Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 25, 18 June 1870 — Page 4

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

Ka Nupepa Kuokoa.

 

KA MOOLELO

 

NO

 

KAMAAKAMAHIAI

 

KA NIUHI AI HUMUHUMU

 

O KAHULUI I MAUI, KE PUHI

 

“Ka manao hoakaaka o ka mea kakau keao.  Io oukou e ka poe e heluhelu ana i keia moolelo a kakou.  Aloha oukou, eia mai ko kakou moolelo hou ke alo aku la ma ka oukou mau ale, ka mea hoi nana e pani aku ka me heu o ka eu o Kauai i hala iho nei, nolaila, ia kakou e komo aku ai iloko o na hihipea o keia moolelo, e-a!  Ke kauoha e aku nei no au, e heluhelu me ke akahele, a me ka moakaaka pono, i maopopo ai kahi ono a me kahi ono ole, no ka mea, o ko kakou moolelo hou e hele aku la e-a, e hele ana i mua e hoi ana I hope, e puka ana iwaho e komo ana iloko, e holo ana I ka lala e hookakaha ana I ka muku, e kukini ana I ka loa a me ka laula, o ke kahua e kamailio no Ku kamakuakane o ka mea nona keia moolelo.”

Ua hanau ia o Ku ma Kahului I Maui, a Pu-ki kamakuakane a o Hina kamakuahine, o ka hana a keia kanaka o Pu-ki, o ka Ikaika a he kanaka noho kuaaina no hoi oia, penei e akaka ai ka Ikaika, hookahi no haawe mauu pili hale, ua paa ekolu halau a pela no ka laau a me ka aho, a me na pono hale a pau loa.

O ka mahiai kekahi hana Ikaika a ua Pu-ki nei, hookai no la ekolu moo uala, a pela na moo kalo, wauke, a pela aku, o ka lawaia no hoi kekahi hana akamai, aohe wahi hemahema iki o ko laua noho ana, ua loko I ka ai a me ka i-a, a me na pono a pau.  O-i noho aku hoi laua nei a kokohe e o-o na kino, aohe i loaa wahi keiki laua, me ke kaunui no e loaa kahi keiki, aohe wahi mea a loaa iki, ka noho no hoi keia a i kekahi la, I aku o Hina ia Pu-ki, ka, ono wale mai la no hoi ka oopu a me kahi opae, o uka o Iao, ua oki paha a pii kaua?  pane mai ke kane, ka, ooe no ke pii-e aku, e noho ana au he la hana keia no makou.

He hana koele na na 'lii, e aho e a o oe no ke pii, a popo au huli aku ia oe, a pau no hoi ka Pu-ki olelo ana o ka ae wale no hoi ka ua o Hina, a hoomakaukau iho la I na lako lawaia, o ka apua, o ka ipu wai, o kahi ai no hoi kau ike kua hele ana, ke pii la keia a hiki no hoi i uka a Iao, noho iho la keia lawaia, kukulu mai la ka apua, a hoohuehue aku la i ke a-a, a hapai ae la I ka apua I kula a ke ohi la keia I ka oopu hahao iloko o ka ipu-wai, a o ka opae hoi ke ohi la keia hahao i ka waha kekahi a i ka ipu-wai kekahi, a pela aku ana no ka ia nei hana ana.

A kokoke no hoi e piha kahi ipu-wai a ia nei, a ia ia nei no nae e kulou ana I kahawai, pae ana ka ninau a keia leo, e aha ana oe i kahawai nei?  Hikilele ae la keia, a huli koke ae la a na na, a ike ae la keia, he kanaka ano alii, a pane ae la keia, e lawaia ana au, I ka noho hoi o ko-a kai, a ono ae I kahi oopu, a me kahi opae, o ka uka nei la, o ia ka mea I pii mai nei, a pane hou mai la ua kanaka nei, e aho hoi ha e launa kaua, a launa iho la la@a ma kea e ana aku a Hina, a pai ia, ike iho la ua kanaka nei I kea no e loaa ai o ke keiki, a pane iho la e loaa ana paha ke keiki a kaua? a heahea la hoi, i noho no hoi oe-a I hanau ke keiki a kaua?

