Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 3, 15 January 1870 — HE KAAO NO KAUILANI. [ARTICLE]

HE KAAO NO KAUILANI.

Kt kupufti o ka uka tcaok(lc o A<7?ro»kini i Hailua. Kauai. a mt kana pot mamo aku. HOOPL'KAIA E KAPOHI. ! UFLCII. [ Maīūuii o ke kono ana m&i 3 k.i k'iiu'-:hr. e h* »> IKiiA i Kaao a sW>ei> liamūi a hsM>k m\ ko ka- ; uupepa. % eo ki hoi, c*> ka k*buiehc ■ nujiepa, nolaiia, ua ao aku aakūu e iw>«pak2J» ke K&io malaio iho ati. Aka.ko ooin^i ' makou, <> a* olelo mz&b& a uk* »a oh lo • nanuana o ka *ra kahiko, aole no ia ho o.'p. rui f e nnnaoio aku ai; bc h'.'ike ana U i ke ! ain? haf<> k« o ko kakou lahui i keia wa. 0 na | hewa a na olelo pelapela, e kapae loa aku ka ' hakia Kaao ia mn mai kooa bkiu ana mai.) 1 [A maanei e ike ai o'u hoa kaana, a hai-, j hai oleio o na mea hou o keia kau hooilo, e | oee nei i ka hookola ana o ko Lepeamoa koii I koi, i upa ai i kana pua rn»ltniili a o ke keiki ; ! o ka ehu kai o lalo ka hoa e lai ai, o na kai unu a ka manao, a o ka poluli ka ka mea i ! kuai ia ai o keia kaikamahine a li!o la, n pe»la no paha kahi poe o kuu lahui e notio mai I nei, a o ko kakou Kauilani hoi ea, aia no la i ke lapee la me kana wahi pupu wahine i j Waikiki, aohe mana» iki mai i kana hua, a ! nie kona mun, ika, he mea mau no ia i keia i inhun mai kohiko loa mai a hiki i keia wa, I a pela no paha i na lahui e ne, mare aku no i i ka wnhine, o ka hoi loa aku no ia a noho \ we ka a haaiele mai la i na ' imakun p»>noi nana i hoohua aku, a he kaka-. ; ikahi wnle o l»a poe e noho pu ana me na ; l makuA ponoi, a no keia ka olelo kauiana, pel noi: He hanaina keiki kane, he nana i ka j h<\i ipu n he hanaina kaikamahine hoi, ola nn iwi wnhi a ka olelo.] ! A ia wa, pane mai o Laukaieie ia Waia- ; !ua. " E, o ko wahine no keia |a i upu ai; ko ia nei makuahine a noa ka i!i ia ee, a he | nani hoi ia ua iiiki kino mai nei hoi oe, po-1 no loa iho la, a peliea la hoi !iou inanao ?'• - He makemake no anei oe o kau wahine no! , keia ? Ae mai la o Waialua, a ua holo ia J | mea i kona manao, no kona ikeana aku i ka ! ; ui launa ole o ua lwa kiani la o ka uka inaulukua o ua aina la, a hooholo iho la ka ma- j nao e lilo o Kamamo i wahine na Waialua : i a uhi ka lepo o Ka honua pau ae la, a pela : no hoi o Waialua i ae aku ai i l;eia manao, - ; a noho pu iho la o Kamamo me kana kane, | i ua uka lilo la e noho ai, a o ke oki no hoi | | ia o ka hana, he ua wale no mawnho nohe e • kulu, ua kukulu e ia ka hale i o la honua, e ! like penei: 44 i kuhi e no ka ua i helu mai : ai waeh' e ke pulu o Inlo," a pela no hoi ke- ! | ia i kahi e no o Waialua, hilo e ka Lepeaj moa kaa a paa, a i hoea io aku ka hia o | i Waialua ua maikai mua ka makau, oia hele ; j no a ku ana i ke kakala, me he hee la e ou ! | nna iluna o ka leho a ka poe lawain hee, ko ! | ka leho ai iho la no ia, aole e hakalia, i ha-| | kalia wale no i ke kukui, " pupuhi kukui | mnlino ke kai," a ikeia iho no e ou ana ilu-! i na, a lilo iho la o Waialua i kane a pela o j 1 Knmamo i wahine a mau loa, a pela laua i ■ noho ai a hiki i ka make ana. E oki ka iu-1 nna ana e na hoa maanei, e nluli ae kakou e t j nanu i na hana a ua alii nei i kona mau ma-1 , kaainana a me kana kauwn a me na mea i! | Uoe; j | Ka /iooum ajia o Wa'mlua i leana kavica ekii ! j i 