Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 23, 4 June 1870 — Ka Haiolelo a ka Loio Kuhina imua o ka Hale Ahaolelo. [ARTICLE]

Ka Haiolelo a ka Loio Kuhina imua o ka Hale Ahaolelo.

Ua hooloheau i keia hoopaapaa me ka paupauaho ole a me ka makaala, a ke manao nei, o keia Bila kekahi o na Bila ano nui e noonooia ai e keia Ahaolelo, no ka mea, ua pili no ia i ka waiwai nui o ka poe mea waiwai a me ka pono kuokoa o ka lehulehu ; aole loa hookahi, ina no aia ma ka hoopau loa, a ina paha ma kekahi mau hoololi. He lehulehu wale na hoopii i laweia mai imua o keia llale, a mai loko mai o laila i manaoia'i, ua nui ka poe i komo pu mai o ka lahui iloko o ka noonoo ana no keia mea ; a no keia kumu, he pono e noonoo akahele loa io, a nana aku i na maka, ina paha he pono, 0 hoopanee loa i ka noonoo, a ina paha e hanaia ana kekahi mea hou e ae, alaila, he pono e hana hou ia a ano hou a pau. Ina e hoopanee loa ia keia Bi)a, almla, he pono ia kakou e noonoo, ina he kupono 1 ke Kanawai ke waiho no pela. a ina paha ua kue i ke Kumukanawai e like me ia e oleloia nei. Ua ikeia, o ke Kanawai e waiho nei, ua hanaia mamua o ke Kumukanawai o kakou i keia wa, aka, ma ka Pauku 78 o ke Kumukannwai o ka makahiki 1564, ua maopopo, o na Kanawai i hanaia mamua a i hoololi ole ia, n i hoololi linpa ia paha, he mau kanawai no iakou mnlalo o keia Kumukanawai. Ma ka Pauku 48 o ke Kumukanawai o ka maknhiki 1864, ua akaka malaila, o ka Ahaolelo ka niea inana nui e hoololi ai i ke Kumukanawai, ako, i kela a mekeia manawa, he hiki no ke hoololi i nn Konawai kue i ke Kuinu-

kanawai. Ano, ina ua like ole ke Kanawai e ku nei ine ke Kumukanawai ma kekalii wahi, he mka maopopo, ua Kumukanawai ole io. Ke manao nei au, ua pinuua ioa ae ka Luna o Hilo ( nikikoki) mawaho aku o ka palkna, no kona olelo ana mai, ua kupono ole ka B»la me ke Kumukanawai, a no ka mea, o kela a me keia hoa, he pono e noonoo loa me ke akahele, aole ke kokua i kekahi aoao me ka pono ole, aka, e hana e like me ka Lunakanawai. Ile oiaio no pahn, aole no e hoike e mai ana kekahi Lunakanawai i knna ole)o hooholo, ke ninnuia'ku, no ka piii Kumukunawai a Kumukanawai ole o kekahi Kanawai. Ina e huli ae kakou a nana i ke kii o ko oukou Lunakanawai mua i e kau mai nei ma ka paia, oia o Li, me na huaolelo Latiua e kau iho la malalo ; n e ike no kakou, he mau huaolelo ano nui kela, a o kona ano: " E iiooko ma RA POLOLKI A lUULE MAI NA LANI.'* He olelo keia na kekahi Lunakanawai naauao a kaulaua loa o Eneiani, no kana olelo hooholo i hookuu ai i kekahi kauwa kuapaa mai kona haku aku. Ua oleloia aku ia no kona hoohelo ana a hookuu wale i kela kaoaka, a manaoia e hoahewaia mai ana oia, aka, hoopuka mai la oia i kela olelo maluna ae, no ko ke kanaka lunakila ; a nolaila, ke noi aku | nei au i kela a me keia hoa, e hooko i ka* \ na hoohiki ana malulo o ka Pnuku 47 o' ke Kumukanawai, me ka manao e hana nna ke kanaka me he Lunakanawai la. He hiki no ke hoololiia ke Kumukanawai, aka, aole nae na ke Kanawai. He elua Ahaolelo, alaila, loli kekahi pauku, ke mannoia e hoololi. Ano, ina he oiaio keia e oleloia nei, %t ua kue i ke Kumukanawai/' a waiho aku na na Lunakanawai e hooholo mai i ka lakou mau oleio hooholo, e oi auanei ka lakou mau hooholo ana maluna o na hoopii Kanawai a pau ; a e ne aku anei kakou i ke Kasa~ wai Ki mlkanawai ole e waiho pela ? O ka ninau e waiho nei, he Kanawai plli Kuinukanawai ole anei keia ? Ua minamina k>a ao ke hoopuka ae, ua hele palahalaha aku keia ninau iloko o ka pomaikai o k« poe mahiai o keia aina, no ka mea, o ka pomaikai o ka poe mahiai, he pono e hoomaluia e ke kanawai kaupono; he oiaio he mea ta e hooholo mua ai i ke kulana o keia Pae Aina ; pela hoi ka poe 111« na Mahiko, ua makemake likou e kauia e ka Ahaolelo ke Kanawai e hoomalu like ai. Ua noonoo au i keia oinau no ka manawa loihi, me ke pale aua U'u mawaho ae. I ka wa a'u i pae mua mai ai tita keia Pae Aioa, o ka ninau mua i waihoia inai ia'u, a i lioopuoho i ko'u noonoo, oia na pake i hoopaa palapalaia ma Kina, a ia-