A he keiki kane, kapa iho oe i ka inoa o Ku, no ka mea ea, ua ike iho nei au i na ano o ke keiki, a eiu ka hoailona la, a haawai mai la I ke kapa manu a me ka lei niho palaoa, me ka pane ana no, a ina io hoi he keiki ea, a I hanai oe a nui ke keiki, a manao oe e hoouna ae I ke keiki I Kauai, alaila kahiko ae oe me keia mau mea, oiai ea mai Kauai mai nei au, a o ko'u inoa ea o Manouli, a pau keia mau olelo a Manouli, a haawi like iho la laua I na haawina a ko aloha, ma ke pane ana mai a Manouli, aloha oe e a, a hala aku la kela.

A noho hookahi iho la ua o Hina, me ka makaikai, a me ka mahalo ana, mehe mea la, “o nani milua kalalau e ala I lauoha ia ka lawakua a oki,” a pau ka makaikai ana a ua o Hina. Paina iho la I kahi ai a me ka opae, a pau, puolo iho la I na waiwai makamae a kau I ke kua, pea ae la no keia hou ana, ka hele no ia a po ku ana keia I kai o Kahului, a hemo ana ka puka a puoho ae la ka hiolani o Pu-ki I ka halulu ana iho o ka haaewe o ka waiwai a me ka ipu-wai o ka ia, a pane mai la o Pu-ki, auwe! o oe mai la no ka ia, ka, ma-ma wale no hoi ka hoi na mai o ka po, he me-a waiho no hoi-a apopo au imi aku ia oe o ko hoi-e mai la no ka ia.

Pane aku la o Hina e mau aku hoi I ka ka mea o ka olioli, e ala ae paha oe e ho'a I ke kukui la, I ike iho oe I ka waiwai, a ala ae la o Pu-ki, a ka eleu la a-a ke kukui. Ke wehe la I ka puolo o ka waiwai, a pane mai la, auwe, na wai keia waiwai au e kuu wahine? Pane aki la o Hina, na ke alii o Kauai na Manaouli, I launa mai nei maua I kahawai, a ike iho la no paha kela I kuu ano e hapai ana au, o ka haawai mai nei no ia I keia mau waiwai I kahiko no ke keiki ke hanau ae.

A olelo mai nei e hanai kaua I ke keiki a nui, hoouna aku I Kauai, a pau ae la kana olelo ana, pane mai la o Pu-ki, pomaikai hoi ha kaua ke loaa io hoi ke keiki, a pela laua I kamailio ai a pau ae la ia, noho aku la laua a ono ae la o Hina I ka Hee, a me ke Kumu, a pane aku la I ke kane ono mai nei hoi au I ka Hee a me ke kumu, hele ka hoi keia mau ia a kau I kuu maka, he hoopailua au I na mea a pau, pane mai o Pu-ki ka ua hapai io no ka oe, he hookauhua na ou e ono la, e aho e hele au, no ka mea o ka hana akamai loa hoi ia a kana kane o ka lawaia, a hoomakaukau iho la Pu-ki I na lako lawaia a pau loa.

A makaukau no hoi ia mau mea a pau, o ke ku ae la no ia hele a hiki I kahi e kau ana o ka waa, pane aku la a lana ana ka waa iloko o ke kai, a e-e aku la keia a holo ana I ka moana, ka hele no hoi ia a hiki I kahi kupono I ka lu hee, ko au iho la keia I ka hoe, a wehe ae la I ka leho a hookuu aku la iloko o ke kai, mai luna no a ou ana ua Hee, a make a loaa ia hee, holo hou aku la keia I ka makau a hoopaa I ka maunu, a hookii aki la iloko o ke kai, mai luna no a lou ana ua Kumu nui.

Pea ae la no keia hoi ana a kau no hoi I ka honua, a hapai aku la I kahi waa a kau I ka hale waa, hoi loa aku la no keia a hiki I ka hale, palaha ana ka hee I kea lo o Hina. Ke kapekupeku la ke kumu I ke alo o Hina-o ka mik I iho la no ia hana no hoi a pau, a hoomaka iho la ka ana I na ono ana. A pau no hoi keia mau mea, noho aku la no laua nei a ike loa ia ka opu. A I ke kokoke ana no hoi I ka puni hanau, ia Manawa I kahuli ue ai ke au o ka lani, a hoike mai la I na ano wai hooluu he lehulehu wale, a I ka hemo ana mai o ua keiki nei, hookahi no mea I ike ia aku, o ka hele o ka lewa-a kaumaha, e hai mai ana I ko lakou. (Aole I pau.)

