Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 23, 4 June 1870 — KA MOOLELO O KALELEALUAKA. KA IHU KAE-A-E-A O LIHUE, KAUAI, KA OLALI HOI O KONA MAU LA U-I. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KALELEALUAKA.

KA IHU KAE-A-E-A O LIHUE, KAUAI, KA OLALI HOI O KONA MAU LA U-I.

I keia la nae, luku aku la ua Kalelealuaka nei i na koa o Kakuhihewa i waha a ino mai iaia nei, a pau ia huli aku la i ko Kualii mau koa, nana aku no hoi, me he la o "Pa na lima o ka noe i Alakai, ai humuhumu i ke anu o Aipo, kui keole i Kauaikanana," ua mea o ka ikaika launa ole. Ko ia nei noke aku la no ia i ka luku, a loaa aku la ka pukaua nui o Kualii, a pa no make iaia nei, a lilo mai la iaia nei, ka ahuula, ka mahiole, ka manamana lima a me ka pepeiao, o ka lele aku la no ia a loaa ua wahi oopa nei, hao mai la no keia hookahi ka lele pu ana, a hiki ma Waipahu, hookuuia iho la ua wahi oopa nei. Ia hookuuia ana iho nae, e nakele aku ana na opea o ua wahi oopa nei, nolaila, uwa iho la ka pihe a haalele wale, a nolaila i kapaia ai ka inoa o ia aina maluna ae o Waipahu, a oia hoi o Waikele. O ko Kalelealuaka lele aku la no ia a hiki i ka hale, huna aku la i na mea ana i lawe mai ai e like me ko na la mua, a haule iho la no keia hiamoe. A liuliu no hoi ka ia nei moe ana, komo mai la na wahine iloko o ka hale, a hoala ae la, i ka i ana iho, "Ei nei e moe nei e, e ala ae hoi paha a hele ae e paina, ua moa hoi ko i-a." Pane ae la o Kalelealuaka, "Aohe au e ai i na moa lohi o ka hana ana- a o ka po wale ae no koe, a ua kahea wale mai la no ka ono o ka ai." Pane mai la no hoi ua mau wahine nei, "I-e, kuhi no anei oe e ke kane- e ua maa maua i ka hana ana la, he pono noho iho la no ka maua me ka hana ole, e like me ko maua ano alii- aia no a makaukau mai i na kanaka, o ka hele wale aku la no a paina iho la."

Pau ae la keia pa-e-pa-e leo ana a lakou nei, a nanea waie iho la no, walaau ana ka leo o na koa. Ia lakou nae e hele hauwalaau mni ana, a hiki ma ka puka pono o ko lakou nei hale, pane ae la lakou, "Makehewa no hoi na kaikamahine a ke'lii i keia kanaka hiamoe wale iho no; e lilo ai no la hoi paha ia Keinohoomanawanui, ina no hoi paha ua makepono, he kanaka ua ike ia ke koa a me ka ikaika; a kupono no hoi ka oleloia ana, i makapaa i ka ihe. I nana io aku no hoi ka hana, ikaika launa ole io no hoi. Ua hele no hoi a kau ka la i ka ili kai, poha ana ka hoe a ua wahi oopa nei mawaho o ka Halealii, a komo ana no hoi ilokoo. A liuliu iki ka noho ana iho, ninau koke mai la no ke'lii, "Pehea ke kaua o keia la?" Huli pono ae la mua wahi oopa nei a nana ae la i ke anaina e noho ana, a i ae la, "Kaua no, a ua like wale no na ikaika o keia mau kanaka ekolu, aka, he kanaka nae keia ua a-o-o, a o na hiohiona nae ua like wale no. Nana aku no hoi, pua-o ka hele ana a me ka luku ana i na kanaka. O ka poe koa nae o ko kaua aoao i olelo ino aku i ua kanaka la, o lakou kai luku mua ia, a mahope, e anai aku ana ka luku ana a ua kanaka la i na koa o Kualii, o ka hele no hoi ia a hiki i ka pukaua nui a Kualii, pa no make i ua kanaka la, a ua lilo mai nei no ka ahuula a me kekahi mau mea e iho, e like no me kana hana i na la mua. A ike no au i ka hee o kela aoao, o ko'u hoi e mai no ia a loaa mai nei no iaia la, hapaiia mai nei au a hiki i Waipahu ae nei la, hookuu kela ia'u."

