Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 23, 4 June 1870 — KA MOOLELO O KALELEALUAKA. KA IHU KAE-A-E-A O LIHUE, KAUAI, KA OLALI HOI O KONA MAU LA U-I. [ARTICLE]
KA MOOLELO O KALELEALUAKA.
KA IHU KAE-A-E-A O LIHUE, KAUAI, KA OLALI HOI O KONA MAU LA U-I.
I keia la nae, luku aku la ua Kalelealuaka nei i na koa o Kakuhihewa i waha a ino mai iaia nei, a pau ia huli aku la i ko Kualii mau koa, nana aku no hoi, me he la o "Pa na lima o ka noe i Alakai, ai humuhumu i ke anu o Aipo, kui keole i Kauaikanana," ua mea o ka ikaika launa ole. Ko ia nei noke aku la no ia i ka luku, a loaa aku la ka pukaua nui o Kualii, a pa no make iaia nei, a lilo mai la iaia nei, ka ahuula, ka mahiole, ka manamana lima a me ka pepeiao, o ka lele aku la no ia a loaa ua wahi oopa nei, hao mai la no keia hookahi ka lele pu ana, a hiki ma Waipahu, hookuuia iho la ua wahi oopa nei. Ia hookuuia ana iho nae, e nakele aku ana na opea o ua wahi oopa nei, nolaila, uwa iho la ka pihe a haalele wale, a nolaila i kapaia ai ka inoa o ia aina maluna ae o Waipahu, a oia hoi o Waikele. O ko Kalelealuaka lele aku la no ia a hiki i ka hale, huna aku la i na mea ana i lawe mai ai e like me ko na la mua, a haule iho la no keia hiamoe. A liuliu no hoi ka ia nei moe ana, komo mai la na wahine iloko o ka hale, a hoala ae la, i ka i ana iho, "Ei nei e moe nei e, e ala ae hoi paha a hele ae e paina, ua moa hoi ko i-a." Pane ae la o Kalelealuaka, "Aohe au e ai i na moa lohi o ka hana ana- a o ka po wale ae no koe, a ua kahea wale mai la no ka ono o ka ai." Pane mai la no hoi ua mau wahine nei, "I-e, kuhi no anei oe e ke kane- e ua maa maua i ka hana ana la, he pono noho iho la no ka maua me ka hana ole, e like me ko maua ano alii- aia no a makaukau mai i na kanaka, o ka hele wale aku la no a paina iho la."
Pau ae la keia pa-e-pa-e leo ana a lakou nei, a nanea waie iho la no, walaau ana ka leo o na koa. Ia lakou nae e hele hauwalaau mni ana, a hiki ma ka puka pono o ko lakou nei hale, pane ae la lakou, "Makehewa no hoi na kaikamahine a ke'lii i keia kanaka hiamoe wale iho no; e lilo ai no la hoi paha ia Keinohoomanawanui, ina no hoi paha ua makepono, he kanaka ua ike ia ke koa a me ka ikaika; a kupono no hoi ka oleloia ana, i makapaa i ka ihe. I nana io aku no hoi ka hana, ikaika launa ole io no hoi. Ua hele no hoi a kau ka la i ka ili kai, poha ana ka hoe a ua wahi oopa nei mawaho o ka Halealii, a komo ana no hoi ilokoo. A liuliu iki ka noho ana iho, ninau koke mai la no ke'lii, "Pehea ke kaua o keia la?" Huli pono ae la mua wahi oopa nei a nana ae la i ke anaina e noho ana, a i ae la, "Kaua no, a ua like wale no na ikaika o keia mau kanaka ekolu, aka, he kanaka nae keia ua a-o-o, a o na hiohiona nae ua like wale no. Nana aku no hoi, pua-o ka hele ana a me ka luku ana i na kanaka. O ka poe koa nae o ko kaua aoao i olelo ino aku i ua kanaka la, o lakou kai luku mua ia, a mahope, e anai aku ana ka luku ana a ua kanaka la i na koa o Kualii, o ka hele no hoi ia a hiki i ka pukaua nui a Kualii, pa no make i ua kanaka la, a ua lilo mai nei no ka ahuula a me kekahi mau mea e iho, e like no me kana hana i na la mua. A ike no au i ka hee o kela aoao, o ko'u hoi e mai no ia a loaa mai nei no iaia la, hapaiia mai nei au a hiki i Waipahu ae nei la, hookuu kela ia'u."