 

Ka Haiolelo a Ron. D. Kaukaha no

KE KANAWAI O NA HAKU A ME

NA KAUWA IUNE 10. 1870 I MUA O KA

HALE AHAOLELO.

 

Ma na noho ana iho nei o ka Hale e noonoo I ka Bila Kanawai e pili ana I na Haku a me na kauwa. Ua maopopo ia'u na mea I kamailio ia mai mai kela aoao mai oia hoi ka aoaoi kue I ka Bila.

Ma ko lakou hoopuka manaoana imua o keia Hale, ua haalele lakou I ke Kumu hoopaapaa imua o ka Hale, ke kakau poepoe ana I ka bila a me ka hoopanee loa. A ua hele ae nei lakou ma kekahi lala okoa; mai ke kumu hoopaapaa ae.  Oia hoi ko lakou hooikaika nui I ka olelo mai ma na mea pili kino, a me na mea e pili ana I kekahi palapala kepa I lawe ia mai e kekahi hoa Hanohano mai Honolulu mai H. Kamikana mai ka Aha Apana mai o Koolaupoko. Aka, ma na kalai olelo ana mai a kela aoao mai; I na la mamua, ua loaa mai ia'u eha wale no kumu kahi I ku ai na manao nui I hoopuka ia mai mai kela aoao. 

1.  O keia Kanawai e hoopau ia nei (Haku Kauw,) ua hana ia me ka noiau e ka Mea Hanohano W. L. Lee kekahi Lunakanawai Keikie o keia Aupuni, i hala, a ua waiho loihi mai keia Kanawai iloko o keia Aupuni iloko o na makahiki he 20.  nolaila, Aole pono e hoololi ia a e hoopau ia hoi keia Kanawai.

2.  O ka poe nana I lawe mai keia Bila Kanawai I mua o keia Hale, aole lakou he poe waiwai, aole no hoi o lakou dala I hoomoe iho iloko o na lepo mau o Hawaii nei I mea e hoomahuahua ia I ka oihana mahiai, a me ka hookolo kalepa ana o keia aupuni me na aupuni e nolaila, aole pono e hoololi ia a e hoopau ia keia Kanawai Haku a Kouwa.

3.  I na e hoopau ia a e hoololi ia keia kanawai alaila, e hoopaa ia auanei ke ku nui ia ana mai e na moku a e poho auanei ke Aupuni a e ilihune hoi auanei ka Lahui kanaka.

4.  O ka no@o pono a me ka hooko ia ana o keia kanawai, me ke pono ma kekahi a pana hookahi wale iho no oia ka mea e hoopanee loa ia ai o ka Bila wahi a ka Luna Hanohano mai Hilo mai.  “A maluna o keia mau kumu eha kahi I hookahua ia ai o na mano nui I puka mai, mai kela aoao mai. 

Nolaila, ma ko'u ano he lala no keia Hale a me keia Aha Kaukanawai ke nonoi aku nei au me ka haahaa, I ka manao Aloha Lahui, Aloha Aina, Aloha Moi, o'u mau hoa Hanohano iloko o keia Hale he pouo kakou a noonoo nui I ka Bila e waiho nei, a me na mea I puka mai, mai kela aoao mai, maloko ae o keia mau kumu eha, a me kekahi maul ala Kamahele e ae I waiho ia mei I mua o keia Hale mai ka aoao kue mai I ka Bila.

Aka, me ko'u wiwo ole ke hoike aku nei au ke kulana kahi o'u e ku nei, aia no ia ma ka aoao e kokua ana I ka Bila, ma ka imi ana I na kumu e hoopa@ia ai keia Kanawai apulu e kau nei a e hoololi ia ae ai paha, a panei iho hoi I Kanawai maemae loa @@alaila, I mea e kaulike ai ka pono a me ka pomaikai mawaena o na Haku a me Kauwa.  Oia kuu makemake a me kuu @ei I hele mai ai iloko k keia Hale, a o ka makemake pu no hoi ia o ka Apana nana au I koho mai, a pela no hoi paha ka Lahui okoa.  Nolaila, ma na kumu eha I hai ia aku nei, aole I Lokahi ko'u manao ma ia mau kumu me ka poe nana I lawa mai I mua o keia Hale Hanohano.