7ii makaavui7ia e laiee mai i ai, a me na ' i ia he mei o Ukoa—Ka Laukaieie inakana i I na makua o Waialua. I j A mahope iho, kena aku Ia o Waialua i ; | kana kauwa ia Laie, me kona olelo aku pe* j i nei: " E iho oe a i kuu mau makua, e ole-1 j lo nku Inun i ni makaainana e kii e kuu ka j j ia o Ukon, n e kalua ka uala, ke kalo, a e In- i i we mni i uka nev, me ko olelo aku he wahi- • j ne kō'u i oi ae ka ui inainua o na pua a pau I | o ko u Ahnpuaa nei." A ua holo in mea i | j ka manao o kana kauwa, a maknukau iho la ; j ua kauwa nei e iho i kai o Waialua, me ka 1 i molama i ua kauoha a kona haku i hai mai ! ai, a ia ia e makaukau ana e iho i kai, haaI wi mai la o Laukaieie he innu kuina knpa o j Kauai mai, e lawe a no na makua o WaiaI ( a olelo u Kauai nei he kuina ho-! ola) a ku ae la un o Laie a iho aku la a hi-! ki i kahi o na nmkua o Waialua e noho ana, haawi akn ia o Laie i ua mau kuma apeu nei ia laua. a me konn hai aku i ke kauoha , a ke alii i hai inai ai ia ia, a heaha la hoi ia , kauoha ? Ua ae mai no na mnkua i ua kauoha l-i, a o ko laua inoa ua hai mua ia ma- \ ■ mua, o Waiauae a me Kaena. | lloko o ka manawa a Laie i hai aku ai i j ke ano o ua kaikaiuahine la imua o Waianne ma, e noho ana keknhi wahine makaula o Makaewa, a pane mai la ia imua o Laie ; i ine ka olelo ana. » E, mai kuhi oukou la | | ia wahine he'lii ole ia, a hookauwa iho ou-: kou ia ia, he pua alii ia i k a u i ka wekiu, ; no ka aina o ka inai lewa iluno, oia hoi o hauai, o kona mau kupuna, oia o Kuolua, a me Pomamo a me Manokalanipo &c., he pu-! j hi kanaka, he hele po, i lohe oukou. ,, A lohe i na'lii a me na makaainana i keia oleio a ua wahinemak»ula |a, ua liio in i mea malama na lakou. A kii aku la na makaainana i ka i-a o Ukoa e kuiu, a pela i ka ai, a ua emo ole ia mau kauoha ua pau i ka hookoia, a ahu mai l la keia mau inea imua o ke 010 o Laie, a | hor|ale aku la keia e pii pu i uka o Makai-; wa e lawe pa me ka ukana, a pii pu iho }a | na makaainana me ia roe ka ai a nui wale,! a me na i-a he nui [oa, o ke Āiea, Amanma a me na i-a no i kupono no ka ai ana, a hiki i ana lakou i kahi a Kamamo ma e noho anaj a o'* la Wa noho ana \vi o kamahele, a o * ka na kanaka hana mau no keia o ka hali i mau no i kn ai a puni ka makahiki, na ua! mau alii nei, a pela wale no a hikī i ka hapai) ana o Kawauao, a hoi wale no lakou i Kauai. j Kā hapai tma o Kamamo i le hūi. Ka hao-! ana « j i ka mal uakitte oie o) Kamamo ct nin&tt. Ko ījtv€amoa hoike ana \

ieia tAf>. Ke imno &na o Waialna i nei € kde i ka k&enahi. Ke Lepema&i h&atri ena mai i mau papa ne> laua. Ko 1-3U& h'Ao ana me na i i'»i mmna <t hixi i Kauai. K*z ījrpcatn 'i oleia imai o Le?'-* hunonn a me le kaikomākim^ o ke*a wa a na e h*ii mau ana i ka ai, io»a ct«i U ī* Kamamo ka i!o!i ke.ki ana, {osa hoi he hoopailaa i na mea e ne sia no a i kana mea e onoai alaiU pooo.) a pane aka ke kaoe, " beaba mai oei keU ou i keia wa ? He hoopoilaa i oa meti a p«o, aohe mea hoopaiiua oiea'o," i mai kela M be mai mai no hoi piba ooloko ke 000 oie ia la «*!.'