Oi noho aku no hoi lakou nei a hala he mau la, hiki ana no ka luna a Kualii, a hai ana, he kaua aia i Kahapaakai ma Nuuanu. A hala aku ia ua elele la, o ka hoonoho koke iho la no ia o ua Maliuhaaino i na poe kaua; o ka hele no hoi ia a hiki i ke ahiahi, o ka naue e iho la
no ia o ua wahi oopa nei. A mai ia po no hoi a hiki i ke ao ana, pane aku hoi o Kalelealuaka i na wahine, "E hele kakou
e paina. Eia nae, ai malie no olua i ko olua hale, a pela no hoi au i ko'u hale me na ilio- aia no ka hoi o kakou i ka hale nei, a kahea aku au ia olua, alaila, o ko olua wa ia e hoi mai ai." Ae mai la no hoi ua mau wahine nei. O ka pu-
ka aku la no ia o lakoa nei, hele no hoi na wahine a komo ana i ko laua hale, a komo no hoi keia i ko ia nei hale, e noho mai ana no hoi o Kaluhe. I ak|i nae keia ia Kaiuhe, E noho no oe me ka hoohaehae i ka ilio a hiki i kuu wa e hoi mai ai." O ka oili akn la no ia oua wahi kamaeu nei iele ana, a haule i Kapakakolea, pa ana ke kua o kahi oopa i ke pai. A e like no ine na la kaua mua, a pela no i keia ia. Oko ia nei hapai ae la no ia i ua wahi oopa nei, a hoonohoia iho la iiuna o Waolani, a haule iho ia no keia luku i ka poe i waha-a ma ka puka iho o kona haie. A pau ia, luku aku la i na koa o ko Kualii aoao, a huli mai, ia no keia hopu ia Keinohoomanawanui a paa, a hoonohoia iho la ilalo, a olelo aku la, "I makapaa kou maka i ke aha?" A pane mai la no hoi o Keinohoomanawanui, "I ku i ka ihe i ke kaua nei ia Olopana." Pane hou aku o Kalelealuaka, "Ae, ia kaua i noho ai i Wailuku, a noho aku au ma keia aoao o ke kahawai, a o oe mai no hoi ma keia aoao, a o ko ihe no ke hele ana ilalo o ke kahawui, a pahuia e ke kukui pa i ko maka, a oia k ko mea i makapaa ai." A lohe kela kulou iho la ilalo. Ia wa no i hopu koke iho ai o Kalelealuaka ia Keinohoomanawanui a paa i ka poho o ka lima, a i mea iho e pepehi, ku ana keia i ka ihe ma ka uwala o ka lima hema, e kupee iho ana o Kalelealuaka i ka ihe, a o ka hai no ia, aka, koe nae ka maka o ka ihe iloko o ka io—e owili ae ana keia moku ke poo o Keinohoomanawanui, hao aku la keia lele iluna o Waolani, a pane aku la i kahi oopa, "Eia ko makana la e Maliuhaaino, o ke poo o Keinohoomanawanui." Hoi hou aku ia no keia luku no, a loaa aku la no ka pukaua, pa no make iaia nei. I ka ike ana hoi o Kualii ua make kona pukaua nui, a o ka paku no hoi ia o kona aina, nolaila, holo aku la o Kualii, me kona manao e pakele, aka, alualu ia aku la oia e Kalelealuaka a hiki ma ka nuku o Nuuanu, o ka paa aku la no ia mahope o Kualii. Huli koke ae la nae oia a pane ae, "E ola au, a o ka aina a no Kakuhihewa, a e noho kanaka aku no au malalo o ke'lii, nolaila, e waiho oe i kuu ola, e kuikahi ko maua noho ana, e kipa aku kipa mai, nana ka olelo hoolohe aku au, a pela maua e noho ai a hiki i ko maua make ana." Pane iho o Kalelealuaka, "Ua pono ia olelo au, ke malama nae oe, aka, i nana mai no au - a ekipi ae ana no oe, kii mai no au ia oe e make, aohe ou mea e ola ai, nolaila ea, e hoi no oe a noho malie, mai hooululu kaua mai oe ma Koolau." O keia mau olelo nae a pau a Kalelealuaka, ua ae maikai wale ia mai no e Kualii.