Me ke kamu akahi, aole pono ia kakou ke ae aku he oiaio ia kumu, no ka mea, I na e haliu like ae na hoa o'u a nana aku I ka W. L. Lee Palapala o ka la 20 o Mei A. D. 1850 I ka Ahaolelo oia kau, e ike lea no auanei oukou I kea no a me ke kulana o W. L. Lee me kona Kaukanawai ana.  Oia hoi He hoopono, he haahaa, he hilinai I ko hai ike he akahele I ke Kaukanawai ana, a ua olelo oia ma ka hapa hope o ka@a leta, maluoa wale iho no ona ka pono a me ka hewa o ia Kanawai.

E loaa no ia oukou kana leta ke nana aku oukou ma ka aoao mua loa o ka Buke Kanawai Karaima I kau ia I A. D. 1850, a e heluhelu oukou ia leta me ka homaopopo, a e ike lea oukou, ua kue loa ia leta I na mea I puka mai, mai kela aoao mai ma ke kumu.

Aole no hoi oia I kaena ae a I hoike akea maloko o ia leta, I ka Ahaolelo o ia kau - “E ka Lahui Hawaii a'o I hiipio nui ai, he pono ia oukou ke nana mai I keia mau Kanawai a'u I kau ai, no ka mea, he Kanawai maikai loa keia a me ka pololei, aole hoi mea ewaewa iloko o keia Kanawai, e pono ia oukou ke malama loa I keia Kanawai, a hiki au I ka oukou poe mamo me ka hoololi ole.”  Aka, aole loa oia I kaena, a I olelo pela, I kulike ai la hoi me ka mea I ike ia ma ke kumu kahua Akahi I hoikeia aku nei.  Ina hoi e hoomaopopo le ana na hoa Hanohano o keia Hale I kea no nui o kana leta, e ike lea ana no oukou, ua kanalua no oia I ka pono a me ka hewa o keia Kanawai; (Haku a me Kauwe) a ina ua kanal@a oia I ka pono a me ka hewa o keia Kanawai, aole anei kakou e hoomanao iho, ua apulu io keia Kanawai me keia mau pauku e koiia nei e hoopau, a e pono ia kakou e hoopau ia apulu, a hookomo I mea hou, a maemae ae la me he mea hou la, no ka mea hoi, ua hookumuia keia Kanawai ma ka A. D. 1850, ke au nawaliwali I ke kau Kanawai ana, aole hoi I like me ko keia au e kaa malie nei.  Ina pela ke ano o ka mea nana I kau keia Kanawai, alaila, ua hiki anei I na lala o keia Aha Kau Kanawai ke manaoio he Kanawai maemae keia, aole pono e hoololiia a e hoopauia paha me ka hana a me ke kuka pu ana me ka Lokahi a na hoa o keia Hale, ma ke kau ana I kanawai I oi ae ka maemae mamua o kela apulu kahiko.  Ke manaolana nei au, pela io no.

Eia hoi; ke pane aku nei au imua o keia Hale Hanohano, o na kau Kanawai ana o na makahiki loihi I hala, aole no ia I like loa me keia a@ e hele nei.  E like me ka pii ana a e o keia aupuni ma ka Ikaika I ka hooholo kalepa ana a me na oihana hana iloko o keia aupuni, pela no hoi ka pii ikaika ana ae o ke aupuni ma ka naauao a me ke kau kanawai ana no kona lahui iho - Me kuu hopohopo hookamani ole, ke Kaena ae nei a@, aohe I like ke kau Kanawai ana o na makahiki loihi I hala me keia mau makahiki e hele nei, keia au hou a naauao hoi o ka aina, ma ka hooponopono Kanawai ana.