* Aole i iialiu mahope iho, ike aku 2a o Waiaiua i ka hnpai ana o kaaa «ahioe, 03 keke ka opu o Kamamo, (noi ka opa i ka Hawaii oieio. A 000 pono mai !a o Kamamo i «ka ai a me k;i i-a, pau ae ia ke a/io hoopapailua, a ia wa i olelo aka ai o Waniua imoa o kaoa wahine penei : E ! auhea oe e kua wahine? Mai kuu ]a i liloai au nau n hiki i keia la, he mea haohao iloko o kuu naau, a nie kuu maka i ka ike o'e ana i kou makuakane, a me kou makuahine nana oe ihaoau uiai, eia ihea kahi i noho ai ? Hai mai o Kamamo penei : He mea nui kau e kuu ipo e ninaa mni nei, a he mea pohihihi no hoi,a ke hoohiki aku nei au ma ka inoa mana o ke Akua ike o!e in, rae ka poleiei a me ka oiaio, aole au i ike i ko'u makuahmea me ko'umakuakane, inai kuu la i hanau ai a hiki i ke«a la j au e hai mai nei, aka, nia Kuu lohe, e hai no au e like me ia. U K:iuilani kuu makuakane, o ke kaikamahine a Kakuhihewa o ko'u makuahine ia. Alaīla, he mea kaumaha i ko Waialua manao. i kuna lohe ana o ka ke alii nui kaikamahine keia, a pane nku la ia imua o kana wahine, E ! auhea oe, e lalau aku oe i j kekahi newa, a e uhnu inai oe i kuu poo, a j īnake koke iho au, o lohe ia aku hoi nuanei j i ke.alo alii, he inaiooino nui loa ko'u, nolaila, e aho e hana e mai oe ia'u a make, a i ole oe e ae i kuu manao, e hele no au e kaawe me kekahi knula, a e make koke no au.' A ia wa, pane i la ka wahine, owau nei I.i, he kaikamahine au aole i hanai pnka iho ke'iii nui ia'u, he mea e wale no ka mea nana i hanni ia'u, oiai mai kuu la i hanaiia ai au e kuu mukuahine hanai a loaa wale oe, aole kuu makuak«\ne i lawe mai i pono no'u, oiai ua uui ka v*i o ko makou wahi i noho oi, nohe pono o ka nohoana, oiala i loheoe. Aoie no hoi oe he kane na kamea e, na kuu makuahine hanai no oe i ike i o la honua,a na kona manu no oe i lawe mai a hiki i keia wahi, n lilo ai au i hoa nou e kohu ai o ka noho ana. Alaila pane hou mai ke kane, a eia la hoi i hea kahi i uoho ai o ko makuahine hanai i keia wa ? Hoole nku la kela, nole i ikeia, eia la i hea ? I nku la kela, aohe no he nalo iki o ke knumaha o ko'u naau e noho nei, i na paha e hai mai ana oe i ua mnkuahine hanai la ou, alaila, epau paha ko'u manao i ka make, a e ola pu kuun, hoole mai la no ka wahine me ka huna loa, a pa kolu kana hoole nna imua o kana kane, nlaila, i mai la ke kane, i keia la e kaawale kaua, e hele au e hana i mea no'u e make ui. Eia ke kumu | o kona huna ana ia Lepeamoa, ua olelo e mai oia, aole o Kninamo e hoike i na mea a pau, oin wale no ke ike, o ikeia ke kee o me ke ino wahi a Lepeamoa. Muhope iho, puka ae la o W'aialua a hopu nku la i ke kaula nhihi i mea nona e makeni, a hea aku la kaua wahine mnhope me ke oli ana. » £ kuu ipo nloha, e hoi mai, Kuu hoa ua naulu i ke kula, Ke kai pnwa ae la i ka pua o ka k.hua, 1 mehnna hoi au i ko poli, Hainn e na manu leo lea o ka uka, E kn Oo kaniieunmauna i ka lai la, Ua no kaua e ke hoa-e, Aohe hala o ka huhu ona-e, E huli e hoi mai a, liin hoi nu ko lei mae ole-a, A he koolua hoi no neia uka-e. A lohe aku In o Wainlua i keia leo hoalohaloha a kftnn wahine, huli hoi mni la ia me he kanaka la nana i hoihoi mai a ku ana ke-! ia imua o ua wahine, a olelo nku o Kamamo i na kupuna, e nnna ae oukou ia ia nei, e hele ne au i o ia la la, (Lepenmoa) ae mai | na kupuna, a hele aku la ia. j Eia ka mea nana ī hoihoi mai,o ka mana i 0 Lepeamoa, oiai oia e lawaia ana i na ko-! hola o Waialua, Hloko oia ]n, pa-e ana ka \ leo o ke kai me he kannka e i mai ana.! 41 Aia ko uka la o ko hunona ke naauaua ! mai la e make," aluli ae la ia a