Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 18, 30 April 1870 — Ka wehe ana i ka Ahaolelo o ka 1879. [ARTICLE]

Ka wehe ana i ka Ahaolelo o ka 1879.

1 ko makou hoopuka ana i ka kakeu nupepa o keia la, ua kaa e no ia mamua o ka hoopuka ana a ke Alii ka Moi i Kana Haiolelo no Kona wehe ana, aka, he la nui a hanohano keia no ko kakou lahui e haakei ai, ka la i weheia ai ka puka no na Elele a na makaainana, mai kela a mai keia Apana i hoouna ia mai ai, e akoakoa me ka Moi a me na'Lii, a e noonoo me ke akahele a me ke akamai no na hana e pili an'a i ko kakou Aupuni, maloko nei a mawaho aku paha. No ke kau ana i na Kanawai hou a me na hoololi ina Kanawai hemahema. No ka hoolilo ana i na dala Aupuni a me ka hookoe iho i "kahi" no ka Waihona. Ke ninau mai nei ka mea puni ninau, " Heaha ka hana e noonoo ai keia Ahaolelo ?" Ke pane nei makou malalo iho, ma ka mea hiki, ma ka hookaawale ana i na poo pakahi, me ka iana o ka manao, ua komohia e no iloko o oukou Lunamakaainana kekahi inau kumu malalo iho: Ka Olelo Ponoi o Hawaii. He mea nui na kakou e ka lahui mai kela a keia pea o ka aina e noonoo ai, mai ka poe kiekie a i ka lopa, no ka kakou olelo ponoi, oia hui ka olelo Hawaii. Mai ka wa mai o ko kakou ike ia ana e na aupuni mamao mai o kakou aku, ma ke ano Aupuni Kuokoa, a hiki mai i keia wa, ua kapaia ka kakou olelo ponoi, he "olelo kope," a o ka olelo malihini a kakou e kapa aku nei he "olelo haole," ua hookiekieia ae ia maluna o ka pane poo o ko kakou hooponopono aupuni ana, kamailio ana a kau kanawai ana ; a 0 ka olelo Hawaii ponoi au a me a'u e Hawaii ihulaula, ua kapaeia- ae n.a kulakula, me he lio makapaa ia. O kona hoapono ia ana, aole no in e poiolei, aia a pololei ma ka olelo haole. Ke waiho nei makou i keia e na Lunamakaainana, me ka manaolana, he poe noiau oukou, a he aloha hoi i ka olelo Hawaii nona ka Lahui a me ke Aupuni. Keeahi mau Kanawai hemahema. Malalo o keia poo, ke nonoi nei makou i ka lokomaikai o na Elele o na Makaainana, e nana pono ia ke Kanawai i kapnia, " He Kanawai e hoemi ana i na ino i loaa ma ka Hookamakama—Ke Kanawai no ka hoopae ana mai i ka Opiuma a me ka ae ana aku e kuai—Ke Kanawai e ae ana i na mai e inu 1 ka awa—ke Kanawai e aeana i na kahuna lapaau Hawaii e iapaau—ke Kanawai hoohaiki i ka imi naauao ana a me ke Kanawai o na kauwa a me na haku hana.