Oi noho aku no hoi lakou nei a hala he mau la, hiki ana no ka luna a Kualii, a hai ana, he kaua aia i Kahapaakai ma Nuuanu. A hala aku ia ua elele la, o ka hoonoho koke iho la no ia o ua Maliuhaaino i na poe kaua; o ka hele no hoi ia a hiki i ke ahiahi, o ka naue e iho la

no ia o ua wahi oopa nei. A mai ia po no hoi a hiki i ke ao ana, pane aku hoi o Kalelealuaka i na wahine, "E hele kakou

e paina. Eia nae, ai malie no olua i ko olua hale, a pela no hoi au i ko'u hale me na ilio- aia no ka hoi o kakou i ka hale nei, a kahea aku au ia olua, alaila, o ko olua wa ia e hoi mai ai." Ae mai la no hoi ua mau wahine nei. O ka pu-

ka aku la no ia o lakoa nei, hele no hoi na wahine a komo ana i ko laua hale, a komo no hoi keia i ko ia nei hale, e noho mai ana no hoi o Kaluhe. I ak|i nae keia ia Kaiuhe, E noho no oe me ka hoohaehae i ka ilio a hiki i kuu wa e hoi mai aī." O ka oili akn la no ia oua wahi kamaeu nei iele ana, a haule i Kapakakolea, pa ana ke kua o kahi oopa i ke pai. A e like no ine na la kaua mua, a pela no i keia ia. Oko ia nei hapai ae la no ia i ua wahi oopa nei, a hoonohoia iho la iiuna o Waolani, a haule iho ia no keia luku i ka poe i waha-a ma ka puka iho o kona haie. A pau ia, luku aku la i na koa o ko Kualii aoao, a huli mai, ia oo keia hopu ia Keinohoomanawanui a paa, a hoonohoia iho la iialo, a oielo aku la, 4t l makapaa kou maka i ke aha?" A pane mai la no hoi o Keinohoomanawanui, <; I ku i ka ihe i ke kaua nei ia Oiopana." Pane hou aku o Kaielealuoka, u Ae, ia kaus» i nohoai i Waiiukn, n noho aku au ma keia aoao o ke kahawai, a o oe mai no hoi ma keia aoao, a o ko ihe no ke heie ana ilalo o ke kuhawui, a pa» huia e ke kukui pa i ko mnkn, a oia ka ko inea i makapaa ai." A iohe keia kuiou iho la ilalo. Ia xva rio i hopu koke iho ai o Kaleleaiuaka ia Keinohonmanawanui a paa i ka poho o ka lima, a i mea iho e pepehi, ku ana keia i kn ihe ma ka uwala o ka lima h'ema, e kupee ilio ana o Kalelealuaka i ka ilie, a o ka hai uo ia, aka, koe nae ka muka o ka iiie ilnko o ka io—e owili ae ana keia nioku ke poo o Keinohoonian&Wiinui, iiaoakuia keia leie iluna o Waolani, a pane aku la i kuhi oopa, "Eia ko mnkana ia e Maliuhaaino, oke poo o Keinohoom&nawanui." Iloi hou aku ia no keia luku no, a loaa aku ia no ka pukaua, pu no make iaia nei. I ka ike ana hoi o Kuelii ua make kona pukaua nui, a o ka p;>ku no hoi ia o kona niua, nolaihi, holo aku la o Kualn, me kona innnao e pakeie, aka, alualu ia aku ia oia e Knlelealuaka a hiki ma ka nuku o Nuuanu, o kn paa aku ia no ia mahope o Kualii. Iluli koke ae ia nae oia a pane ae, U E ola au, ao ka aina a no Kakuhihewa, a e noiio kanaka aku no au malaio o ke'lii, nolaiia, e waiho oe i kuu ola, e kuikah'- !*o maua nohe-ana, e kipa aku kipa mai, nana ka oleio hoolohe aku au, a pela maua e noho ai a hiki i ko maua nmke ana." Pane iho o Kaleieaiuaka, u Ua pono ia oleio au, ke maiama nne oe, aka, i nana mai no au-a e kipi ae ana no oe, kii mai no nu ia oe e make, aohe ou mea e ola ai, nolaiia ea, e hoi no oe a nohomalie, mai hooululu kaua mai oe ma Koolau." O keia uiau oleio nae a pau a Kaielealuaka, ua ae maikai wnle ia mai no e Kuaiii.

Kaiia uku la no o Kualii hoi ana i na ! Paiihauliuli o Kooiau, a huli niui la hoi o |

Kalelealuakn hoi nna, n hiki i kai o Kou, n malaila aku hiki i Moannlua, e naue ana no kahi oopa me ke poo bipi nna, nohe nae oia nei wah» mea n alawa iho, pea loa aku la no keia hoi ana a hiki i kai o Puuioa, a knhea nku la i na wahine e hoi mai, a hoi mii la no hoi na wahme. A inai ia po hoi a ao, ai ka mehana ana ae o ka la, hoea ana ua wahi oopa nei, a ninau koke mai la no ke'lii, a hai aku la no ia, "Hekuua no, a o Keinohoomanawanui nae ua make, ua lawe ia mai nei e a'u ke poo, aia la i ke ahua aa mauka ae o Kalauao. Eia nae ka'u mea hai aku ia oe, e lioouna koke ae oe i au kukini mama, ma Kona nei kekahi a ma Koolau ae kekahi, a hui i ka lae o Kaoio ma Kuuloa, me ke kukalu ana e he!e mai na mea a pau, e nana aku au, no ka inea, ua ike pono loa au i ka iioailona oke kanaka koa a'u e kaenu nei, ua ku ka lima hema i ka ihe." A no keia mea, hoouna ae la o Kakuhihewa i na kukini mama loa ana, oia hoi o Keakealani ame Kuhelemoana. Ao ka mama

