Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 22, 28 May 1870 — Page 4
| This text was transcribed by: | Kanoe Wilson |
| This work is dedicated to: | Maraea Kaahanui Lono Suganuma |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
Ka Lima Kala,
-Oia hoi ka-
Wanana Kupanaha o Maharata.
He Kaao no ka aina a me ke kai.
[Unuhiia no ke Kuokoa.]
Mokuna II
|Koena mai kela pule mai|
Ekemu mai la ka mea malama hotele o Burene. "E noii pono kakou me ke akahele no kela a me keia mau lono; aole no hoi e hiki ke pulalelale wale. O ka mea mua nae, e huli ia ka loio me ka ninaninau pono ia,-a e hele no hoi kekahi mea i Nute e nana pono i na mea i malama ia o ua kaikamahine nei i pepehi ia. Aole e pono kakou ke hilinai loa oia ka mea i pepehi ia; o ko kakou makemake wale no ka iini ana e loaa na kumu hoike kupono."
"E hele kino ana no au i Nute," wahi a Piere, a kahea ae la oia i kona hoaloha. "E Jean, e haele kaua ano; e loaa ana no ke kaa lio ia kaua."
I ko laua hoomaka ana mai e puka mailoko mai o ka hale a hele aku i ke alanui, aia hoi ua piha loa ke alanui i na poe lealea ano hehena i hoomalule ia e na wai a naulu. Ua piha pu ke alanui i na puulu kanaka, e ha-a nui ana, a e mele ana hoi. E uwauwa ana na kamalii, a ua hoopiha pu ia ka lewa e na ahi hoopahupahu. O keia mau leo a pau i pae mai la i na pepeiao o Piere, aole lakou i hoololi ae i na hakuikui ana a ko Piere puuwai no Lisete; oia hookahi wale no kana mea e kaunui ana. Mahope iho o ko laua imi ana i ke keiki kahu kaa, loaa akula ua wahi Fidelio nei iloko o kekahi hale kuai bia, e hoolohe ana i na leo hoene o ka vaioliona a ka mea hookani pila e hookani ana, a ua aneane kupono ole i ua wahi keiki nei ke hele e huli i ke kaa. Aole ua kaa lio nei ma kona wahi i kukula ai; a he aneane paha e hala ka hora o ko lakou imi ana i ke kaa, loaa aku la e-apa ia ana e kekahi mau keiki o ke kai;-ehiku ko lakou nui. Ua hele no hoi ke kaa a piha pono ole ia lakou, a hookahi o lakou e alakai ana i ka lio ma ke kau wahi hoopiina o ke alanui.
Lele ino aku la o Piere a paa ma ke kaulawaha me ke kahea aku, "Noʻu keia lio!"
Olelo mai la na poe luina manuwa Pelekane, "E nana mai! E na Farani! aole i hana pono olua i keia wa. No makou ponoi keia kaalio. Nolaila, e hookuu oe i ka lio i keia wa i ole ai e loaa ia olua ka pilikia. Ina e hoopaakiki ana olua, alaila, e kani auanei ka welau o ka huipa ma luna ou.
I ko Piere lohe ana i keia mau olelo, ua uila koke ae la kona mau maka i ka huhu, aole i pololei pono kana hoopuka olelo ana, ma ka olelo Pelekane. A ua maopopo pu no hoi ia Jean, aole e haawi ana ua huli ae la o Piere ia Jean me ka i ae. "E Jean! I aha hou ua hana i koe a kaua?" a ia manawa, o ko Piere unuhi ae la no ia i kekahi pu panaoana eona kani, a ike mai la o Jean i keia, o kona nanao koke iho la no hoi ia i kana pu panapana eono kani, a unuhi ae la mai kona waihona mai. Aole i emo iho mahope mai o ka ike ana o ua poe nei i ke ano o ka mea e hana ia aku ana, o ko lokou liuliu koke ae la no ia e hoouka hakaka, a unuhi like ae la i na pahi a lakou; a he mau pu panapana pu no hoi kekahi i hoike ia mai la. Oiai lakou e makaukau ana me keia, aia hoi, maalo ae la ke alii moku manuwa Pelekane ma ua wahi nei; a i kona ike ana mai i na hiohiona o ka hakaka e hana ia ana mawaena o kona mau kanaka a me na kanaka Farani elua; kauoha koke mai la oia i kona poe kanaka e hoopau i ka hakaka ana-a i kona lohe pu ana no hoi i na olelo a Piere, o kona kauoha koke ae la no ia i na poe luina pelekane e haalele koke i ke ka:-a pela iho la i hooki pokole ia ai na uluaoa ana mawaena o lakou.
