Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 7, 12 February 1870 — HE KAAO NO KAUILANI. [ARTICLE]

HE KAAO NO KAUILANI.

Ke kupueu o ka uka waokele o Kaioa*kini i Wailua. Kauoi. a me kana poe mamo aku. ii£uTn. i īMamnli o ke kono ana m&i a ks lehulehaehoo-' puu i Kaāo a n»?»eIo Hawaii a haole na ko ka- ; too nupepa, a o»j ka on&i hoi, oo ka lehalehu ka napnn, oolāiia. aa ae aku makoo e hoo^oka»; keaaao Hainiii maialo iho wi. Aka. kf noioei; makoa, ona oieio aneoa oWo hoon»namana oka tra kahiko, aole oo ia he m<a na ? kakou o manaoio aka *i; he hoike aoa ia i ke; ano Lupo loa oko kakou Uhui i kela wa. Ooa j be«ra a ioena olelu pelapela 5 e kapae loa aka ka: baku Kaao ia mea eo&i kooa kakaa ana mai.] | A pau ke oli ana mai a ua waa la, hoopu- J Ika ako la o Laokaieie i kana olelo peoei: " I 1 hea ia aku nei hoi paha oe e hoi mai i waa no na hanai a kakou e hoi ai i Kauai ; i ka: aea loa no hoi kekahi ou, aohe no hoi o ka noho koke mai maanei ae la, nana mai ana o na hanai a kakoa." la wa koke no ku a waa ae la o Mauoki, | a ike ia aku la he mau hookele e noho anaj iiuna, ua kupa a kamaaina waie i kn holo j moana aoa, aohe paki kai wahi a ka olelo, a | 0 ko iaua mau inoa o Mapuoaku a me Owai- : | kahiki, ua ai wale paha oe i ka momona a. | na'iii o na aupuni e aku i nanea ioa ai oe, heI ie aku la no hoi paha a aho ka oio o ko au-' wae, wahi a Kaniauia ia Maooki. Aka, hooiaie koke mai ia o Mapunakn ia Kaniauia e: hooili na ukana a mnkaokau kakou i ka ho-; lo aku, n he mea oie hoi ia i ka iima o na kanaka o Waialua, nole i emo kau ana na; ukana, a knu pu iho ia no hoi me na ohua i! hai mua īa aku nei ma keia heiu iiuna o oa waa nei. ' 1 Aka, ia Kamamo i kau ai iiuna oka waa, kupu mai ia kona aloha i kana keiki ia Kekauiia i ka noho i Oahu, a uwe iho la ia me: ke kuiu o kona waimaka e hiolo ana ma na ' 'papaiina nohenohea i ka ihu nnu. ; A hoomaka mai la na hookeie e hana ika iiaua hann, o ka laua mau hoe he mp.u iaau ioloa, e hou maoii ai no ka i ka honua, a ku no iiuna ua mau kanaka nei e pahu ana me ko iaua ikaika, aole no hof i emo pae ana ko iakou waa i Wailua, Kauai, a iele aku ia o Kamamo ma i kapa a pii aku la a hiki i Po* j houia hoomaha. Aka, o ka waa o ua poe nei ua nalo aku ! la iloko o ba opu hohonu o ka moana me ua i mau hookele ia no, mamuli no o ke ano ku-1 pua o ka inoana a he olaii hoi no ke aupuni Hawaii iloko oia kau a nee loa aku la i Ka-! hiki ; e ike no oukou mahope aku ika hana a ua waa kupua nei o ka moana, a pela ' no i na in«a e ae ma ka hope o ko kakou , kaao ke hiki aku ia wahi o keia kaao, aka,! aoie e lilo ia mau olelo e poino ai nou e ka • meo e heluheiu ana, he ano naaupo ia no ke- j ia wa o kuu lahui. Aka, ua nui a lehulehu ! wale na olelo ku i ka haumia a me ka peia-j pela i waiho ia e ka oukou wahi kauwa nei i e like me ka mea i papa ia mai ma ko ka-1 kou kukini mama ; ina e hoopuka pu ia me i na oielo a pau, aole no e pau i hookahi ma-1 kahi a oi aku ke hoopukaia keia kaao. j Uh lawa ae la ka nana ana ma kela mau ! I mea, e hoi hou ae kakou e ike i ko Lepea-' | inoa ma hiki ana imua o kona mau kupuna • hanai. A hoomaha iho la lakou a kuu ka \ iuhi ka maleeloe a me ka nae, a pii aku la } lakou ma ke kula e waiho la ma ka aoao hi-1 kina akau o Waiiua-kai maluna aku o Pa-1 paaiae a me Pohoula, a ua loaa no paha i na ' kamaaina olaila ka inoa oia wahi, ua poina i j ka mea malama kaao ka inon o ua wahi la ; | a hiki ana lakou i Lanikuhana ma ka aono! hikina o Noonou, e noho mai ana o Kapalama me kana kane me Honouliuli a hui aioha pu iho ia lakou me ka nui o kaalalaana. A ninau aku ia o Kamamo ia Kupalama.l auhea ka hoi o Keahua ? Aia no la i uka o I Kawaikmi me ka moopuna a lauii, aohe no j a ike iki ia mai i kai nei wahi a »Kapalama.! A noho pu iho ia iakou a hnla na h» eiua, a ! 1 ke kolu o ka la o ka noho ana ia Kauai ai-1 ua awaaieaa iehuiehu, hoounaia kekahika-1 hu (a-i-puupuu) e kii ia Keahua mn e iho mai e ikea e hui aloha pu me ke kaikama-1 hme, me ka moopuna Kamamo a me kana | kane me Waialua, aole no hoi i emo hiki j aim ke kauwa i uka o Kawaikini, a hai aku I la i na kauoha a pau i ka elemakule ain o! ka uka a roe kana wahi puali (wa'nine) a me i ka laua moopuna, a huli hoi mai la ia a ma- | hope mai no hoi o Kauhao ma o ka iho ana | mai a hui aloha iho ia me Kamamo a me | Waialua, me ka uwe ana e iike me ka uwe i a Hawaii nei i keia wa, (he uwe hamama e| nui ai ka h?o.) i