Ina e nana aku kakou I ka Mokuna 16 o ke Kanawai hoopai Karaima o A. D. 1850, oia no hoi ka mokuna e hoakaka ana I ka aihue mai ke nui a ka liilii, mai ka waiai, ke dala a I na holoholona; ua hui pu ia na aihue, a pau iloko o ia mokuana, aka, waiho mai la keia Kanawai me ka hookoia iloko o na makahiki 9; a I ka Ahaolelo o ka A. D. 1859, ua hana okoa ia he kanawai e hooinalu ana I ka aihue ana I na holholona, a ua hooholoia ua kanawai la ma ka la 14 o Februari A. D. 1859; a mai laila mai a hiki I keia wa, akahi no a loaa ia kakou he Kanawai no ka aihue holoholona malalo iho o ka Mokuna 16 o ke Kanawai Karaima.  A me he mea la, I ke koho maopopo ana aku I ka manao o ia Kau Ahaolelo, ua maopopo ia kakou, no ka huikau wale o ka aihui holoholona.  Nolaila, ina e hoomaopopo iho oukou e o'u mau hoa Hanohano I kea no o ke Kanawai kahiko a me ka hoololi, e ike lea no auanui oukou, @a oi aku ka maemae o ka hoololi I ke Kanawai kahiko.  A pehea la, ua hemahema anei ka Ahaolelo o ka A. D. 1859, no ko lakou hookoakoa ana I ka aihue holoholona, mai ke Kanawai a W. L. Lee I hana ponoi ai me kona lolo iho?  Ke manaolana nei au, aole aole oukou e kanalua ana no ka oiaio o keia.  Aole no hoi paha he aupuni ma kea o holookoa nei I ne@@ ka hoololiia o kona mau Kanawai a me na Kumukanawai, koe wale no na Kanawai o ka Mea Kiekie Loa.

Nolaila, he pono ia kakou e kokua nui I ka Bila, a e hana I Kanawai e maemae ai mawaena o na Haku a me ke Kauwa.  No ka mea, o ke kau ana I na Kanawai maemae, he kumu no ia o ka hooulu Lahui wahi a kekahi Akeakamai o Beritania Nui.

MA KA LUA O KE KAHUA.  Ka olelo aku nei au I mua o keia Aha Hanohano, ma ko kakou olelo ponoi iho he mau olelo hoohilahila loa ia I mua o keia hale, no ka mea, aole loa au I hele mai ilolo o keia.  Hale no ka waiwai, aka, no ka pono o ka Apana nana au i koho a hoouna mai iloko o keia Hale k kau I kanawai no kou Apana iho a me ka lahui holookoa, a ma ka noonoo ana, aole I pili ia kumu I ka Bila Kanawai, no ka mea, aole o ka hoopau ia ana o keia mau pauku he kumu ia a ka aoao kue I ka Bila e olelo mai ai I mua o keia Hale I na mea pili kino ma keia aoao kokua I ka Bila, a ke manaolana nei au, aole ia I ku I ka @@la mau o ka Hale a me ka Hanohano o keia Aha Kaukanawai, nolaila, aole pono I ua hoa ke lawe a noonoo no ia kumu.

MA KE KAHUA AKOLU.  He kanikau kuhihewa loa keia I puka mai, mai kela aoao mai, no ka mea, ua maopopo loa ia'u I na e holo ana keia kanawai, alaila, aole e hoopau ana ka poe mahiko I ka lakou oihana mahiai, a I na no hoi e pau ana, a e hoi ana I ko lakou aina iho ma ko lakou mau moku, alaila e piha hou mai ana no ko lakou hakahaka I kekahi poe haole e ae, no ka mea, ke manaolana nei au ma ke ku pinepine ana mai o na Laina Mokuahi mai ke awa mai o Kapalakiko a mai Noholani mai, he kumu no ia e hoomahuahua mai ana I na loaa o ke Aupuni, a ua kaulana no hoi ko kakou mau pokoa nei I ka oluolu o na hookipa ana, nolaila, aole pono ia kakou ke lawe a hooholo I ke kue I keia Bila, mamuli o keia kumu, no ka mea, he kumu pono ole keia.

MA KE KAHUA EHA.  Ua Kaena ae ka hoa Hanohano mai Hilo mai I ka hooko pono ia a me ka holopono ana o keia kanawai mai ia Apana, malalo iho o ka lawelawe mikioi ana a kona hanau mua e noho mai la I ka Ua Kanilehua.  He mea kupanaha keia I ko'u lohe ana, no ka mea, o ke kanawai e kau nei I keia Manawa, ua maopopo I na hoa o ka Hale kona ano a me kona io ponoi, ua ili wale aku no maluna o na Haku ka pomaikai oi aku I ko ke kauwa aoao - Eia hoi iloko o keia Hale kekahi mau loa I hiki ke hooiaio mai, ua hooko ia keia kanawai e like me kona io ponoi, a o na hua I puka mai malalo iho o na hooko ana a na hooko kanawai.  Oia keia.  O ka hoopaahao wale ia o ke kanaka me he Karaima maoli la.  O ka papalua ia o na la o ka hana ole ia.  O ka hoopaa waleia o ke kanaka malalo iho o ka aie no na Manawa loihi, a me ka hoano e wale ia o kekahi mau pono pilipaa o ke kauwa hana, nolaila, malalo o keia mau hua i puka mai mai keia kanawai ae, e ike no auanei oukou he mau hua awaawa e pilikia ai ko kakou Lahui.  Mamuli no hoi o na kalai olelo ana o na la i hala, ua pu-a hou mai keia mau leo mai kela aoao mai.  Oia hoi keia :