Kau ae la o Piere a me Jean maluna o ke kaa, a hapai ae la no hoi laua i ke kahu kaa, ia Fida a hookau iho la mawaena konu o ke kaa, no ka mea, ua ona loa ia iho la ua wahi kahu kaa nei. Lalau aku la no hoi o Piere i ke kaula kohi o ke kaalio, a nana ponoi no i hookele aku, a i keia manawa oia i hoopuka ae ai i keia mau huaolelo. "Ua hoonaukiukiia wau no keia poe Pelekane.-he manao kuhihewa pae ko lakou e hiki ia lakou ke hoomalu ia kaua, mai ike pono lakou i ko lakou manao kuhihewa, aole e hiki i ke kanaka Farani ke ku-e aku i na poe he lehulehu. E hakaka no au me lakou a hiki i koʻu make ana, pela e loaa mai ai ia haawina."
Mokuna III.
Ka hoi ana o Piere i ka Home.
Ma kapa o ke alanui e moe ana mai Nute aku a i Matela, malaila kahi i ku ai o kekahi hale, ano kauhale mahiai; aka, ua kukuluia no nae me ka mikioi: eono a ehiku mau keena nunui o loko o ua hale nei, a he nui nae na keena liilii a ae ma na kuono a pau o ka hale. O ke kahua a me ka pahale a pau, ua iliwai like a maiau pono ka hanaia ana o ka mahinaai, no ka mea, o Fabre Inegelo ka makuakane o Piere, he kanaka maiau, a mikiala no hoi ma na mea e maemae ai ka noho ana, a oia ke kanaka mahiai waiwai o ua wahi la a pau. He oi aku kona makemake nui i ka mahiai mamua o kona lawelawe ana i kekahi oihana e ae, oiai, i kona mau la opiopio ma na kula; oia no kekahi haumana akamai, a i kona wa hoi i komo ai iloko o ke kulanui, ua loaa ia ia na makana hoomaikai. Ua hookaulana ia kona inoa, no ke akamai, aka, i ka puka ana mai mailoko mai o ke kulanui hope loa ona i komo ai, ua hapai ae la ia i ka oihana mahiai.
Ua hoolako ia kona hale me na mea e hoohauoli ia ai kona manao, oia hoi, me na kaikamahine elua, a me kona hanau muli he keikikane, a o ua keiki la ua kaulana oia no ke akamai i ke kahakii. O ke kihapai ua hoonani ia me na laau pua o na ano lehulehu wale, a me na alanui o loko o ua mau wahi la, ua halii ia me ke one kuakea. Nolaila, o na hauoli a me na luakaha nanea ana o ka home oluolu, ua akoakoa ae no a pau ilaila.
O Madame Inegelo, ka makuahine o Piere, he wahine ia nona na papalina ulaula, a eleele poni kona mau onohi maka; a o na hoailona wale no o ka hapauea malua ona, oia na oho hina kakaikahi e o mai ana iwaena o kona mau lauoho lenalena gula, a me he mea la i kona mau la ui, oia no kekahi o na iwa iawena o na kaikamahine Farani o San Pou. A mamuli o kona mau hiohiona nani, ua hoopomaikai mai la no ke Akua i na hua o kona opu ma ka like ana o na hiohiona o lakou me ia; a o ua ohana nei o Inegelo he mau poe keiki no ia o ka nohea i haiamu ai,-aole no hoi he wahine, a makuahine i like ia, ma ke kauhala o Nute, no ke akamai hooponopono hale, a me ka hoomalu pono ana i ko ka hale o kana kane. Aia malalo ona he nui na haiawahine opiopio malalo o kona hoomalu ana; a o ka palena o ko lakou haalele ana ia hale, aia wale no a mare ia me ke kane, a make paha.
E hoomakaukau ia ana ka manawa o ka aina ahiahi i ka la nei o ka hoomaka ana mai o ko kakou moolelo, e na kaikamahine kauwa elua, o kekahi o laua, ua hiki kupono ke hoohui ia me ke koolua o keia ola ana, a o kekahi hoi, he mea opiopio iho oia, i haiamu ia kona mau hiohiona e ka nani, a me ka mikiala. Maloko o ka rumi luana o ua hale nei, ke ike ia aku la ke kauwa kane e ho-a ana i kona mau ipukukui, a ike ia aku la na kaikamahine elua a ka mea nona ka hale e unoho ana ma ua wahi la, o Lucile, laua ke Kaloke. E nana ana o Lucile i kona haawina, a o Kaloke hoi e hana lihilihi ana oia me kona kui ulana, maluna o kekahi noho haahaa. A i ka wa i malamalama ae ai ke kukui, ku ae la o Lucile a noho iho la maluna o ka noho paipai, me ka puana ae. "Nani ka hoi luhi ana o ke kali ana aku ia oe a he mea kupanaha keia aole kakou i halawai iki me Piere?-No ka mea, ua ike au i kona moku, ua ku mai.-Ke manaio nei anei oe, o ka wa hea kona manwa e hiki mai ai?"
