukau noia o Kapalama e hoi i Kauai, a no ka nele o laua i ka waa ole, pane aku o Lepeamoa ia Laukaieie, e lawe olua i o'u mau kupuna a waiho aku i Kauai, a hoi mai olua, ae mai la laua, a lawe aku la ia Kapalama ma, a iloko o keia wa i ku-a papa heenalu ae ai laua, a kau iho la na mea e hoi nei i Kauai, a lawe ia aku la laua ma ka ili o ka moana a me na ale hanupanuapa o Kaieiewaho, a pae ana Tnua nei i Wailua, a hoi mai la ua mau papa nei i Oahu, a noho aku la o Kapalama ma i Kauai. Noho iho la o Lepeamoa me ke kaikamahine ana, a me na kahu wahine, me Mailelaulii, a me Mailelauhoe, a me na kupuna aku me Laukaieie a me Kaniaula i Kapalama, a hala kekahi mau pule. Ka Lepeamoa olelo ia Kamamo. Ko lalou heīe ana a noho i Wahiawa. Ka ike ana o Waialua i ke onueanue i ka uka lilo. Ilonahiki Lino ana i ua wahi la, a lilo oia i kane na Kamamo. Olelo nku la o Lepeamoa i kana kaikamahine ia Kamamo. E hele kaua ma keia wahi aku nei la, malia, o loaa aku ka mea a'ui huli ui nau, no ka mea, ua hoi aku la ka mea nana au i hanai i Kauai, no ka wi, aole wahi pono o onei e noho iho ai, ouhea la hoi ka manao mai o ka makuakane o kaua ? E aho e hele kakou, ae mai la ke kaikamahine, o ka makaukau koke r.o ia o ka hele i Waialua ; hele aku la lakou o ke kula o Lihue, a hiki i kahi i kapaia o Wahiawa, aia ilaila he uluhala, a ke ulu nei no lia a hiki i keia wa wahi a« keia kaao, a iioko o ua uluhala la i kukulu ;«i na hale, a ilaila i kino kanaka ai o Kaniaula ma, a na laua i Imna ka hale, no Lepeamoa knhi hale, a no Kaniamo ma kahi hale, a pau a kiki koele, aohe hemahema i koe, noho lakouilaila a liu wale. Eia hoi, ia Kamamo ma i hiki ai ilaila, ua lei mau oia i ka hala o ua uluhala nei, a me ke kumu hala kapu a Waialua, pau iaia nei i ke okiia ka ahuihala a lei ia e ua kaikamahine nei. A o ka hana mau a Waialua he heenalu me kona wahi kahumeLaie. Aka, iloko o na la o Kamamo ma i noho ai ilaila, aole no a pae iki i ka nalu, aekolu la o ka hana mau ana a laua, a i ka eha o ka la, hoi hou ua alii nei i ka heenalu, (o ka poe 0 Waialua kai ike i ko laila nalu, ua poina i ka mea haku kaao ka inoa o ua nalu la,) a hiki aku la laua i kahi e ku ai a hee mai i ka nnlu, a haliu mai Ia ke alo i uka a ike mai la ia i ke anuenue i uka o Wahiawa, e pio ana maoa maanei, e like ke ano me ka laau upena kaka-uhu a ka poe iawaia, a pela ke ano i ka nana aku a Waialua ma, a nolaila i hnohao ai o Waialua, aole nae ia la wale, mai ka la no a Kamnmo ma i hiki mai ai a hiki i keia la a Waialua eolelo nei 1 kana kauwa, a he mea huu ia i kana ike, aole no hoi pela ka lehulehu o na anuenue, pane aku oia i kana kauwa, akahi no hoi ke ano e o ke anuenue i keia mau la, he hookahi no hoi anuenue a elua ke pio mai, he nui wale hoi keia, akahi kuu uluhua ae la i ko kaua pae ole i ka nalu, e aho e hoe no kaua i na papa o kaua, a kahi e loaa aku ai ka onu nalu pae kaua, a pii loa kaua i kahi o kela ua-koko e nee mai la i ke pili, he mea hou ioa keia i kuu ike ana, ae mai ia kana kauwa ia mau olelo. O ko laua hoe mai Ia no ia i na