Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 17, 23 April 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KALELEALUAKA. KA HIU KAE-A-E-A O LIHUE, KAUAI, KA OLALI HOI O KONA MAU LA U-I. [ARTICLE]
Ka Nupepa Kuokoa.
KA MOOLELO O KALELEALUAKA.
KA HIU KAE-A-E-A O LIHUE, KAUAI, KA OLALI HOI O KONA MAU LA U-I.
Ia lakou nei nae i noho ai a oo na mea kanu, a i kekahi la, olelo aku ua kane (Kaopele) nei i ka wahine, (oiai ua hapai ae ka wahine i ke keiki, a ua nui ka opu, a ua ike loa ia ke keiki) "E, ke noho la oe-a i hanau ae ke keiki a kaua a he keikikane, alaila, kapa iho oe i kona inoa o Kalelealuaka; a ina no hoi he kaikamahine, e kapa iho no hoi oe ma kou aoao." A no keia huaolelo a Kaopele, he mea haohao loa ia no kana wahine, a nolaila, ua ili iho maluna ona ka haawe kaumaha no ka hoohuoi, nolaila, hoopuka aku la oia i kana huaolelo, "Auwe! E haalele mai ana ka paha oe ia'u, me kou manao e hele ana?" Aole au e haalele maoli ana ia oe e like me ka haawina mau i kanaka, aka, ke kokoke mai nei ka wa e hiki mai ai o kuu puni he "hiamoe," a e moe ana au i ka po a ka la apopo, nolaila, i noho oe-a i moe au, mai haohao oe. Mai kiola nae hoi oe ia'u iwaho, i moe aku no au noho mai no oe; mai kanu no hoi oe ia'u i ka lepo. E wehewehe nae au ia oe i ke kumu o kuu lilo ana i kane nau, aole no ia mamuli o kuu makemake e holo mai i Kauai nei, aka, mamuli no o ua puni nei a'u he hiamoe. I Oahu no kuu wahi i hiamoe ai, aole au i ike i kuu laweia ana mai i Kauai nei, a kau ia au iluna o ka lele o ka heiau o Wailua, malaila kuu wahi i kau ai a hiki wale i kuu ala ana ae, a ike iho la au e kau ana iluna o ka lele. Nolaila ea, e hoolohe loa oe i keia mau olelo, wahi a Kaopele. Ia manawa laua i haawi like ai i ka haawina like a ke aloha mawaena o laua, mai ia la a po, a mai ka po a ao, mai ia la a hiki i ka uhi ana iho o na koloka o ka po, a ia manawa i akoakoa like mai ai na hoa'loha o ka noho ana o ia wahi me ka hooia mai, "Oia nei no ka ke kanaka e kau ana iluna o ka lele o ka heiau o Wailua," a pela wale aku na olelo he lehulehu wale.
Ia wa no a lakou e haukamumu ana no keia kanaka kupanaha, pa-e mai ana ka leo, "Aloha oukou a pau loa, o ka pau keia o ko kakou olelo pu ana, a ke kaawale nei ka'u mau huaolelo mai ko kakou kamailio pu ana no na malama hoi eono mai keia po aku, aka, o kuu kino, e ike mau no oukou ma keia wahi a'u e moe nei a ma na wahi e ae paha o loko o keia hale, ke hoolohe nae oia nei (Makalani) i ka'u, a ke aloha hoi oia no'u."
A pau ae la kana mau olelo hoalohaloha, haawi pakahi ae la oia i ke aloha no ka poe i akoakoa mai, a honi ae la i ka ihu o ka wahine, a haule aku la ua Kaopele nei i ka hiamoe kapu o Niolopua, a noho iho la ka wahine me ka ukana luuluu a ke aloha kane, a pela no hoi me ka lehulehu a pau.