Pane mai la o Kaloke, a oia hoi ka mea i like loa na helehelena me Piere. "He mea mau ka hoi mai o na kanaka aukai i ka la mua o ko lakou ku ana mai,-aka, no na lealea paha ma ke kulanakauhale kona mea i hoi koke ole mai nei, oiai, aluna ae nei mahina i hala o kona holo ana i ke kai. Ke manaolana nei no hoi au aole mea i ulia ia nona. Aka nae, he nui na haunaele ma San Paou i keia la! A he poe kanaka ano maikai ole kekahi malaila i keia manawa."
"Nani ka pouli o waho," wahi a Lucile, a hoomaka aku la oia e hele aku e kiei ma ka puka aniani "Auwe!-o kela pepehi kanaka ka mea nana e hoopoluluhi mai nei i koʻu mau a-a lolo. O kaʻu no ia i hoomanao ai i ka po nei a ao wale. Ke manaoio nei anei oe i pepehi maoli ia no?ʻ Ae, pela no."
Aka nae, ua loaa aku kona kino ua huli ke alo ilalo iloko o ka wai. Malia o ke kumu o ka inoino ana o kona maka a me ka papalina i ai ai e ka ia. O! nani ka mea weliweli! Owai la ua mea la i make?"
"Ke hoomanao nei anei oe i kela kaikamahine ano hihiu o kona mau helehelena i hele mai ai ia nei me ke keiki hanau hou make; iloko o na mahina eha a elima i hala ae nei. Nani koʻu aloha ia ia! Ke manao nei au oia paha."
"Pela paha." wahi a Kaloke.
"O! e Lote! aole loa au e a-a a hele iwaho i ka po-aole no hoi au e hoonele ia na kuko ino ke hele o papa. No ka mea, oia ka mea noho mau ma ka noho hookolokolo, me ka hooponapona ana i na hihia, a oia kona mea e enemi ai. He mau hoaloha no paha ko kela kaikamahine poino?"
"Nokeaha kou mea e olelo pinepine nei nona?"
"No ka mea, ke manao nui nei au a ia.-Hamau! ke lohe nei au i ke kamumu o na huila kaa. Ke hele mai nei o Papa i o kaua nei."
Ia wa e hoomaka mai ana o Fabers Inigelo, e komo mai i ke keena, he loihi kona kino, a maiakaʻi. He kuka noho hale loihi poni i hoopuni lihilihi ia me ka ulaula kona kapa e komo ana, a he kamaa haahaa kona, a he papale muouou ma kona poo, i humuhumu pu ia me na ropi gula e na lima o kana mau kaikamahine. E paa ana oia i ka nupepa, a he mau aniani me kekahi lima. A i kona noho ana iho ma ke koki e pili ana me kekahi pakaukau uuku; hele mai la o Lucile i on a la me ka ninau mau. "Ua lohe hou anei oe i kekahi mea no kela pepehi kana?" (Aole i pau)
Na Hunahuna
-no ka-
Moolelo Hawaii
He ekolu ano papa heenalu
O ka olo, oia ka papa ilihualala o waena a hui ma na niao, a he kupono hoi ia papa no ka nalu hai opuu, aole hoi e kupono i ka nalu hahale a pai hoi.
O ke kikoo, o ia ka papa i hiki aku i ka 12 a 18 hoi kapuai ka loihi, a he papa kupono loa ia no ka nalu hai kakala. A oia ano papa heenalu, a ua maikai no hoi ia ano papa ke pae mai i ke nalu, a he papa oolea nae, a he makau ia e na hoa heenalu e ae ke pae mua mai ia pa-no ka mea, ua oi aku kona loihi i ko ka papa alaia. Ina e ape mai keia papa, aole no i kana mai ua mea he holo iloko o na hahale nalu e ane poi iho ana iaia, a ua hiki i ka hoi ana i na hahale ana a pau a ka anlu e hele ana ma kahi a ua papa la e holo ana, a kahi e haalele ai ia mea, e paa wale iuka i ka paena.