nana mai la 1 uka, ike mai la ia i ua hunona nei e hele aku ana me na mea make nona iho, a huli hoi mai la ia, me ka olelo ae oia nei i na kupuna mann ona, a heaha la hoi ja ua hoihoi ia a hiki i ka hale, a oia nei aku no hoi a hoea ana i ko ia nei hale me ka haawe o ka i-a. n o ko ia nei komo ana iho no ia hoea nna o Kamamo, a oleloaku la i kona makuahine. » i hele mai neiau ia oe, mai make iho nei kuu kane, ua makauknu ka hoi me ke kaula kaawe i ka puana-i (wahi a Kauai) a aneane aku nei e lele i ka pali, n me he aha la i hoihoi ia mai, paeaea wale aku nei no keia ma kahi mele." Heaha ke kumo ? wahi a Lepeamoa. » 1 kuu hai aoa aku nei ia Kauiliioi, maka'u ioa kela, a pau wale hoi ia, ninaa mai kela ia oe huna loa an ia oe," a pane ako o Lepeamoa, o hoi a hai akn i ko kane. Hoi no hoi keia a imua o ke kane e noho mMie ana no hoi kela aohe ulako, ina paha he hoa e aku me ne ia ua ]efe i fca aole o ka hiwahiwa "hoi a ka aooi Jepahu wale ae uo kahi manao. me he kanaka wawae hookahi 1« i lua i ka laau. A hoopaka aku !a ia i kana olelo. Auhea oe e kou kane f A lali mai !a kela me na helehelena i piha i ka louluu a me ke kaamaha, a hoopaka ieo iki mai la i kona leo, me ka haahaa loa, eia au kau kaa\ra haahaa loa maialo iho o kou mau wawae i keia ta, he mau olelo ino pahn ka'u i m !* \ hala

peaeia ua mnke kahiko aku !a au ia oe. —-A no kaa ninau hoi no kuu makuihiue hanai. ' &e ae aku nei au he makaahine no ko'u. a e ».ke Woke ana oe ano i keia manawa pokole. Pehea au e ike ai i ka makuahwe o kaua? Wahi a ke kar»e, o!cio aku o Kamamo. e hele kaua a kela h«!e h {oia hei ko Lepeamoa 'hale nohe.) noho kaoa mawaho. alaili, e nina pono e-e i kuu wa e iu ai i ka uala, a e I ike oo oe i na kioo he nai wale o kua ma--1 kuahioe. ! A hele aku la laua a hiki iua hale nei, a k*a *ra kupono no hoi keia i ka haoai, a i ' ke kane no ke omo uala, (po-i oala) a lu aku f U o Kamamo i ka ai e like me ka hana mau a kakou i ike ai i ua helu mua i ha!a, a ia wa ike aku !a o Waialua i ka nui a lelehu wale o na moa e holo mai ana, a olelo ae la ia imua o kana wahine, e, noho wale iho nei no hoi kakou aohe moa iki o keia wahi, hele mai nei ka hoi ka moa a nui o ua wahi nei, hamau mai o Kamamo. a pau ae la ka ia nei olelo ana, noho iho la laua a hiki i ka wa i hea mai ai o Lepeamoa, a komo aku la laua iloko, a kamailio mai la o Lepeamoa i mua o kana hunona, ua ike ne nei no hoi paha oe i o'u kino la,ne aku kela. Eia ka'u ia oe, e hoopau ae i ko manno lapuwale, nole oe i kane na ia nei ia hai, i kane oe īa'u na'u i buli mun oe a loan, a oia ka men i lilo ai oe i kane na ia nei, a p.au ae la ka manao ana o Waialua, a hoi aku la laua i ko laun hale. A niahope iho uui loa ae ka opu o Kaina mo i ke keiki, ia wa kono nku la o Waialua i kana wahine e hele laua e heennlu, no ka mea, o kana puni no ia o ka heenalu mai kona w;i }M>keo wale a mare wahine wale. Ae mai la no hoi ka wahine, a hele aku la o Kamamo a mua o Lepeamoa, a hai aku la e hele ana laua i ka heenalu, o ko maua papa ole paha auanei ka hewa, alaila, ha&wi mai la o Lepeamoa i na papa me kena olelo mai, 4> e hui oe a imua o kou mau kupuna e olelo aku oe, i mea mai nei o Lepeainoa la olua i mau papa hoenalu no maua a na laua ia e ae mai." A hoi aku la laua a iinua o Laukaieie ma, hai nku h\ i na mea a pau u Lepeamoa i olelo inni ai ia ia, a ua holo ia mea i kn manao o kona mau kupuna, a ninau mai la laua. O ka mannwa hea ka manawa e hele ai ika heenalu ? 