| Eia ka raeti haohao i ko Keahua ma ma|oao, aole o Lepeamoa iloko o keia hui aloha ana, aia no ia i kona kino eepa kahi i noho ai, nolaiia aole o Keahua ma i ike i ka laua imakahiapo. Ak«, o ka Kamamo hana o ka hanai no iaia mai kona ia i hiki ai i Kauai! a hiki i keia la e oieio ia nei, A i kekahi ia | a Kamamo i hanai ai i ua moa nei e iike me: ka mea mau a iilo i kino kanaka, kiiia o Kea-1 hua ma e hele mai e ike, a hele mai ia no I hoi e ike. Aka, aia no o Kawnikioi ke no- : ho ia oo i ko Kamamo ma haie e hakilo noa j i na heleheiena o Lepeamoa, oiai, ua ikeaku | U oia i na ano « pao i ka manawa a Kaoia-; mo * hanai ana īaia. A mahope iho, hoi aku la o Kamamo i kahi a Kawaikioi e noho oei e hakilo ana hoi i ke ano o kooa kupunohine moa* a hoopuka! mai ia la i kana olelo īinua o Kamamo pe- j nei : Akahi no hoi ua nui o na kino o kual kupunohine o Lepeanioa, e aho paha e Kana j aku au a iilo i kino kanaka maoli i kela wa j keia wa. aole o'u makemake i kinn moa ko*| na. (a wa htlc nku (a o Kamamo a hai aku i keia n»au mea imua o Lepeamoa« a pane uiai o Lepeamoa imna o Kamamo, ina he akamai kona i U haoa \ kuu kiōo a iiio i mea maikai aia no ia i kona manao j n iua {