[«reii mai roa Hawaii nei; ai ko Ukou f pae ana mai, oa maoaowi e kau i oa aoI hau pili kino malona o lakou, aka, no ko | lakoe hoopaa« ana nw Kma, malalo o na ipalapala hoopaa T he tnau li'na hana, a ua | !avreia mai lakoc (pake) m a ee ano waiI wai lewi. Aka, e hoonwnao oukoo ? he mao K4KIKA lakou, a ua hoaponoia ma kekahi mea ano like me ia. Ano, ke hoopuka nei au i ko'u manao, no'u iho, aole no ha», a ke olelo nei, aole ac i ike i KE SCMŪ o KE KANAWAI E KV NEI, E WAiho hou pela *a eo kakoc *ac KanaWAI. Ke noi oei au i na inanao o kela a me keia hoa r e hoopuka no keia ninau. Ua nooooo au i keia ninau me ke akahele iloko o ko'u naau, a ua manao au, ina he mea nakau wale AU t ina ia paha ua oki pc a hohe wale. E ninauia mai ana paha ina aohe mau hooko ana e hiki ai ke hoopaa i ke Konawai no na hoopoino.

Ma ke kepa ana i na luina moku, ua hoakakaia ka hana maopopo e hanaaku ai, a he inea oiaio, ua ae oluolu ia ; a ina i hoohalikeia na hana o na Mahiko e like me kela, alaila, ua hookauia ke Kanowai kupono. 1 ke kepa ana i na luina moku, ua kepaia lakou, a ua kakauia imua o ka Luna a ke Aupuni i koho ai, a no ke aha i hana ole ia ai na palapala hoopaa o na lima hana ma na Muhiko me ka Luna Hooiaio Palapala Hoopaa ? Ina i hoohalikeia ke Kanawai o na luiua me ko na paahana Mahiko, alaila, pehei la i malau>ain'i na Kanawai e ae e »»a Aha Hookek>ko)o ? Ina e manao kakou ma ka hoopono, i Kanawai hou ka pono no na Aha Hookolokolo.

He mea pono e nana nuiia ka Palapala Hoopna a ka Luna o Ilonolulu, i hoikeike iho nei imua o keia Hale, no elua malama wale no ke kepi».n ana, aka, i kn hooko ana, loihi wale aku a he inau makahiki loihi loa. Ina e lioole ana ke kauwa i ka hana, e hooha mia nna oia, he papalua aku ka loilii oka nianawa. Aoleaneikeia he ho-o ana i ke Kanawai Karaima iloko o ka limn o kekahi mea imi pomaikai ? Aohe haina e pane mai ai, e hana ana ke e like me ka makemake. Aole ia i hooko e hke me ke kuakoa a lanakiīa o ke luno kanaka. Aole loa au i ike, pehea la ia i hooko ai ? A noiaila, ke waiho nei ka /īinau imua o kakou;e hoopanee loa anei kakou ika noonoo ana i keia Bila, a lawe hou mai i Kanawai hou ? A, uole onei kakou ke ninau iho, he "pono anei ke hoopau loa ?" Oke ala pololei enei a kakou e koho ai, o ka "hoopanee loa i ka Bila ?" Ke olelo aku nei au. Aole ! O keia mau mea a'u i kamailio ae nei, ua olelo qu me ku oiuolu nu> ? oie ke kali aku i na manao o hai e puka mai ana. O na olelo a'u i hoopuka mua ae nei, o Ko'u MAU MANAO IA A'l' l HOOPAA A! nO keia ninau, e like me ko'u noonoo akahele ana.