hoi o keia mau kukini. he eono puni o Oahu nei mai ke kakaliinka a hiki i ka' amaawakea, a ina paha e hui pu ia me : | ko ke ahiahi, alailu, he puni o keia. mokupuni i ka ia hookahi. j A hala aku la na kokini, a mai ia la no ; hoi a ahiahi, hiki ana ko Waianae poe, a ku ana i ke kaha kua panoa o Puuloa, a ■ ; ku paknhi aku la imua o Maliuhaaino. A mai ka mua a i ka hope o ia huakaī, aole i loaa ka hoailona a ia nei i ike ai. A ' pau ae la ia, ku ana ko Kona huakaī, oia; ana no, a pela aku nn hoi a puni o Oahu . nei t aohe no i loaa. la manawa i pane : ae ai ua wahi oopa !a i ke'lii, " E kuu! haku, ke kuhi nei au he kanaka e aku, eia ka o ko hunooa no. Ola na iwi e Ka- i lani. E aho e kii aku oe i ko honona, e \ h<tle mai ia net f e nana pono aku au iaia, I anoai oiaio no. M Ku ce la o Kakiihihewal a hele aku ta a hiki i ka hale o ka huno-1 na, a kaheaalula i na kaikamahine, "E^

a'u kaikamahine, i kii raaī nei au » ke ka-1 ne a olua, e hale ac » ka hoikeike kana- j ;ka a kahi oopa." k onanawa i pane ko- j ke aku ai o Kaieiealuaka i ke ? ii», 4< E hoi: ; aku oe a kahi keiki e noho !a i ko maua | hale t e olek> aku oe e hele mai ia nei/' j

Ua hooko no keMii, a ku nna ua wahi Kaluhe nei. Ia manawa no i hue ae ai i ka nua moena. a lawe ae la i ka ahuuia a me ka mahioie, a hoaahu aku la i kana mau wahine, a ia Kaluhe, a iaia no hoi. I ka puka &na f o ka waiiiue makua msmua, a o ke kaikaina iho, a o Kaiuhe aku, a o Kaieleaiuaka no hoi mahope. Eha iakou nei, eha ahuuia a eha nohoi mahiole. O keia no hoi na kahiko o na pukaua a Kualii. I kahi e no lakou e hele aku nei, ike e mni ia no ua wahi oopa !a, 0 ka oni honua iho ia no ia iialoe kaa ai 1 ka iepo, me ka i oku ia Kakuhihewa. "O ka ahuuia a me ka mahioie i ko kaik&ikamahine hiapo ia en, no ka pukaua ia a Kuaiii i ka ia mua, a i ka !ua o ka la, oia kai ka muii mai, a i ke koiu o ka ia kaua, oia kai kahi knnaka mahope iho, a o ka ahu 110 hoi i ko hunona, oia no ka ahu i keia iu aku nei. Ola nae paha oe make paha wau, oiai ua luhi kela ika hapai ana ia'u." E mau ana no ua wahi oopaa i ka oielo me ka hanliki ana, ku ana ua poe hookahakaha nei a kakou, a o ka huli maila no ia o ua wahi oopa nei a nuna mai la ia lakou nei, a pnne mai ia no ia Kaleiealuaka, k 'Ke hoomnnuo nei au i ko'u ike ana ia oe, nolaila, e hoikeae oe i ko iima hema, i ike ne ai ke'hi a me keia anaina e noho mai nei, i kahi o ko lima i ku ai ika ihe." Oka wehe koke ae ia no ia 0 ua kamaeu nei a kakon i ka ltma hema, a ike ia mai la e ka lehulehu a pau e nonoho niai ana e nana i keia mea kupanaha. Ia ike ana aku nae o ke annina, kau e wale mai la no ko lakou weii. ! la mnnawa koke no i pane ae ai o Kakuliihewu, " E Kalelealuaka a me a'u kaikam&hine hoi, o ke aupuni no ia noho iho, o oukou ninluna a owuu aku malalo ame na makaainana." A lilo iho ia ia ,manawa i ka hooponopono aina ana, A pela iho ia lakou i noho iokahi ai a hiki | i ka wa a ka make i lalau mai ai ia Ka, 1 kuhihewa, ma Mauumae i Waiaiae—a o | Kalelealuakn ma no hoi, noho iho ia no | hoi lukou a hiki i ka haule ana aku ma kela aoao. O ka pau nna kein o ka'u wahi i loiie ai i keia inouie!:>, nol.iilu, ke waiho aku | nei au i ko'u nioha koikoi i na Lunahooj nonopono oke Kuokoa, ame ke aioha >aaia waianuhea i na keiki o ka Haie Pai. ; E hoomanawanui hoi kakou eka poe e lawe ana i ko k&kou "Kilohana," i kumnilio pu ai kakou me ke ke keiki o ke ; kula, nona ka oleloia ana, f< Moe kokolo | ka uwahi o Kula he ha-u—e—" E hoopuka ia aku ana i keia puie ae ke loaa I kaiii kaawale. Aioha no. j J. W. K. Kaualilinoe. Luheikawai, Manoa, Oahu.