O ka papa alaia hoi, he 9 kapuai kona loa, a ua lahilahi ia ano papa. O keia papa nae, he nui ma ke poo, a he ano mio hoi mahope. A ua ike ia, he holuholu keia papa ke pae mai i ka nalu kakala, e holu ana ma ka opu a ma ka umauma a me na lima e kau pahola a pupuu ana paha na manamana lima i ka wa e pae ai o ka holo ana me ka ikaika ilalo ka mea e loaa ole ai i ka hahale o ka nalu i ka wa e poi iho ai.
Elua ano hoomake o ia papa, o ke komo iho iloko o ka nalu, oia kekahi mea e pio ai, a o ka ke akamai mau hana no ia; a o ka poe hawawa nae, he makau wale lakou i keia ano papa, a o ka noho ana waa ame kekahi ano papa liilii e ae ka lakou e hee ai.
O ko ka olo hoi, i ka wa kiekei ae o ka nalu e ape ana-he mea o-ia nae ka olo ke ole e hookunihi ia oia i ka wa e kiekie ana ka nalu, a oia wale no ka mea e palekana ai a hiki i ka pae aina iuka. He mau loina no hoi ko keia mau mea a pau i ka wa e ape ai i ka nalu.
Kahu nalu ana.
O na mea a pau i maa i nei mea o ke kaha nalu ana, aia no ko lakou papa o na poohiwi. I ka wa nae e hahale ana o ka nalu mamua o ke poi ana, o ka wa pono no ia e hoomo ai, me ke keehi ana o na wawae a ikaika i ka nalu, a pela no hoi na lima ma ka halo ana. A no ka neinei mai o hope o ke kanana i ka paiia mai e ka nalu, pela ka pae ana, a o ka wa iho la no ia e lilo ai ka poohiwi akau i papa nona e holo lala ai i ka akau, pela no hoi ka poohiwi hema, ma ka lala hema. A o keia ano heenalu, ua lilo ia i mea lealea na kekahi poe, a o ka keʻlii opio mea akamai loa keia, a o ke kaeke no hoi ka lua.
No ka pakaka ale.
Ua nui wale keia ano akamai ma ka pakaka ale i oleloia, aka, o ua Moi nei no nae ka mea i ike maka ia, a o kana haumana o G. Laanui; a ua ike pinepine laua e pakaka ale ana mawaho ae o Haleumiumiole i Kawaihae, a iloko hoi o Kapuna, mawaho ae o Kiikiiakoi, a he ma e ke akamai, i ka nana mua ana i kela a me keia ale kupono i heluia, a hala mua ia mau ale, a ma ka ale hope ka paka ana, a loaa aku ia ale, a pela aku no a hiki i ka pae ana i kahi i manao ai. A he mau loina no hoi ma ka nana ana i ka ale pae a me ka ale pae ole, a ua ao maoliia ia ano.
Ua oleloia nae, o ke kanaka ikaika ka i ka hoe a o ke kanaka akamai i na koina ale, nana no ka make, in a mai kahi a ka makani mai ke kulana. Ua lilo nei mea i mea piliwaiwai e like me na mea i oleloia e kakou mamua aku la, no ka mea, ua wau ia mau hana a pau o kela wa, a pela no hoi kakou e ike nei i keia wa, a pela no paha ma keia hope aku.
No na ano hula.
Ua olelo ae kakou mamua ae nei i ko keʻlii opio aoia ana i ke kaeke. O ke kaeke, oia kona inoa mau, a ua hui ae kekahi poe elima a eono paha i ka wa hookahi e kaeke ana. Hookahi pahu nui i paa i ka ili mano, a pela no i na pahu liilii i paa ia ano me ka pilali kukui, a i humu holoia i na kaula aha. Ua akamai ua alii opio nei ia hana, a pela no i kona mau hoa kaeke, oia o D. Ii, E Kuhia, Keoua a me Kanaina, he mea nae ia ua maa ia hana, a pela ia i hoonohoia ma ai me ua alii opio la, i mea hoonanea, a ua lealea ia kana kaeke ana; he pahu nui ma kona lima hema, a o ke kaeke liilii ma kona lima akau, a ua kapaia ia kaeke he lapa iki.