papa o laua a loaa ka onu nalu, i kupono i ka pae i ko laua manao iho, i hoao io iho ka hana, e pae iho ana no hoi a kau ana i ka nua one, lawe ae la laua i na papa a kahi kupono e ioaa ole ana i kn nalu, a hnliu aku la ke alo pii i uka i kahi e auau ni o ua alii nei, e kokoke aku ana i kahi o Kamamo ma e noho mai nna, a iuu wahi wni iki laua, a pau hoi ae laua a kapa, alaila, kena aku la o Waialua i ke kahu. E kii aku oe e uhai mai i hookahi ahuihala o kuu kumu hala lei a hoi ae kaua, ae mai la no ke kauwa i keia leo, a hele aku la o Lnie, a i ua kumu puhala nei a ke nlii, aohe wahi hala pala iki i koe, e ahu uua ka paipai ana o ka lau. (Eia ka hoi ua pau ia Kamamo i ke okiia i lei nona) a i iho la ua o Laie. 41 Owai la hoi ka mea nana i kii e kolohe i ka hala a ke alii ? ua ike no hoi ka mnka, a ua lolie no hoi ka pepeiao, he hala ia na kealii na Waialua," pela ia e nuku nei ia wa, hele aku oia e huli i hala iloko o ua uluhala nei, no ka mea, o huhu mai kona haku i ka hoi nele aku i ka loaa hnla ole, iaia i komo aku ai iwaena o ka uluhala, ike aku la ia elua hale e ku mai ana iloko o ka puhala, nke nui loa aku la ia e ike i ke ano o ka hale, a nie ka poe nona lfeia mau hale, a hiki oia ma ka nio o ka puka mawaho o ko Kamnmo hale, a oia no 1 ka hnle kanaka, a ike aku la ia i kekahi wahine ui e lei mai ana i ka hala, a i iho la ia I iloko ona penei : 44 E, i pau no ka ka hala a ke alii i keia wahine i ka lei ia, akahi no ka wahine ui, aole maanei keia wahine, he gplihini mai, a ka alo ae la keia ma ka puka o ka hnle, pa ana kahea a ke koolau wahine, maloko hale wale. A kahea no hoi o Laukaieie, maloko mai hoi paha, a hoole aku keia. Ka ! e kakali loa mai auanei kuu hoahele i kuu apa wale iho no i keia wahi." Auhea la hoi kou hoa ? e kii aku a hoi mai a ka hale nei, eia hoi paha knhi o ka hale la noho ana, wahi a Laukaieie i ua kanaka nei, ae aku la no hoi kela. A o ka hoi hou mai la no ia o Laie a mua 0 Waialua, a olelo aku 1« ia penei: E ! nani hoi ka wahine ui n mnikai ke nana aku a 1 keia wahine a'u i ike ai*u nei, a o ko hala ua pau i ke okiia aia la ke lei k i ka ai o ua kaikainahine la, i kauoha mai nei nae na kahu e hele kaua ilaila, la o Waialua a heie aku la laua a hiki i ua hale nei, kahi a Kamamo e uuho heun iuua ana i ko- i

| na rnau helehelena i hoopuluia e ba bau kakahiaka, i hele wale a nua ka a-i i ka ua mea jla he hala, [ioe he wahine pupuka la no hoi wahine ui hoi wah) a keia kaao e hai neij me ka wai no o na wahi malo o laua a komo ana iloko. Ia wa no puka ae la o Laukaieie i wabo a hele aku la i ko Lepeamoa hale, a hai aku la i ua mau kanaka nei, a i mni kela ae o kuu mea na i kau nui ai o kuu manao, a i olelo mua ai au i o la honua a noa ka ili o kuu kaikamahine ia ia, o ke kaoe na a Kamamo hoao ia, a eia na malo elua, a me kahi apeupeu no kekahi a me kekahi, e aho ia mau wahi hoola la pumehana ka po, (kuina kopa) a hoi aku oe a olelo ikuu manao imua o laua, ae mai o Laukaieie i keia, a hoi aku la no hoi ia me na maio elua, a hoohume ia laua. (Aoleipau.)