00 nae boi e pau ke» aoo kino o'u !a, aiaiia pau ko'u «ahi mana aoie wahi mana e koe. Ki hana ana a ia Lepeamoa a 130 i kino kanaka wale no. A hoi aku ia o Kamamo a imua o Kawiikioi a hai aku ia i keia mau mea a pau ioa, a ham iho }a o Kawaikini penei : Kahea aku ia ia ii Keaoiewa e hookua mai la wai hookanaka, a hookuu mai no hoi keli e iike me ka mea i kauohaia aku ia». (Ua hoomao popo no hoi paha oukou e ka poe i lawe i ke Kiiohana Pookeia o ka Lahui, mai ka hapao ke!a makahiki i kunewa aku nei i ka aoao mau o ka honua a hiki i keia makahiki o ka Haku 1870. oa hai aku au ma kekahi oia mau hela i ke ano o keia Keaoiewa.) īNolaila, e nana ae kakou i ka iapaau ana a ua iwa kiani nei o ka uka i kona kupunohine, a penei oia i hana, oiai, ua waiho ia mai ia imua o ke aio o Kawaikini ua wai la, a hopu aku ia ia i ke kino moa o ke kupunohine a hooiuu iho ia iloko o ua wai nei, a pai ae ia keia ma ke poo me ko ia nei mau iima a ieie ana ka ua kmo eepa nei a Kapukaiii i uka o Kapahi, a o kona inoa oo ia a hiki i keia ia o Lepeamoa, he pohaku nae i ku iike me ka moa, a i makemake e ike e heie no a i Kapahi ninau i na kamaaina malaila, aole iakou e hooie mai i keia. A ia wa ike aku ia o Kawaikini i kana mea e hana nei he kino kanaka, (hetvKkine) a pane aku ia ja, " Ae o ko'u makemake ia o keia kino, aohe pono o keia kino ou he mea ai na na'iii a me na makaainana." A kahea hou no keia penei i na kupuna oka lewa : £ ka maka o ka Hokuioa, e iawe oe i kuu leo a hiki i Nuukaiakea, a oia kai la popoia a ka poho o ko lima kiola mai i kai puku pau no kuu kupunohine no Kalehuamakanoe. A iohe aku la o Hokuioa i keia leo o kana moo|)uoa, a heie aku la ia a imua o Kahikipalenaku ka mea nana e maiama ana ua kai la ia wa. A i aku Ia ia, E ! ua hilahila ika kakou milimili alii o ialoo Kauai, a pane mai' keia, Nawai mai, Nawai mai ? Hai aku la kela na Piuoano nana mai o Manokaianipo, 1 noho aku ai m Nuukaumakalani na laua mai o Pihanakaiani a loaa mai o Kaieikoki wahine, a nana mai keia hanauna. Ae mai la kela, Aoie io no o ka hnku. Aia wa kioia ia mai la ua kai ia a ke aio o Kawaikini, (he keu no hoi a ka helelei ole o keia kai, aka, n»ai manao nui ka poe e heiuheiu ana he mea na oukou e hooiaio iho ai, e heiuhelu no nae me ka noonoo no i ke ano o ka huaolelo kano.)

A hehu ia iho la ua o Kalehunmakanoe, (ua kUoiia kela ino mua on.i) i ua kai la, a auiui iho ia ia Waiola a ae hou ae a waiui, a lilo iho la keia i kino ui e like me ke ano n»au o na olelo ana o keia kau he ui, he nani ahe mnikai, &c. A kauoha īho la o Ka-

waikini ina makua ia Kamamonia penei: I noho auanei a i kii mai o Alakaiwa ia olua hoi ia ilaila. E hoi ae au i uka ke hea mai nei na lehua o Kaawakoo e hoi aku i ka uka iilo o Kawaikini, (aia no keia wahi i uka o Wailua.) a hoi aku Ia kela me kekahi mau kupuna rne Leialoha w., a me Kupulupulu ma a hiki i Kawaikini a noho iho la. Ka ike ana o Kaieaikini i ka hana a ktma kaikunane ika heiau i Waialua.Oahu. Ka koao anaoua keiki nei me Kapikookalani ma ka moeuhane a hele kino ak u. A ia Kawaikini e noho nei i ka uka, ike aku la ia i ka hana mai a ke kaikunane i ka heiau ana, a ku na pou muao ka heiau, hoomaka mai la kona kino e ka luhia a ka hiamoe i kela la i keia la, a na kona makuakane wale no i hana ka heiau. Aka, iloko o keia wa e hooninipo ia nei ko kukou Kekauila e ka hiamoe, loaa iho la ka uhaneo kekahi wahine ui e noho ana i Kahikikukuma i hoikeia ae la hoi kona inoa mamua, a hana i° mai la ka lia īaia i kela la i keia la, aohe no hoi he hiamoe ana e nele i ka loaa mau o ka uhane e ua kaikamahine la ia Kekauila. A mahope iho aneane ae e paa kana heiau, inakakau oia e hele aku e hu!i i kana mea e lia nei. aka, pauhia hou ia iho la ia e ka hiamoe, a ia wa halawai inai la ka uhane o Kapikookolani me ia a olelo mai la penei: "Ma. muli o ke kono ana mai a na koii a ka manao e hapahapai ana i ko'u apahu kino, e i ana e hoohuiia kaua i ke kaula gula nan» hemolele o ke ola kino una, me kuu manno paa e lilo oe i hoa no'u e lai ai o na kaunu a ka manao o keia noho ana." A pane aku la ko Kekaaila uhane iinua ona, Ae, he oiaio kau mea e pane mai nei imua o kuu kino uhane nei, o ko'u manao paa ia o ko lilo na u. u pehea la kaua e hui ai me ke kino kanaka, oiai he malihini kou mau helehelena imua o ko'u maka i keia wa, a o hea hoi kou 3tna hanau i hiki kino aku ai aa ilaila ke paa ae kuu umu ? A pane mai la kela penei: " Aia ko'u aina i Kahiki o Kahikikuk.ima ko*u aina pnnoi o ko'u mau makua o Kahikipalenaakane ko*u makuakane, a o Haiianiwahine ka ko'u makuahine, a o ko Haiia. □iwahine mua o Oneoneihonua a o Kamonilani kana kaikainahine, a o keMii oia aupuai o Kaimannholo, (Moi) a i manao oe e hele ae e nioau i keia auponi a me ke'lii. a e ike no oe i na hana a ke lii nui oia aupom, he alii maikai, aole haoa i na mea e pono oie ai o ka manao o kooa mao makaainaaa he noi kooa aloha ia lakou." A pela ibo U i oielo mai ai uhaoe kaikamahine la ia Ktfcauita. A pooho ae la ia mai kona biamoe ana »ia k* ! he moeohaoe kana, a mahope iho hooko iho la ia i kana mea i kauohaia mai. a makaokao iho la ia e holo i u« aina ia, a lttooba iho li keia i koiia nakoi* kaoe. Ke heie nei au e imi ikx mea i foaa ai ia'o i ka ohaoe, aka t i keia ira aoa e maknukau ana hiki an« o Laokaieie, a olelo aku la keia, e aho poha e lawe oe »'u i Kahiki i ike aku au i na heleheleoa o kou ipo e Ji* oei o ka po, a kohu paha keia mao wa. hi Maui mele ptnei ia Kekaoila.