O ke kaeke-eka hoi, ua huiia a he nui ia poe, e pakahi ana i ka kaeke liilii, a o ka pahu nui, pela no ka mea hookahi-a o ua alii opio nei no ka mea iaia ka pahu nui, a ua lealea maoli ka lakou kaeke ana i ka nana aku a me ka hooloheia mai e kekahi poe e ae ma kahi mamao aku i ka wa aumoe, a ua hoalaia mai ka poe e hiamoe ana e keia mea o ke kaekeeke. A no ke akamai o Kalaikuahulu ia hana, ua ao ia keʻlii opio ma ia hana, a ua makaukau io no.
O ka hula paipu, oia ka hula wale no me na olapa ana o na ipu hula ma o a maanei o ka poe hula o ia ano, a me na kuhi ana o na lima i o a ianei, imua hoi a i hope, iluna a ilalo, a pela no na ipu e haa mai ai, aka nae, ua like loa ia mau loina ia lakou, a pela no na pai-na ipu ana. O na lima o ia poe, ua kakou panioia na pulima hema, no ka mea, oia ka lima e paa ana i ke kaula wauke i hana puka ia ma ua pahu paipu la, a na ka lima akau ke kuhikuhi ana. Ua kaulana no hoi keia ano hula, a ua lealeaia, nolaila, ua nui na haa ana mai a lakou ma na pai punahele ana iwaena o naʻlii a me na mea keiki punahele a keiki papa paha, no ka mea, he mea mau ia ano i na kakahiaka wanaao, a i ka mahana ana ae o ka la, ua nui na mea i hookupuia mai ia lakou. O ka like ana o na loina, a o ka lealea o ke olioli a kepakepa ana a kahoa paha o ka mea iaia ia mea mamua o ka pane like ana o na leo o na hoa, oiai e kepakepa ana kela, aka, ua hamauia no leo e ae, a o na kuhi ana o na lima a me na pahu e olapa wale ana no na mea e ike ia ana, a hiki i kahi kupono e puana like mai ai na hoa e ae a pau i ka ai e kaukaulele ana, elua a ekolu paha ia mau ano mele, alaila, o ka ai haa iho, a pela aku. A in a wa e pau ai ka hookupu ana, oia ke pani i kahi mea hookupuia ma ka waha o ka pahu a ka mea iaia ka onohi o ka pahu hula. Elua no manawa kupono e haa ai na ano hula a pau, o ke kahiaka no a me ke ahiahi.
(Aole i pau)
Kekahi mau mea o Kaleponi.
Ke gula, a me ka dala &c.
O ka hapanui o Kaleponi he mauna. He nui wale na ano me na dala iloko o kona mau mauna. Ke gula, dala, a me ke keleawe, a he lanahu no hoi kekahi i eli nui ia ma kekahi mau wahi. He nui wale na kanaka e hana ana ma keia oihana. I ka pau ana o ka makahiki 1869 i hala ae nei, he kanaha kumamaha a keu aku na miliona dala gula, a me ke dala maoli i loaa mai noloko o kona mau mine; a he elua haneri a me kanakolu kumamaha tausani na tona lanaha a keu aku. O ka hapa nui o ke gula a me ke dala, ua hoouna ia aku no i na wahi e; i Enelani, Farani, Kina, Iapana, Nuloka, a me ke kau mau wahi e ae. Iloko no hoi o ka M.H. 1867, he kanaono kumammono tausani dala maoli i hoouna ia mai i na mokupuni Hawaii nei, mai Kaleponi mai. I na wa mamua, ua loaa ka hapa nui o ke gula ma ka hoomaemae ana i ke one, ma na ahua e kokoke ana i ka muliwai, a ma ka hoohuli ana ae hoi i kau wahi o na muliwai, i loaa iho ai ke gula, e waiho ana ma kona papaku. Aole pela ke ano o ka eli nui ana i keia wa e hanaia nei; ma keia hana ana no hoi, ua loaa nui i kekahi poe pake ke dala maka hoomaemae hou ana i ka lepo i hoomaemae mua ia, a kiola ia e na haole. I keia wa, ua loaa ka hapanui o na mea dala maikai ma ka pao ana ma lalo o ka honua, a iloko o na pohaku paa i nohoia e lakou, a mamuli o keia ano hana, he nui na enegini a me na mikini i hana ia no ke kaomi ana, a me ka wili ana i na pohaku a aeae, a pela i hookaawale ia ai na metala io. Ua kuai lilo ia na mine e na poe Hui waiwai, a na lakou no hoi e hoolimalima aku i na poe eli gula nana e hana keia hana luhi nui.