Oi noho aku lakou nei a Poaha, aohe keia i ala mai, ia manawa i olelo mai ai na makua o Makalani, "E kanu ae ko kane, o ino mai auanei. Kai noa no paha he hiamoe, he make maoli no ka; oiai hoi, e nana pu ae no kakou la, ua laau ke kino, ua koekoe ka ili, aohe no hoi he hanu, a o na ano iho la no keia o ka make." I mai hoi o Makalani, "Ka! aohe make kanu, pela no e waiho aii, moe mai no ia noho aku no au, e like me kana kauoha, a ua lohe pu no hoi kakou i kana mau olelo." I mai no ua mau makua nei me ke aloha ole, "Ka-ha-ha! O kakou iho la ka mea nana e malama keia mea ino? Ole ae la hoi paha e kanu, e lawe ana makou e kiola iloko o ke kai, aole no hoi makou e hoolohe aku i kau olelo, ke pane hou mai oe e waiho keia kupapau make, a ino mai auanei." Ia manawa koke no, ua hoomakaukau ia mai la na pono no ke kiola ana i ka moana, e like me ke koi aloha ole a na makuahunowai. A lako ke kaula ka-e-e, (kekahi mea ulu o ka nahele, e like la me ka hoi a me ke kowali) a makaukau hoi na mea a pau, o ka laweia aku la no ia maluna o ka waa, a alikealike o ka moana mawaena o Kauai a me Oahu, a laila i hoopaaia'i na wawae o ua Kaople nei i ke kaula ka-e-e i hoopaa pu ia hoi
me ka pohaku, a kiolaia aku la hoi iloko o ka opu lipolipo o ka moana. A hula aku la kela, hoi aku la na elele a ke aloha ole a hiki i ka aina, e uwe mai ana no ka wahine i ke aloha, no ka lawe ia ana o kane e kiola i ka moana, a pela oia i noho ai me ke aloha, me ka hapai no hoi i ke keiki, a hiki wale i ka puni ana o na malama e hanau ai, ia wa i ili iho ai ke kaumaha a ke kuakoko o ka hanau keiki maluna o ua Makalani nei iloko o na la eiwa me na po eiwa. A i ka hala ana o ke anahulu, (umi la) ia manawa i puka aku ai ke keiki mai kona lumi aku i moe ai a hele ana iwaho. Hanau mai la ua keiki nei, a ike ia iho la he keikikane, a kapa iho la ka makuahine i kona inoa, o Kalelealuaka. Malama aku la ua makuahine nei i ke keiki, a hala na malama elua, ano e mai la na ao o ka lewa, olapa mai la ka uwila iloko o na ao polohiwa, a kui iho la ka hekili, hoonaueue ae la ke olai i ka honua. A mai ia po no a wanaao, komo ana keia kanaka iloko o ka hale, a ninau mai la kamaaina o ka hale. "Owai keia?" Wahi a ka malihini, "Owau no." Ke komohia la paha na manao haohao iloko o ko oukou mau naau, no keia kanaka e komo nei iloko o ka hale, a e kamailio pu la hoi me Makalani ma, aole ia he kanaka e, aka, o Kaopele no ia. Mai ka la i kiolaia ai oia iloko o ke kai, he eha a elima paha la i hala ae o ka malama o Ikiki, a hiki i ka po o Kalokupau, o ka malama o Ikuwa, ua like me elima malama a me na la he iwakalua a oi kona moe ana iloko o ka opu o ka moana, a hui pu hoi me na la ona e waiho ana iloko o ka hale, ua like me eono malama ka loihi o kona moe ana, a kui iho la ka hekili, nei ae la ke olai, ia manawa i ala mai ai o Kaopele, akahi no oia a ike, eia ka oia iloko e ka opu lipolipo o ka moana kahi i hiolani ai. Eia nae hoi ka mea haohao loa, i hea iho la ua mau i-a lokoino nei o ke kahi iloko o ko ia la wa e hiamoe ana? Iaia nae i ala ae ai, wehewehe ae la oia i ke kaula i hoopaaia ai na wawae, a hoomaka ae la oia e pii, a elua hoomaha ana a i ke kolu, hoea ana keia i ka ilikai, a nana ae la keia, e ku aku ana o Oahu a e ku mai ana no hoi o Kauai, alaila, hu mai la ko ia nei aloea i ka wahine a me ke keiki, hoi hou aku la keia iuka o Kauai, Iaia nae i pae ai iuka, hele aku la keia a komo ana iloko o ka hale, a haha iho la keia i ka wahine ma kahi a laua e