No ke kanawai mua, he maepn'ae kona wahi poo ma ka nana aku, aka, ma ka hooko ana a na lima hooko Kanawai, ua oi paumi aku ka haumia ame ka pelapela. Ma keia knnawai, ua hopu ia ka poe e imi ola ana ma ka hookamakama. Ua pono ka hopu ana i na wahine o keia ano ; a eia ka hewa, o ka mama loa o knhi hoopai, oia hoi, he wahi palapala wale no, e kauoha ana i ka mea hookamakama, e hele e ike mau i ke kauka nana ika mai. Heoha la ka mea i hopu ole ia ai no ka moekolohe, a hoopaiia ma ka uku kaumaha ? Aohe maopopo. Eia kekahi ino o ua kanawai la ; ua oe ia keia poe wahine ma Honolulu nei i loaa na palapala e hele i ka po, mai ke ahiahi a hiki i ka hora 10 aoi aku o ke aumoe. CJa maopopo anei, ua hoemiia na ino i loaa ma hookamakama ? Aole. Aole loa no ! Ua lanakila ka moekolohe ! Eia hoi kekahi hewa o ua kanawai la ; ua hopuia kekahi poe wahine e ae, inamuli o ka opu inoino o na wahine i loaa na palapala, a hopu pu ia hoi eka poe hoomauhala. Eia no kekahi hewa ; i ka nana ana o ke kauka, hookuu aku no oia ia lakou me na palapala, a hele hou paha e kolohe ma ke ano iiookamakama a aha la ? Ua hoemiia anei ke ino ma keia ? Aole. Aole loa no. He nui no na manao i koe, aka, na oukou no ia e hoolaWa aku. Ke Kanawai no ka hoopae ana mai i ka Opiuma a me ka ae aku e kuai ma Hawaii nei.—He nui na ino o keia mea he Opiuma, mawaena o na ;poke i komo mai i keia aupuni. Aole paha i ike nui na kanaka maoli ia mea, aka, e īke ana nne mahope, ina e hoomauia ka hoopae mai a me ke kuaiia ana. O keia hana o ke puhi Opiuma, he mea hoopau dala, hoopau manawa, palaualelo, molowa, ilihune a pela aku. Ke noiia nei oukou, e hoopau ae.

Ke Kanawai no ka tie ana e kuai i ka awa—O keia kekahi o na kanawai pono oie i ike inaka ia iho nei. Vla kela ame keia Poaono o ka makahiki, ina e ku ana kekahi mau kanaka maloko o na h&le kuai awa ma Honolulu nei, ua hiki ia laua ke koho, ua oi aku mamua o ka elua hapakolu o na ka« naka e kuai i-a ana ma ka makeke, e kuai pu ana me na pupu awa, a hoi pu aku i kauhale e mamaai, a inu ae, a ona iho ka awa. Ua like pu ke ino oka awa raa. waena o na kanaka, me ka opiuma mawaena ona pake. He oiaio, ua papa ke kanawai i ka inu awa ana o ke kanaka, aia wale oo o ka poe i loaa na hooia mai na kahuna lapaau mai, alaila ae ia. Aole nae pela. Ua pii loa na laikini awa ma ke kudala ana, a i ke kuai ana aku o ka poe mea hale awa, aole o lakou ninau pono i ka poe i ae ia e na kauka e inu awa, aka, he pono kuai no ka lakou la, e ake ana tna ka nui o ka loaa, a kue ia iho 1a ke kanawai e papa ana i !ca poe ine o!e ia. Ke nonoi nei makou. e noonoo ponoia. a i ole, e hoopau lort, a koe no ma ke ano hau. He nui akn na ino i koe, aka, ke awiwi nei makou e hoopokoie. a na oukou e pakui aku.