I " Auhea wale oe eka halia, j £ke ano aioha i hiki mai, ; } Hookahi no a Kekauila upu iioko, ■ j He maoao oluku ike hoa, &c." $ j Ae raai ia oo hoi o Laokaieie i kooa «nanao» fa kaa ibo ia ia ilaoa o kona hokoa a iawe. haaheo ia aku ia ma ka ili o ka moaoa kaij iipoiipo, no ka mea, (ua ike eukou e ka poe| e heioheiu aoa i ko Laukaieie ma ano i hai| mua ia, a peia iho la no ) ! Ua haU na po eiima o ko ia nei aio aoa i l ke anu a me ke koekoe, a pela no boi na ao \ a ike ana keia i ka mauna o ua aina nei, a • | pae aka ia no hoi iaua a heie aku U a hiki j II kauhaie, nioau keia e like me ka mea i ao- 1 jao ia mai i ka moeuhane, a hai mai ia no jna kamaaioa e 1 īke no me ia % a nioaa aku i' Ikahi i noho ni ua kaiknmahine ia. a kuhikulbi ia mai ia no a hele loa aku la keia aiaila. i |aia hoi ike mai ia ua kaikamahine ia iaia 1 !nei a kahea mai ia, a komo aku ia keia me •ka maio puiu i ke kai, a wehe ia ae ia ia ; | malo a hune hou ua maio. •

A hai ae ia o KapikookaUni imua o kona | mau makoa penei : O ka'u kane ike uhane! keia a ke ikemaka nei hoi iaia i keia wa ; a 1 heaha ia hoi auanei wahi a na makua ' A hoohiki ia iho la o Kekuaiia e iilo i kane, a peia no hoi o Kapikookaiani e iilo i wahiue a mau loa, a o ka mare ana no ia oia wa, a maopopo ae ia ua hookoia na iioi a ko iaua mau manao. Hoi mai ia oia e hana a paa ioa i ka heinu ana, a hiki oia i Oahu a hana no hoi i ka heiau a paa ioa aole mea koe. (Aka, iioko o keia mau hana a pau a Kekau- ■ lia i hana ai, ua aniani waie noia īa Kawai*S kini i Kauai i kana ike mai.) O ke ao W3ie{ no ko Oahu a o ka po aia no i Kahiki, a pe«! la iaua i noho ai a hnpai kana wahine, a ! olelo ka makuakane o Kapikookaiani e oki ke poo o ke keiki ke hanau mai ; a kui aku ia ke kauiana o keia olelo a ua kanaka ia a j puni o Kahiki, ia wa nui ioa ke aiolia o Hai» 1 laniwahiue i ka hua o ka opu o ka iaua kai-; kamahine, me ka olelo o ua kanaka ia he< wahi keiki alii ole keia wahi hunona. e po- ; no e pepehi kana keiki. Aheie aku ia o Haiia-1 niwahine a imua o Oneoneihonua, olelo aku; ia e like me ka mea i hai ia ae la maluna ; a pane mai o Oneoneihonua, " Aoie he pono o ka olelo a ke kane a kaua e oki ke poo | o ke keiki a ke kaikamahine a kaua ke ha-i nau mai, mai hana ia peia, he mau alii nui i kona mau kupuna no Kauai, no ka pili o na j mnhana ika pae kapu o lao." He kilokiio i nae o Oneoneihonua, pela ka oleio mai a ka * mea nana keia kaao. j SAMUEr.A K. Kapoiiu. !