He pinepine ka loaa ana o na mine hou, a he nui hoi ka hooikaika ana ke ike ia he nui ka waiwai o ua mau lua waiwai hou nei, he mau tausani na kanaka i haalele i ko lakou mau oihana, a holokiki aku i keia mau wahi, me ka manaolana e loaa mai ana ka pomaikai nui ia lakou iloko o ka manawa pokole, he nui nae ka poe i hoi wale mai. He oiaio no hoi, he nui ka waiwai i kanu ia iloko o na mauna a me na one o Kaleponi, aka, aole nae he pono i na kanaka Hawaii ke haalele iho i ko lakou aina oluolu, me ka maopopo ole o ka loaa ana mai o ke gula ma ka aina e; no ka mea, aole i hoi mai kekahi me ka waiwai i loaa mai ma ka eli gula ana, a i ole ia, o ke kolu hoi o ka hapa nui o ua poe kanaka Hawaii ma Kaleponi he ilihune maoli, a he nui ka pilikia i ike ia.
Ka mahiai a pela aku.
O ka mahiai i keia wa ma Kaleponi kekahi mau mea nui. Oiai, o ka hapa nui o ka aina he mauna, aia pu no hoi he mau aina awawa nui momona akea. E hooulu mai no keia mau aina awawa a nui hewahewa, i na huita, ota, a me ka bale maikai loa, ke ua ia, a ma ka aoao hema hoi o ka aina i ke kulina. O ka huita, a me ka bale, a me ka ota e ulu nei i keia manawa, kekahi hana nui o ka aina.
He mau ano mekini ko na kanaka mahiai no ka palau ana, aole hoi ike ia ia mau mea ma na mokupuni Hawaii nei. Elua a ekolu mau mahele palau a ua palau mekini nei, i pakui ia kekahi me kekahi, a hookahi aku hoi mahope o kekahi, a ua hoopaa ia na palau a pau i ke kaola e hooholo ia ana me na huila. Noho iho no ke kahu hookele ma kekahi noho maluna o na palau, hookele aku i na lio eha, a oi aku paha na lakou e kauo hele i ka mekini no ka palau ana.
Me ka wea hoo kahi o keia mau mekini, e hiki no ke palau ia na eka ewalu a oi aku paha iloko o ka la hookahi.
He mau mekioi no hoi ko lakou no ka la hua ana, e hiki ai ke lu ia na eka he kanalima a hiki i kanawalu iloko o ka la hookahi. I ka wa e o-o ai na ka mekioi no e oki, i kauo hele ia e na lio a pela hoi no ke ka-ka ana, a me ka hoomaemae ana i na hua me na mekini nunui i hoohana ia e na lio, a e ka mahu poha. Hookahi o kela mau mekini nunui e hiki ai ke hahau, a hoomaemae i na eka nunui, mai ka akahi tausani, a hiki i ka elua tausani i ka la.
Iloko o ka makahiki i hala iho nei (1867) ua i keia ma ka Papa Hoike o na waiwai i hooili ia aku o Kaleponi, he 5,011,020 mau eke huita i hoouna ia aku i na wahi e, no lakou na paona pakahi he 100, a i hiki aku hoi ka huina o ko akou mau paona i ka 501,102,000.00 e make ai i na dala 8,734,345.00, ua hoouna ia i Beritania Nui, Kina, Nu Holani, Nu Kilani, Nu Ioka, a me kekahi mau wahi e ae, a ua hoouna pu ia aku no hoi na barela palaoa, 427,425 e make ana i na dala 2,058,919.00.
I ka M.H. 1869 ua lawe ia mai i na mokupuni Hawaii nei ka huita e make ana i na dala 38,569. Ua hoouna pu ia mai no hoi i ko kakou Pae Aina nei na paona ota he 396,300, e make ai i na dala 6,088, apela no hoi me ka bale, a me ka mauu maloo, na uala-kahiki, a me no ohia. Na berena paakiki, a me na papapa, a o ka waina Kaleponi, e make ana i na dala 1,504.
O ka hapa nui loa o ke kau huita o Kaleponi iloko o ka M.H. 1869, ua hoouna ia aku i Beritania Nui. He 478,587,000 paona, e make ana i na dala 8,353,132.00, a nui na moku i loaa na ukana e lawe ana ilaila. Ke kaulana loa mai nei ka huita a me ka palaoa o Kaleponi ma na wahi a pau, no ke ano aiai maikai o ka berena ke hana ia. O na huita a me palaoa a pau e hoouna ia aku nei, i na wahi e, he nui no i pau i ko loko iho, a he nui no hoi i koe iloko o ka moku aina, aole i hoouna ia i ka makeke.