Ke Kanawai e ae ana i na kahuna Hawaii e lapaau—O keia kanawai, me be mea la, e kauo hou ana ia kakou e hoi hope. Ua hookaawaleia e ka Ahaolelo o ka makahiki 1868, he Fapa Ola Hawaii; aua honholo pu ia he kanawai e ne ana i na kahuna-Ha-waii e lapaau, ke loaa na hoapono ana mai ka Papa Ola Hawaii inai, ine ka ae pu niai 0 ke Kuhina Kalaiaina e haawi i na īaikini. 1 ka hoomaopopo nna i na Laln o ka Papa Ola Hawaii, he poe opiopio loa lakou ma ka nanainakauka; a ma ka hoomaopopo i na lono i hiki mai io makou nei, ua haawiia aku la na palapala laikini lapaau i na kahuna Hawaii, i oi ae paha mamua o ke kanaha ; a o kekahi o ua poe kahuna la, ke lapaau nei me ke koho ana, "he make maunu lilo keu, aia no kou ola a hele kela kanaka kahuna a pela aku, me ke koi ana i puaa-hiwa, awa, moa uakea, i-a uia a me kela mea keia mea i kupono ika lapaau Hawaii ana. Mahea la ka mana hiki i ke kauka Hawaii ke ike, "he maunu lilo kou—he make kou i kela kanaka, aia a hele ia kanaka, ola oe." Pehea la hoi i inu oi ke kahuna i ka awa, oiai aole oia ka mai ? Aole anei keia he hookiekie no ke kauka Hawaii maluna ae o ka Mea iWana Loa, ka mea iaia ka ike i na wa a me na kau ? He hookiekie wale no keia o na kahuna Hawaii. Ke inanno nei makou, he hiki no ke ae ia e lapaau na knhuna haha, nana paaono, hoaiiona puu iliiii o!e, namunamu numakua ole a me na mea ano ii* ke e kue nna ika hooman-'mana. Ke kana'ho aku nei keia kanawai imua o oukou, me ka manao e ioaa na hooloii mai a oukou mai. Ke Kanawai hoohaiki i ka imi naauao ana. Ke hoakaka aku nei makou i keia kanawai hoohaiki i ka imi naauao ana a na keiki a kakou, i haku ia e ka Papa Hoonaauao, a hooholoia i kanawai e ka Ahaolelo o ka makahiki 1868 i hala. Mn ka hookoia ana o keia kanawai, ua hoopaiia e na Aha Hooko. lokolo kekahi mau makua, i lawe i ka lakou mau keiki mai na kula aupuni aku, a i na kula kuokoa a na makua mea keiki e makeinakeai. No ka mea, wahi a kekahi mau makua, ua hoonohoia e ka Papa Hoonaauao ma o na Lunakula la, kekahi inau kumuao i kupono ole i ka makemake o na makua, a i ike pono ole iu hoi he maikai a he naauao ko ia mau kumu noho ao ana. A ma ku unuhi ana aku nae i na keiki inai keia tnau kula aupuni aku a i na kula kuokoa, ua hopu ia ka makua a mau makua, a hookolokoloia, a hoopaiia, me he mea la he hana ka na makua, o hoonaaupo ai i na keiki. Maanei, ke hooili nei makou i ka hewa maluna o ke Kanawai Hoohaiki, a ke noi nei i na Lunamakaainana, e kiola loa ae ia kanawai, mai ka pauku mua a i na pauku huelo, a e hookuu akea loa ia ka imi nanuao ana, e like me ka manao kupono ma kahi e loaa mai ai ka naauao i na keiki, aole me ka hookuu wale e like me ko kela poe koho wale ana, a uumi i ka imi naauao akea ana.

Ke Kanawai o na kauwa a me na haku hana—Ua nui ke kamailio ana o no nupepa a me ka lehulehu makaainana no na pauku 1419 a me 1420 o ke Konawai K»vila, e pili ana i ka hana palapala hoopaa ana i ke kino kanaka me ka haku hana waiwai, me ka ae-like e hoopaa i ke kauwa no na mala* ma a me na makahiki loihi. Ina e nana iho ke kanaka noonoo, e īke iho ia, ua iike ka hoopaa ana i ke kino o ke kanaka, me ka waiwai e morakiia ana i ka niea daia. Penei : Ina e makemake ana kekahi haku hana i kauwa, alaiia, e hana ana ke kauwa a me ka haku hana i palapala e hoopaa ana mawaena o laua. Lawe ne la ke kauwa i na dala ohi mua, a i kona hoi ana me ka haku hana, ua paa ioa ua kanakn la malalo 0 kela palapala no ka manawa i oleloia ma. loko olaila, me ka noho haku o kela kanaka waiwai. Aole kela he kanaka kuokoa, aka, he paaua no ka manawa loihi maloko o ka palapala. Ua laweia ke kuokoa o ke knnaka mai ona aku, aole oia e ae ia e hana e like me ka ike i loaa iaia, aka, e