llc mea i minnminain ke komo ana o na mea pili kino iloko o keia mea ano nui loa. Aole no pha e ole, oiai he nu' na wniwni i manaoin e knunn« ma ka holo a me ka holo ole o keia B»la. Ua minamina au i ke kapa wale ia aku o kekahi poe ma na huaolelo ino mamua o ko lakou koho maoli ana ma keia men. Aka noe, no ka inea, ua pukn uvii kekahi mea pili kino mai keia uoao mai e pono ia'u j ke pane aku. Ua pau ka mnnnwa i iilo i kela huaolelo "hoohui aupuni" i kumu hoahewa, no ka mea, aole no e lawe o Amerika Huipuia ke haawi maoliia aku keia mau mokupuni in lakou. Kia nae ka oiaio, aole ownu, aole hoi ma ko'u aoao, aka, nta ma ka aono kue i keia Bila ka poe i laweluwe lima maoli iloko o kela mea, me ka hoolohe i na olelo o na Luna o kekahi Aupuni e ae, a eia lakou ke wawa nui nei, he "Bifa hoohaunaele, hoonauluulu a honlilo Aupuni" ka keia wahi a lakou. | Ua oleloia, aohe o'u kuleana ma keia | Aupuni, a he unalihim ka i na pono Aupuni. Ua hanau au a nui iwaena o ko Hawaii nei, a o ka'u hana nui ma ke akea, oia ke ana ana i na kuleana aina o na mnku&in&na, oiai e holoholo lio ana me na*lii keia poe e kuemai nei ia*u. la manawa, ua hoomaka ko'u alaha i na makai . niwana ; a mai ta manawa mm, ua mau a hiki i keia wa. Ua makemake au ia lakou e noho kuokoa a lonakila ; aole au makemake e lohe mau i kela olelo i loheia e ka Luua o Hilo, oia hoi, "Aia no id oe." E ko'u mea ī hoomaka ai ka noonoo ana no keia kumu, oianoku hoo|>aapaa ana no ka laweia ana mai o na linm hana o na Mokupuni ma ka Hema ae o kakou. He wahahee keia i uleloia mai nei, he inea imi koho Lunamakaainana kela halawai e pili ana i keiu nmau. Na kela aoao mai ka hoomaka ana o ia iioopaapna, aole na m«kou. A ua ike lea ia no hoi, o ka aoao keia i nmkemake o!e ia, a oia ka kikou e imi ai e hlo i tnau Luoa. makaainana. No koaha !a kakou e hui ole ai me ka

f poe o na aina malamalama, ma ka papa ! ioa ana « ka lawe Pake Lima Hana 1 He- ' aha ke ano o keia nu hou i hiki hope mai j nei mai Ladana mai, e papa loa ia ka laj we aoa oka poe ona mokupuni 1 Ma | Nu Enelani mamua, ua knaiia ka hana o ) ka poe i hana ae-like i mea e kaa'i ko ia- ) kou uku moku. I keia nvanawa, ua lohe | ole ia kekahi mea oia ano. I ) ia ana o ka noho kauwa o na negero ma ! na Mokuaina Komohana Akau, ua hana ae-likeia na negero no kekahi mau makahiki. Ua iaweia imua o na Aha, a ua hoopau ioa ia a hiki i keia wa. Ua iioaoiae hookomo mai i keia ano u hana haumana'" ma oa Mokuaina Kaikuooo, e likeme ko na lnia Komohana. Ua haule ioa nae. Aole e ae ana o Amenka Huipuia e noho mai kekahi ma ko iakou mau kapakai aia wale no a he poe iauakila. O na Mokuaina Hema ua like loa no ko lakou noho ana me kakou nei. Ua pilikia lakou i ka nele no na lima hana.ole, —he aina mehana—he poe c - oa negero," wahi a kekahi poe—ua like loa no me koonei, eia nae ke heie nei imua ka lakou mau hana mahiai. Aia ke pili pu nei me lakou na inokupunio lnia Komohana me ke ano iima hana i iike me ko kakou nei, a ke emi nei lakou ilaio, a ke noi nei lakou e hoohuiia aku me Amerika Huipuia—me ka hooieiia mai nae, aoie i makemakeia. Aoie anei e pono ia kakou ke noonoo no kein mau ano elua ? E naua hoi kakou i na hua o ko kakou ano hnna. Ua hai mai ka Lunao Niihau i ka hoonuiia ana o ka mana o na Lunakanawai apana. O keia mea i oleioia mai nei no ua wahine i hoopaa palapala ae-like ia i liio ai i mau wahine mare ole ia no kekahi. Aole paha i hiki ke hooie ia i na wahine ka pomaikai o ka hona aelike oiai, he pomaikai ka wahi a kekahi poe.