Ma na aoao hema o ka aina Kaleponi, he uuku wale no ka huita i kanuia no ka uuku o ka ua e haule ana malaila, a mai Kapalakiko mai no i loaa ai ka palaoa i na kanaka e noho ana ma ka hema, aka nae, ua manao ia e mahuahua aku no ke kanu ana, in a e noho nui aku na kanaka mahiai ma ia mau wahi.
O keia kau huita nui o Kaleponi, ua loaa mai la mamuli o ka hana ana a na poe pake. ka poe e hana ana ma kahi i haahaa iho i kona haole. Ina aole i kokua na poe paahana pake, i ka ohi-hua ana, hahau ana, a me ka hoomaemae ana i ka huita, he mea ane hiki ole e loaa mai ana ka ohi-hua ana a no ka mea, aole no i kokoke loa aku na poe haole paahana, ma kahi e mahiai ia ana.
He mea pono paha ma keia wahi e kamailio hou na pake. He nui na tausani o keia lahuikanaka e hoomau mai ana i ka hele mai Kina mai a i Kaleponi, maluna o na mokuahi nunui, a me na moku pea no hoi no ka imi hana ana ma Amerika.
O kekahi mau Poe Hui hoi o na pake kalepa waiwai, ia lakou no e haawi mua aku ai ka uku, no ka holo ana mai o ko lakou poe hoa kanaka ilihune e makemake ana e holo mai, a i ko lakou hiki ana mai hoouna ia aku la lakou i na wahi, a me na poe nana lakou i makemake mai e hana. He nui na haole paahana e lili nei, a hookae ia lakou. Hopohopo nui lakou, o pau loa na hana i ua poe pake nei, no ke emi o ko lakou aku, nolaila, he nui ko lakou hoino ia, a me ka hoomauhala ia. Aole i kupono keia hana ana, aole no hoi e hoohopohopoia na poe mahiai, aka, hoomau no lakou i ka hoohana ana i na pake, i ka poe e hana ana no ka uku haahaa.
He mau haneri o keia poe, e ike ia aku ana e mahiai ana i ka aina, a e ohi ana hoi i ka tomato, na papapa, na hua ai, a me na ohelo, maluna o na aina mahiai no na makeke o Kapalakiko, he mau mile pokole ke kaawale mawaho aku o ke kulanakauhale. O kekahi mau poe pake, he poe pepehi holoholona, a he poe ikaika loa, a e ike ia aku no lakou, e lawe ana i na uha puaa i lole ia mailoko mai o na kaa e hiki ana ke kaumaha i ka ekolu, a eha haneri paona, a iloko o na hale kuai. He nui o keia poe e hana ana ma na alanui hao o Amerika. Aole anei na lakou i hana ke alanui hao nui o ka Pakipika e hoohui nei i ka aina puni ole; Ina aole lakou, aole no i paa keia alanui i keia manawa. Ua wehe akea ia na puka pa no ka hoomahuahua ana i keia poe kanaka mai ko lakou aina mai, aole hiki i ka poe kue ke pani hou ia.
E loaa ana no na miliona eke palaoa, huita, a me kekahi mau hua ai e ae; a ke hana nei na hale nui (na poe hui) nona na mekini humuhumu paapu i mau eke.
Ma kekahi mau wahi o ka aina ke hoouia pono ia nei ke kulina, ma ka aoao hema nae ka nui. Ma keia mau wahi, lulu aku no ke kanaka palau i na hua kulina ma kela a ma keia akolu auwaha, a na ka palau e hoohuli aku i ka lepo o kekahi auwaha maluna o na hua kulina, apela iho la i kanu ia ai.
Ma na wahi lepo ae one ua hua nui loa ke kulina, kiekie loa no na opuu kulina maluna o ke kumu, aole no e hiki i ke kanaka loihi ke lalau ae i na opuu me kona lima. Aia a hoopio ia, a hahaki ia paha na kumu, loaa na opuu kulina. Ma kekahi mau aina he 70 na busela ma kekahi wahi. Haahaa loa no hoi ke kumukuai o ke kulina ma ka hema o Kaleponi. E hiki no ke kuai ia ka busela no ka hapaha dala, malalo iho o ka 1/2 keneta no ka paona hookahi. He uuku wale no ke kuai ia o ke kulina ma ka makeke, no ka mea, ua hanai nui ia na lio i na ota a me ka bale. Ua hanai nui na poe mahiai i ko lakou mau kulina i na puaa i mea e loaa mai ai ka pomaikai, a momona lakou, ua hanaia i aila puaa, a i puaa paakai (a puaa uahi.)