hukiia ana oe i o ianei, e like me na bipi i kauluaia, a na ke kahu no e hoounauna mu o a maanei e like me kona makemake. Eia nae ke ino loa : Ina e make ua haku hana nei ou, mamua o ka pau ana o ka manawa e pau ai ka paahana, alaila, ua hiki no i na Lunahooponopono Waiwai o ka haku hana i make, ke kuai aku me kekahi mea dala e aku, i ka mahiko, na mekini, na inea paahana, na paa bipi, na hoki, lio a me na kanaka i hoopaaia malalo o na palapala hoopaa e ka haku hana i make. Ma keia, e noonoo iho oukou, ua like ke kanaka me ka holoholona a me ka waiwai paa e kuai wale ia ana i o a ianei. He nui ka mea e kamailio ai no keia, aka, ke manao nei makou, na oukou hoi e hookomo hou iho i na manao hohonu i koe, a i hoopukaia e ka lehulehu. Na loaa koloko o ke Auponi. Ma ka hoike a ke Kuhina Waiwai Kuikawa, imua o ka Ahaolelo o ka 1868, ua loaa ma ka Waihona Aupuni, no na makahiki elua i pau ia kau, he $831,148.98. (Ja hooiiloia aku boi iloko o ia inou makahiki elua, e pau ana i ka la 31 o Maraki 1868, na $834,197.55. Nolaila, ma ka hoomaopopo ana, ua pakela ka lilo imua o na loaa mai, i hiki aku ka huina i ka $3,018,57. Aie Aupuni, he $92,279.35. Ma ia makahiki no, ua koho wale aku ke Kuhina, no na loaa mai o ke aupuni iloko o na makahiki elua, e pau ana i ka la 31 o M<traki 1870, he $763,045. He pou dala loaa keia ma ke koho wale ana aku, e loaa mai ana i ke aupuni iloLo o na makahiki 1 hala ibo nei. Ma ka hoomaopopo ana, aole no paha e emi ia koho ana, aka, o ko k&> kou pomnikai nae ka oi ae o na loaa mamuli o na mea i koho waie ia.- Ma ia Ahaolelo nae, u;> haawi iho iukou he Bila Haawina i

oi ae mamua o hookahi miliona dala, me ka ike iho no, ua kohoia na loaa, he $763,045 w«Je no ka mea e loaa mai ana. Ina paha i hookoio ia na hana ® p#u i hookaawaleia na haawina, ina ua oi kelakela loa aku ko iakou aie i na puu huahelu nui e weliweli *i kakou. Nolaila, ke manao nei makou, e Aoonoo pono na iunamakaainana i keia kau, a hōole i na lilo oi aku mamua o na loaa mai. Jna he mea hiki, e lokahi ka manao no ka Aioemi ana ina hanwina, mai ka Moi a emi «inai i na Luna Aupuni malalo iho, i keakea ole ia e ke Kumukanawai. Ke ae nei no ka Jehulehu e like pela. Ke manao nei makou, e nana pono ia na hana aupuni hoonui lilo; a ina he mea pono, e paniia kekahi o ia mau hana hoopau dala. Aia wale no ia oukou e na Lunamakaainana ka houuku ana i na li lo a me ka hoonui aku, aka, aole no makou e mnnao ana, e kuikui-lima pu ana oukou me Ua Ahaolelo o ka makahiki 1869. No na Mai Lepkra. Ke koho nei makou i ka nui o kekahi hapa o ko Uakou lahui i ioohia i keia inai, he lepera, nia. ku heluna mawaena o ka ekoiu haneri kaiaaliina a me ka elima haneri paha. Mailoko ae o keia poe, he kokoke ekolu haneri o lakou i hookaawaleia mai Honolulu aku a me na wahi e ae, a hoihoiia aku i Kalawao, i kalli o ko lakou heana hope loa i hooknawaleia eke aupuni. Ua hoonohoia lakou maiaila, me ka paulele e malama ia e ke aupuni a me ko lakou mau makamaka ponoi iho, kejke mai i na pono o keia ola ana, me i ko lakou hora hope loa malaila, a uhi ilio na lepo, a ho> aku ko ka houua ika honua. He poe keia i mauaoia ua mnke, a i hoihoi wale ia no ilaila no ke kanu ana. He mea nloha nae no kakou, ka