Leo Akahi.  Ke loheia nei na leo kanikau mai na pea mai o ka aina holookoa, aia a holo keia kanawai, e hulihia ana ka oihana mahiai a ka poe mahiai.  Ke olelo nei au, he kanikau kuhihewaia.

Leo Alua.   O ka waihonia ana mai o keia Bila Kanawai imoa o keia Hale (Bila o na Haku a me na Kauwa) ua maopopo ka manao o ka poe nana i waih mai, he manao hoohui aupuni:  Oia hoi ka hoohui aku ia Hawaii nei me Amerika.  Ke olelo akea nei au ma na kumu hea la i hiki ai i ka aoao kue i ka bila, ke hooiaio mai e hui io ana na kapakai o Hawaii nei malalo iho o ka Hae i kikohuia me na hoku, a i hoomalumalu ia hoi e na eheu o ka Aeko kaulana.  Ke olelo nei au, aole loa e hiki ke hooiaio mai, a ina e hooiaio mai, aole no e loaa ka hailoaa pololei.  Hoohui Aupuni.

Leo Akolu.   O na kanawai e hoopauia nei aole ia he Kahua o ka Hoopae Lima hana.  Ke pane aku nei au-Aole keia he mea pohihihi i na hoa Hanohano o keia Hale.  Ina e nana aku kakou me ka akahele i ka manaoio o ka Pauku 1418 o ke Kanawai Kivila.  E ike lea auanei na hoa Hanohano.  O ke kahua iho la keia kahi e hiki ai ke hookomo ia mai na Lima hana o na aina e mai a i hanaia na palapala aelike ma na aina e.  Nolaila, ina aole i paniia keia puka e nele auanei o Hawaii ponoi i ka hana ole.  Aole hoi i hookahuaia ka Hoopae Lima hana malalo o ke Kanawai i hooholoia i ka A. D. 1S64-5 no ka mea, he hooponopono wale ana no ia i ka Buro o na Eemoku, aka, o ke kahua kahi i ku ai o keia kanawai, aia no ia maluna o ka Pauku 1418.  Nolaila, e na hoa e, mai hookaulua i ka wikiwiki e hoololi, e hoopau loa i keia kanawai mawaena o na Haku a me na Kauwa.

Ua haanui haakei mai kela aoao i ko lakou, aloha alii, aloha lahui, no ko lakou kupaa i ka hoole i ka bila-Ma ka hoomaupopo ana ua likealike no na aoao elua.  Ma ia ku@ina hookahi a i ole ia ua pii ikaika loa keia aoao i ko kela aoao, aka, ina na hua wale no e akaka ai ke aloha alii aloha lahui a pela aku.

Eia ka mea hope.  Ke waiho akea aku nei au i mua o oukou he wahi hoohalike-Penei.

Aia ma keia kulanakauhale kekahi keonimana, ua kahiko ia oia me ka Aahu nani mailuna a lalo, a iaia e holoholo ana ma na pipa alanui, lele mai la na hunahuna lepo o ke ala-hele a pili ma kona lolewawae, a ike iho la oi i keia mau kikohukohu lepo, he mea e kina ai o kona aahu holookoa, alaila, hele aku la oia i ka hale holoilole e hoomaemae a ua lole nei, a lawe ae la ia he lole wawae hou me ka maemae i kulike ka nani me koaa aahu maluna iho, a i ka nana aku i ka lehulehu ua nani a ua maikai, a ua kupono hoi ia aahu no ua keonimana la, a ua oluolu pono hoi kona kulana-a pela iho la ke ano o ua hoohalike a hoopili ae i ka mea e hoopaapaa ia nei oia hoi ka Bila Kanawai o na Haku a mea na Kauwa.