A o kekahi ano o keia kanawai ua ike ia ma ka laweia ana o na eke ieia ma Hawaii e ke kanaka kumakohiki, i ioaa iaia $8 a $ 10 paha o ka malama, oiai e ioaa nna i kona haku ke koena a hiki i ka $10 o ka hebedoma hookahi. E olelo mai paha kela aoao aole ia he oiaio. Ua hiiinai au ma ka olelo o ka Luna o Hilo. A ina no aole i oiaio, ua hiki waie no ke

hanaia pela. Aole nae au i ukiukimaoli, aia no i ka laweia ana mai o kela palapala hoopaa no Kooiau mai, i ikeia e ka Hule i keknhi I» iho nei. lT " hana L elua malama, he mau makahiki elua a me ka hapa i haia ae nei. Iloko oka lua o ka malama, aole no iaia kekahi aie, aka, ua manao no kela he piiikia kupono kona e haalele ai i kona haku. Ekolu malama mahope oia manawa, ua hoihoiia e hana, he 50 la me na koina. He mau malama hou, hoohanaia he 32 la me na koina. Hookahi makahiki hou, a hoohana hou ia a kaa na $70.00 me na koina. A eia iloko o keia malama iho nei, ua hoopaahaoia i ka hana oolea i ekolu malama, aiaila, e hoi ia a kona haku, e liana i36lame ka uku oie. E hoolaha i kela mea ma kekahi nupepa o na aina e, me ke kamniiio oie no, a ikeia paha kekahi mea e hoopii mai ana i ua nupepa la no ka iaihiia. Aia no ma ka hua i ikeia ai ke ano o ka laau. Ke oleloia mai nei, no ka poe hewa wale no ka keia Kanawai. Ae, He Kanawai no kekahi mn Eneiani mamua, e hoopni ana i na aihue, me ka make. No ka poe hewa wale no ia Kanawai. A nolaiia ka aoie no paha e ponoe hoopauia ia kanawai hookaumaha, oiai no ka poe hewa waie no wahi a lakou. O ka hoomahuahua wale i n-i kannwai he mea ia e hoomahuahua oi na mea hewa. Aole i komo na inea a pau ma ke kanawai. Ina e kuai kekahi mau kanaka o ka aina, a aole i kopeia ka palapala hooliio ma ka buke aupuoi, alaila ma ke kanawai ua iilo ia kuai ana i inea ole. Peia no e pono i ke aupuni e hoolilo i | kekahi mau ne-like i mea ole—ke ku ole ; i ke kumukanawai. i O keia mau ae-iike a kuka e kainaiiio

nei, aia ma knhi maopopo o!c—he ku paha i ke kumukanawai he kue paha, ( Ke manaoia nei no he kue i ke Kumukanawai) Eia nae oia mau ae-like maopopo ole ko lakou pono ua hapaiia a kiekie loa, ua hoopau loa ia mamua o na ae-like e ae a pau. No keaha ia ? Kai noa aia me kekahi kanaka ka mana, oia hoi ke dala, a aia i kekahi ka ikaik» hana. Ao!e anei i hiki ia laua ke hooponopono i ka laua mau pono elua me ke komo ole mai o ke kaoawai e like hoi ma na aelike e ae a pau ? Eia kakou iloko o ka powehiwehi o keia lua pouli, cnc he ioau opeapea li e ma* kau ana e lele wale aku iloko o ka malamalama. Eia kakou ke kokua nei i ka iawe Pake Lima hana, ka mea hilah\la a oa oupuni naauao e kono aku iloko oia hana. ( E nana i keia Bila Kanawai i hookomo ia mai nei ina ka Ahaolelo o kekahi aina e ae. Mamua loa aku oei ua haawi na Lii o

Hawaii nei i ko lakou mau aina i na mt* kaainana. Ua mahaloia ia hana, a e kau aku ka hoonianaoia ana o ia mea a i na m.imo. Eia ia kakuu ke au o ka manawa e hapai a e hana hou oīa ano kaulaoa. Ke noiaku neiau i o'u mau hoa mai haalele wale i keia pomaikai. C. J. Laiana.