poe nona na makua, na keiki, kaikuaana, na kaikuahine, n» kaikaina, »a kane, na w&hine, na kupuna a ine na moopuna, na makamaka n me na hoaloha hoi i hoopaaia malaila, e pa-e mai ana na leo, mailoko mai o ia poino, e kala hele ana, "eia makou la, aohe malama pono ia e ke aupuai—aohe ola kupono o ka noho aoa, he hapaha wale no ko ka pule, a e lilo ana ī ka>hi sopa kekahi, e pololi ana ī kekahi wa, a e hoomoe ta ana ma kahi makani kekahi mau mnr i manaoia oko lakou mau hora hope ia." Ke haliu aku nei makou na makaainana ia oukou e na Elele a makou, me ke kolokolo 1 aku, e hooloheia na leo o ka poe i hoopoinoia o ko lakou lahui iho, e uwe mai nei>. Aia ma na nupepa "Kuokoa" i hala kolakou mau hoo-j pii ana mai. He pono paha e imi ikaika ia kekahi laau lnpaau i keia a i ole ia, e hoounaia i Elele Kauka ma na aupuni e i loohia i keia mai, e nana i ko laila iapaau ana ; aia no nae i ka noonoo mafkai ana. O ka makou keia, ia oukou aku na ka hooko. Ka LAUNA ANA ME NA AI'PUNI e. Ua i keia wa a kakou e noho aupuni nei malalo o ke Kumukanawai, ua ike la mai kakou e na aupuni naauao o Eupa, Amerika Huipuia a me krik»i Imau aupuni o Asia. (Ja hana mau kuikahi kakou me lakou ma ke kalepa a me ka holoholo moku, a ua lilo ua mau kuikah* la, he roau kanawai, e like me ka loihi o ka manawa i oleloia ma na kuikahi i hooholo MkeJa mawaena o kakou a me lakou. x; Ua hoonoho aku kakou ina Kanikek he 36 ma kela a me keia aupuni i ike mni ia kakou, a ma na awa ku moku hoi. o kekahi< mau wahi, a ua hoonoho mai hoi ka hapa nui o na aupuni i ike mai ia kakou, i ko lakou mau Kanikela ma ko kakou nei alo alii, 1 hiki aku ka nui i ka 15. 1 kekahi mau makahiki i hnla ae nei, ua hooona aku kakou he mau Elele i aa aupuni o lapana a me Kina, a ua hoi mai a hoike ina mea i ike ia malaila. Aole nae i ike ia ka hua ohaha o ka honua no ia mnu huakai. Eia wale no na hua i ike ia iho nei, o ke konio ana aku o ke aupuni Hawaii e kalepa pake a iapana. Oia hoi ke kii ana aka ina pake a me na lapana i ike oie i keia aina, o Hawaii nei, a i maopopo ole ia lakau ke ano o na palapala hoopaa i hauhoaia ai lakoa i

na kaula kaakolu mn ka aina o ko lakoa hanauia ana ; a i maopopo oie hoi ka luh'io na hana e hooiliia aku ana maluna o ko lakou mau hokua, inai na haku hookauwa kuapaa aku o Hawaii nei. Ua maopopo, i keia mau la hope mai nei, mahope iho o ka hoopae nui ia ana inai o na Pake, na iapana a me na Manihiki, ua popopo ke kumu o ko kakou piepiele kino kanaka ena, mai ke kumu a i na welau, 110 ka mea, o kekahi mau Pake, lapana a Manihiki i laweia mai ia nei, aole no i maopopo ia lakou ke ano o ka hana a me ka noho ana o keia aina mahhini. Aole no hoi i ike iki kekahi poe i ka heluhelu i ko lakou mau! palapala moraUi iho ; a o kekahi pake i ike! ia iho nei, aobe no i kakau inoa oia ma ko-j na palapala moraki kino kanakn iho, aka, ua laweia rnai nae i Hawaii nei, malaloo; na dala auhau a na makaainana Hawaii.a i kuai hewa ia aku e ke aupuni Hawaii 1 ka | poe hookauwa kuapaa, a loaa mai la k« da-; la i ke aupuni Hawaii, ka mea i oleloia e ke: Kuhina Waiwai Kuikawa, i ka makahiki 1868, "o ka inoa maikai o ke aupuni, (Hawaii) aia ma ke kulana maluna loa, a he niea ia e hoomaopopo ai, ua hilinai nui ka lehulehu niamuli o ke kuokoa, ka hoomau a me ke kupaa o ko kakou aupuni," mamuli o ka imi loaa ma ka hoopunipuni. Ina paha he kanaka hookahi ke aupuni, ina ua hoopii : ia no ka imi loaa ma ka hoopunipuni, a pe-; nei la, ke hana nei oia ma ka hana oolea.i no ka manawa pau ole. O kekahi hua awaawa i )oaa mai nei ma keia kalepa kanaka ana o kakou, o ke kii wale ana mai nei o na Kuhina lapana, a kaili wale aku nei i na kanaka lapanahe'