Kaha aku la no o Kualii hoi ana i na Palihauliuli o Koolau, a huli mai la hoi o
Kalelealuaka hoi ana, a hiki i kai o Kou, a malaila aku hiki i Moanalua, e naue ana no kahi oopa me ke poo bipi ana, aohe nae o ia nei wahi mea a alawa iho, pea loa aku la no keia hoi ana a hiki i kai o Puuloa, a kahea aku la i na wahine e hoi mai, a hoi mai la no hoi na wahine. A mai ia po hoi a ao, a i ka mehana ana ae o ka la, hoea ana ua wahi oopa nei, a ninau koke mai la no ke'lii, a hai aku la no ia, "He kaua no, a o Keinohoomanawanui nae ua make, ua lawe ia mai nei e a'u ke poo, aia la i ke ahua aa mauka ae o Kalauao. Eia nae ka'u mea hai aku ia oe, e hoouna koka ae oe i au kukini mama, ma Kona nei kekahi a ma Koolau ae kekahi, a hui i ka lae o Kaoio ma Kualoa, me ke kukala ana e hele mai na mea a pau, e nana aku au no ka mea, ua ike pono loa au i ka hoailona o ke kanaka koa a'u e kaena nei, ua ku ka lima hema i ka ihe." A no keia mea, hoouna ae la o Kakuhihewa i na kukini mama loa ana, oia hoi o Keakealani a me Kuhelemoana. A o ka mama
hoi o keia mau kukini, he eono puni o Oahu nei mai ke kakahiaka a hiki i ka ainaawakea, a ina paha e hui pu ia me ko ke ahiahi, alaila, he 12 puni o keia mokupuni i ka la hookahi. A hala aku la na kukini, a mai ia la no hoi a ahiahi, hiki ana ko Waianae poe, a ku ana i ke kaha kua panoa o Puuloa, a ku pakahi aku la imua o Maliuhaaino. A mai ka mua a i ka hope o ia huakai, aole i loaa ka hoailona a ia nei i ike ai. A pau ae la ia, ku ana ko Kona huakai, oia ana no, a pela aku no hoi a puni o Oahu nei, aohe no i loaa. Ia manawa i pane ae ai ua wahi oopa la i ke'lii, "E kuu haku, ke kuhi nei au he kanaka e aku eia ka o ko hunona no. Ola na iwi e Kalani. E aho e kii aku oe i ko hunona, e hele mai ia nei, e nana pono aku au iaia, anoai oiaio no." Ku ae la o Kakuhihewa a hele aku la a hiki i ka hale o ka hunona, a kahea aku la i na kaikamahine, "E
a'u kaikamahine, i kii mai nei au i ke kane a olua, e hele ae i ka hoikeike kanaka a kahi oopa." Ia manawa i pane koke aku ai o Kalelealuaka i ke'lii, "E hoi aku oe a kahi keiki e noho la i ko maua hale, e olelo aku oe e hele mai ia nei."
Ua hooko no ke'lii, a ku ana ua wahi Kaluhe nei. Ia manawa no i hue aae ai i ka nua moena, a lawe ae la i ka ahuula a me ka mahiole, a hoaahu aku la i kana mau wahine, a ia Kaluhe, a iaia no hoi. I ka puka ana, o ka wahine makua mamua, a o ke kaikaina iho, a o Kaluhe aku, a o Kalelealuaka no hoi mahope. Eha lakou nei, eha ahuula a eha no hoi mahiole. O keia no hoi na kahiko o na pukaua a Kualii. I kahi e no lakou e hele aku nei, ike e mai la no ua wahi oopa la o ka oni honua iho la no ia ilalo e kaa ai i ka lepo, me ka i aku ia Kakuhihewa. "O ka ahuula a me ka mahiole i ko kaikaikamahine hiapo la ea, no ka pukaua ia a Kualii i ka la mua, a i ka lua o ka la, oia kai ka muli mai, a i ke kolu o ka lau kaua, oia kai kahi kanaka mahope iho, a o ka ahu no hoi i ko hunona, oia no ka ahu i kela la aku nei. Ola nae paha oe make paha wau, oiai ua luhi kela i ka hapai ana ia'u." E mau ana no ua wahi oopa i ka olelo me ka haaliki ana, ku ana ua poe hookahakaha nei a kakou, a o ka huli maila no ia o ua wahi oopa nei a nana mai la ia lakou nei, a pane mai la no ia Kalelealuaka, "Ke hoomanao nei au i ko'u ike ana ia oe, nolaila, e hoike ae oe i ko lima hema, i ike ae ai ke'lii a me keia anaina e noho mai nei, i kahi o ko lima i ku ai i ka ihe." O ka wehe koke ae la no ia o ua kamaeu nei a kakou i ka lima hema, a ike ia mai la e ka lehulehu a pau e nonoho mai ana e nana i keia mea kupanaha. Ia ike ana aku nae o ke anaina, kau e wale mai la no ko lakou weli. Ia manawa koke no i pane ae ai o Kakuhihewa, "E Kalelealuaka a me a'u kaikamahine hoi, o ke aupuni no ia noho iho, o oukou maluna a owau aku malalo a me na makaainana." A lilo iho la ia manawa i ka hooponopono aina ana. A pela iho la lakou i noho lokahi ai a hiki i ka wa a ka make i lalau mai ai ia Ka, kuhihewa, ma Mauumae i Waialae - a o Kalelealuaka ma no hoi, noho iho la no hoi lakou a hiki i ka haule ana aku ma kela aoao. O ka pau ana keia o ka'u wahi i lohe ai i keia moolelo, nolaila, ke waiho aku nei au i ko'ū aloh akoikoi i na Lunahoonohopono o ke Kuokoa, a me ke aloha aala waianuhea i na keiki o ka Hale Pai. E hoomanawanui hoi kakou e ka poe e lawe ana i ko kakou "Kilohana," i kamailio pu ai kakou me ke ke keiki o ke kula, nona ka oleloia ana, "Moe kokolo ka uwahi o Kula he ha-u-e-" E hoopuka ia aku ana i keia pule ae ke loaa kahi kaawale. Aloha no. J.W.K. KAUALILINOE. Luheikawai, Manoa, Oahu.