moe ai, oiai aohe no i maamaama loa ae. Koekoe ana ko ia nei mau lima i ka lae o ka wahine, puoho ae la, a ninau mai la, "O oe na owai?" "Owau no keia o Kaopele." Puiwa ae la ua wahine nei a hooho ae la me ka lea nui, "Auwe! Lapu o Kaopele e!!" Kupaka aku la oia a pahu ana ma na poo o lokoino ma, (na makua o Makalani) a puoho ae la hoi laua, a ninau mai, "Owai ia?" "O Kaopele hoi paha, eia la ua lapu mai nei ia'u, e ala ae hoi olua e puhi i kukui a a ae, i ike pono ia aku ke ano o keia mea." Pane iho o Kaopele, "Ka-ha-ha, o kau lapu iho la ka ia, eia ka lapu-a a he hoopae-e aku, a ike la hoi i ke kanaka holo aku, me kuu noho okoa aku no ka me nei kino kanaka no o'u a kou mau makua lokoino i kiola ai ia'u iloko o ke kai, a me he mea la hoi aohe i lohe i ka'u mau olelo!" A a ae la ke kukui, a ike pono ia mai la, ua hele wale-a Maemae i ke kai ka pua o ka hala," i ka ua mea o ka nani a me ka maikai, a lele mai la ua wahine nei, a uwe iho la me ke aloha paumako; a o na makua hoi, naauauwa aku la na makua i ka hilahila, aohe i loheia ko laua hoi hou ana mai. Hoi hou ae laua e like me ka wa mamua, a noho iho la ke kane a he wahine. A ia nei la, pau ua puni hiamoe nei ana. O ke kumu nae o ia pau ana, o ka loaa ana o ke keiki, a pau loa ka mana o Kaopele maluna o ke keiki. A hanai iho la laua i ka laua makahiapo a nui, a kanaka maikai no hoi. A i ka hiki ana paha i ka umi o kona mau makahiki, ia manawa i ao ai o Kaopele ia Kalelealuaka i na ano kaua a pau o Hawaii nei, a ao no hoi laua i ka lele a makaukau. I kekahi la nee, hele aku la ua Kalelealuaka nei a hiki ma Wailua, e mokomoko ana na'lii o laila. I aku keia i kamaaina, "Ka, pela iho la ka ka hana ana o ka mokomoko, he holo aku a hiki i ka hoa mokomoko, hoopa malie aku, ka inoa he hele aku a kokoke kukui aku, aole ka." Pane aku hoi ke kamaaina, "A o
oe ka ikaika ea?" Pane aku o Kalelealuaka, "Aohe o'u ikaika, aka, he ike aku no hoi no'u i ka hana a ko makou poe, he holo aku no holo mai, a kui aku a kui mai me ka ikaika, aia no i ka mea e hina ana ilalo, alaila, oia ke kanaka ikaika o ka mea i kui aku a hina kona hoa." Ia manawa koke no, o ka holo no ia o ua kanaka nei a hai ana i ke'lii no keia mau olelo a laua i kamailio ai me ke keiki. I mai ke'lii, "O hoi a i ua keiki la, e olelo aku oe e hele mai maua e mokomoko. A e hai aku no hoi oe iaia, e lawe pu mai no me kona kumu pili." Hoi aku la hoi ua kanaka nei a olelo aku la i keia mau olelo ia Kalelealuaka. I mai hoi kela, "I aku nei hoi au ia oe aole o'u ikaika, o ko hele aku nei no ka hoi ia e olelo. Heaha la hoi kana, e hele aku no hoi paha au me nei kino opiopio o'u e lealea me ke'lii, a i lanakila au maluna ona, alaila, lilo oia i kanaka hai no kuu wahi heiau." (Aole i pau.)