nui i laweia mai ia nei mamuli oka | aw ana mai ake aupani Hawaii. Aohe nj ao popo ia makou oke kumu i hookuu w n | e ia aku ai na kauwa kuapaa e na Kuhi na a roe ka Papa Hoopue Lima Hana. ka mnkau paha o kaua mai lakou, & 110 pono ole paha o ka laweia ana mai. Ke w*j. ho nei keia mau mea, na kakou e ka lebuj e . hu e nune ai. lnn ua kupono ko laweia an* mai o na lapana i hookuu wale ia aku nei heaha Ia ka inea o ka makau w«le ana o Hawaii ? He hoike ana anei keia, »• he mai. kai ka inoa o ke Aupuni ?" (Hnwaii) He pono no hoi i ka Ahaolelo ke noonoo no ko kakou mau kanaka Hawnii maoli, i ki-puia ma Butaritnri b make loa, n me kekahi Hawaii Karistiano Rev. J. H. Alahoe, i lawe aku i ka oleio a Kristo ina kela pae ai. na pegana, me ka manao e alakai mai i a | a . ko iwaho i ike i ka malamal.ima o k e ola aka, ma kana hana ana pela, ua ki-puia mai oia, £i ke noho nei oia iloko o ka ehaeha. (Ja kahe mua na koko Hawaii i ka 1566 ai ka ]569 i kaa hope aku la, k»-pu hou ia no k e . ia makamaka, a me he meu la e lona haakei wale ana kela poe pegana. Ke hoomanao nei makou i kekahi kilo hoku oka moku kaua Beritania, i | e | e inai !ai ka waapa ma Waimea, Oahu nei, »j e ka mauao e ukuhi wai, nka. i ka hele ai>a 0 ua kilo hoku nei ma kae o ku muliwai, haiiukuia iho ia ia e kekahi |:t'gnna a make loa 0 ke koena aku o ka poe i lele mai c ukulii wai, ua puehu Hilii aku Inkou a ponee ino i ka waupa, a hoi aku la i ka moku. Mahope uh ki i» mai na pu kuniahi oka moku me ka hookolokolo ole ia. Kai no u ka pau ia, nka, hoi lakou a loko, hoi hou mai a ninnninnu pono ia ka poe nana i pepehi i ke kilo boku. Oka uku o ka he*va he make no ia. Ke Kuikahi Panai Like mawaenn o kei.i aupuni a oie Amerika Hoipuia, k»« kau nei no ia ma ka Ahaolelo hui o Amerika Huipuia, e kaii ana oka ho<>ho!oia mai. Aole uae e hiki ia mnkoo, ke )>o<»ra aku e holo io ana r aka, ma na lono, he ane e hoolioloia »rni. NA LOAA AUPUW» MAI WAHO MAI. 1 ka nana aon i na hoike a k« Luna Duie Nui i na hapnha i hala ae, un aknka ke pii r>ui nei ka loaa ana o ko kakoo mau daKi mai waho n>ai; a eioi, ke hooholoia nei ht laina mekuahi mai Kapalakiko a i iSu Holani a e hooholo ho» ia nku ana # paha he lainn hou oia ano me kn hooHio ana ia knkou i kiko waena, a j wahi hoi e kipa mai ai ma ba h&lo ana aku, a w»e ka hoj at>a mai, nolaila.ua ninauia mai makou» tl Aoie anei be pono ia Hawaii nei, e uku kokua aku i ka laiaa houhoio mokuahi mau a hikiwawe mawaena o Kapahikiko a me IMu Holani me ka hoohlo ana in Honelulu i wohi ku mm» ma ka holo ana aku a nae ka hoi ana mai?" Ke pane nei makou, he hiki no. Oka makou uku kokiM i manaoai e haawi wale, i uapo n® lakou e ku ai, i wahi hoohu lanahu i wai haawi wale, a e h<Kiltonio wale >a ina ke awa ne ka aku pailata oie.