Ua kaulana ka mokuaina o Kaleponi i keia wa no kona mau hua ai. Na ohia na hua piki, na palamu, figu, waina, ohelo-papa a me kekahi mau hua ai e ae e pomaikai ai, a nui launa ole no hoi ma na wahi i kanuia ai lakou-Pela i loaa nui ai na ohia, a me kekahi hua-ai e ae iloko o ka M.H. 1869; Ua olelo ia, he mau haneri tona ohia palahi wale ana ma ka lepo, malalo iho o na kumu laau, maloko o na mile he kanalima o Kapalakiko, no ka hiki ole i ua mau hua ai nei ke kuai aku ke hiki mai i na makeke e hiki ai ke uku i na lilo o ka hoihili ana.
Ua nui loa no ka mahiai ana o ka waina. Momona loa na hua waina, a hua nui no hoi. He mau haneri, a mau tausani paha na eka i kanuia i ka waina, a ua lilo ka hana waina (inu) ana i mea hana nui ia, a o kekahi lala oihana waiwai dala no ia. He aneane e 500 000 dala ke kumukuai o na waina i lawe ia e na moku i na wahi e mai Kaleponi aku iloko o ka makahiki i hala, a he nui no ka waina hou e hanaia nei iloko o ka aina. Ua poke mau ia na kumu waina, aole hoi i hookuu ia e ulu a oi ae mamua o akolu a me aha kapuai ke kiekie, nunui maoli no lakou me he kumu laau la; He nui wale na kumu waina i awalu a umi iniha ke anawaena. Ua oki ia ka ulu ana o keia a me keia makahiki, a lawe loa ia i kahi e, mahope iho o ka ohi ana i ke o-o waina. Iloko o ka manawa pokole ulu koke mai no na dala mailoko mai o ke kumu, e hoohua mai ana i ke kau o-o waina luluu o ka makahiki e hiki mai ana. He ano nani ke nana aku i na mala waina, ke hiki mai i ka wa e pau ai i ka pala, ua lilo ae la na huhui waina nunui e luluu ana ma na lala waina i wai hooluu uliuli.
Hookahi mea pono ole i ike ia e ko oukou mea kakau no ka hana ana i ka waina, oia ka hoolei ana i na hua waina iloko o na kapu nunui, a mau holowaa paha, alaila, uluulu mai la na kanaka i ko lakou mau lole wawae, hehihehi iho la maluna o na huawaina me ko lakou mau kapuai i paku ae ka io, a lana iho ka wai malalo, a i kela a me keia manawa, e kulu iho ana ma na pukapuka malalo o ka pahu. O kekahi poe o Kaleponi, ua hoomahola aku lakou i na ili bipi me na kaula i nakii ia i na pou laau, oia ka mea e hana ai i laulau, ua hoopaku ia na hua waina i loko olaila, a me na ano pani uwehe i hookahe ia ai ka wai o ka waina malalo, alaila, ukuhi ia iloko o na barela, i hoohu ia ai, a lilo i mea kahiko. Aka, he mau ano e ae no kekahi i ai ae ka maikai, no ka hana ana i ka waina, i kaomi ia me na laau nunui. Ua like ke emi o ka waina Kaleponi, ma ia aina me ka waiu, ua like ke kumukuai pakahi o laua, he aneane i ke kanaha keneta no ke galani. He like ole ka manao mawaena o na kanaka o ka aina no ka ino ana i ka waina. Olelo kekahi poe, ina e inu pakiko ia ka waina hou maemae, aole no hewa, a ke maemae ka waina he emi iho ka ona ana, a makepono no hoi mamua o ka mea maemae ole. Ke olelo nei kekahi poe, he mea ino loa ke alakai nui ana i ka poe opio i ka pakela inu wai ona, a he pono no ke kua ia na mala waina. Hookahi nae mea maopopo, he nui ka ona ana ma ka aina nui wale na kane me kekahi mau wahine, i ka inu wai ona. He mau Hui no kekahi i kukuluia ma na wahi he nui, e kue ana i ka inu ia o kekahi o na ano wai ona.
He nuku loa ka hana ana i ka waina maloo, ua manao ia nae, ma ka mahi nui ana i ke ano hua waina kupono no ka hoomaloo ana, e holopono ai keia oihana.
(Aole i pau)
Na Laaau Lapaau
A Dr. Jayne
Oia na
Laau kunu,
Laau Hoopau naio me na koe
Laau Hoopaa Hi,
Laau Hoomaemae koko,
Laau Hamo-Penikila,
Huʻale Ola.
Aia ma kahi o
Kakele me Kuke,
Honolulu 423