0 keia wa no wahi a Kamamo. A ia wa loli ae la ua mau kupuna nei a lilo i mau pnpa, i oi ae mamua o na papa a pau ma ke aupuni Hawaii nei ia wa, a o ka oi kelakela no hoi keia o na papa maikai i ka iaua nana iho, a, ia wa i olelo mai ai o Lepeamoa imua o kana mnu keiki, i knna olelo wnnana, penei: Ke liuliu nei olua e hele i ka heenalu, ke onioni la kekahi kupun ino o ka moana, ua ike mai la i ko u-i e kuu kaikamahine, n e kii mai ana e kaili ia oe ke hala ioa aku i.lna i \a\ monna kai popolohua mea kane, e eleu mni auanei kela i kana, aia kana meopuna aohe wahine. Aia i hea kona wahi i noho ai ? a owai kona inoa? Wahi a Kamamo. Aia ika papa-kuo ka honua knhi e noho la, ua makaukau nae, a o kona inoa o Honunuikualena, a ou haele paha, e nuna aku no au i kapa nei, i holo auanei olua a uhi kai o Oahu nei ia olua, a nana aku olua i ke ao opua i ka lewa, e paa ana ke ao, he aina ia o Keaolewa ia, (o Haupu ka inoa hou) i au mai ka opua i ke kai, a nianaone olua aohe ia he aina, huli mai no ka ihu o na pnpa hoi i ka poli pumehana oka makua. "Ae aku la o Kamamo ma i keia kauoha, a pau ae la ka Lepeamoa ao-ao ana, nui loa mai la ka makani o Waialua i ka heenalu, a hoolale aku la i kana wahine e hele, ae mai no kela me ka olelo mai" e kau kaua iluna o na papa o kaua. " A pane mai ke kane, nawai i olelo mai e o kahi keia e hee ai o ka nnlu o kahi malo ?" fle keu aku no hoi kou ake e olelo mai nei. E hoao paha kaua i ike ee i ka oinio o ka'u, a ae mai la ke kane. A kau iho la ka wahine ma kona papa, a pela no hoi ke kane, a heaha la hoi ia aole i emo lana ana laua nei i ke kai o Puaena, a 1 iho la ke kane iloko o kona naau, " he oia- | io no ka ka mea a kuu wahine i hai mai nei |i ka hale." A hoololi ae la laua nei ina papa o laua, a hee aku la ma ka lala a waeina konu o Kaieiewaho, hoopololei hou laua i ke kulana o na papa o laua ia wa, a like me mamua, a holo pololei aku la—Aka, aia no ke kupueu o ka uka ke nana mai la ia | laua nei i ka hele i ke kai uliuli o waho lilo. | la laua e holo nei i wnena konu moana, e •aloana i na ale hanupanupa o Kaieie, nana ! pono akn la o Kamamo ma ka ili moana, i I ka hoailona a kona makuahioe i hai mai ai; |a ike aku la keia i ua ao opua la e ku paa :ana, aole no hoi he wahi mea a pulu iki laua nei i ke kai o ka moana, a oli mai la ua kaikamahine la penei : j Nani ke ao lewa e kau nei, I ke ao hoopuaa, 1 Mokuiau i Mokuaweoweo, He pako Waialele he poo no ka aina, Ke hoī ae la e inu i ka wai o Kemamo, He mamo no oe no ke aiwaiwa. No ka mahui lanakilano ikahi kiekie e-a, E ke hoa lanipih lua i ka manao, E ke hoa e-a. A pau ke oli ana a ua kaikamahine nei, me he mea U i paia ae na papa o laufc oei, |hele ana mawaho o Anehola. a ike aka la |ua o Kamamo ia Kalalea, i ke ku kilakila Imai i ka lau a oli hou aku no ua kaikamahine nei, penei: Nani Kalalea ke kihi o Koolau, I uhi kukai kaunaoa ola i ka In, Ula loa ha i ke kni o Mnunawili, He wini be kini lehaleho ia na ke aloha, Kuu hoa mai ke kaha ai ole o Mana, Noo ana ke aloha e ka ipo, * No'a bo» no ka mea au i panio ai, 1 £ ia la boi-e. , Eia hoi au ko ipo ane kaa maka-a. 1 (Ao!t i pttu )