Penei e akaka ai ka ka pii io ana-O ke Keonimana i oleloia oia no ke kanawai holookoa o na Haku a me na Kauwa mai ka Pauku 1396 o hiki i ka 1425, a o na huaolelo oia kanawai e hoomaopopo ana i ke kulana o ia kanawai.  Oia ka aahu @ ua Keonimana la.  O ka lole wawae i kikohuia e na huna lepo, a he mea e kina ai o ka aahu holookoa oia no na Pauku mai 1417 a hiki i 1425 ka hapa hope hoi ia o ke kanawai holookoa.  O na kikohu lepo ma ka lole wawae.  Oia no na kina i ikeia maloko o wa pauku mai 1417-1425.  Oua hoi o Hoopae Lima Hana, o Hoopaahao, o Papalua o @@ la, o Hoaie wale aku, o Hoopaa wale i ke kauwa malalo o ka aie, o aelike ka lohe a me na hona lepo e ae e ino ai ka aahu o na kanawai o na Haku a me na Kauwa.

Nolaila, ke kukala leo maopopo aku nei au imua o'u mau hoa Hanohano, e pono kakou e alu like a e holoi hoomaema kau hoe i keia kauawai a e kau hou i kanawai e pono ai ko kakou Lahuikanaka, a e hookuu like kakou i ka luhi a me ke kaumaha o na kauwa e paa nei malalo iho o @a hoopaa ana a na hookaumaha wale o keia kanawai, no ka mea, ke noho nei kakou e Kau i na kanawai iloko o keia makahiki a kakou e kaena ae ai-He makahiki lubile keia.  Oia hoi ma ka hoohalike ana.  E ole e no pio e -a o ka noho lanakila ana no ia o ko kakou lahui ma ko lakou mau pono pilipaa maoli iho.  Me ka mahalo.

Kekahi mau mea o Kaleponi.

No na aina ma ka Hema.

He nui wale na pua hipa i keia manawa ma ka hema o ka aina, he nui na @ausani o lakou e halawai mai ana me ka poe e kaahele ana ma ka aina.  Ua ukali mau ia no hoi lakou e kekahi kahuhipa ; he mea hanai ilio hoi i mau kokua nona.  I kekahi manawa, na na ilio wale no e malama i oa hipa, a i na e hookokoke mai kekahi mea kino i ka pua hipa, e alualu aku no na ilio a nanahu ia ia.

He poe ohana ilio makanahele no kekahi i kapaia o ke Kaiote, lehulehu no lakou ; a he mea pono ka malama ana i na ilio maikai, i malama ia ai na hipa mai ua poe ilio makanahelehele la.

I ka M. H. 1869, he 13,263,000 a keu aku mau paona huluhipa, e make ana i na dala 2370,000.00 i hoouna ia aku i na wahi e, mai Kaliponia aku ; a he nui no hoi ka @anaia ana iho iloko o ka aina i mea huluhulu, a me kekahi mau mea e ae.

He @@ku loa ka aina laau i ikeia ma ka aoao hema o Kaliponia.  O na kapakai, na lalani mauna, a me na kula no hoi, he olohelohe i ka nana aku, a aula ahiahia.  I ka wa ua nae, kupu mai no ka mau@, a me ka lehua, a me na pua o ke kupu lau, a uhi paapu i ka aina.  Ina aole ua, aole no he mea ulu ; kii aku no na kanaka mahiai i na wai o na muliwai nui e kahe ana mai na mauna mai, a hookahekahe mai iloko o ko lakou mau mahinani ma na auwai.  Iloko o ka manawa olohelohe o ka aina i ka mauu uliuli ole, ua ola no na holoholonai na mauu mae maloo.  Aia kekahi ano laau lehua i kapaia, o ke colova hua ooi ; e helelei mau ana ua hua ooi nei me na anoano iloko ; o keia mau hua ooi nui aole i kana mai ; oia ka mea e mau ai ka momona o na hipa, oiai ka wa mauu ole o ka aina.  Momona, a ono no hoi ka io-hipa.

He nui wale na nalo meli ma ka nahelehele iwaena o na mauna.  Ua hele aku no hoi kekahi poe kanaka i na mauna, a hoolilo i oihana na lakou ka malama ana i na nalo meli, no ka mea, ua oleloia, o na meli i ohiia, mai laila mai, he momona aku ia i ko na meli i malama ia ma na awawa.

I ka haule lau o ka makahiki, i ka wa i maloo ai ka mauu, ua ike pinepine ia ke ahi ma na kuahiwi.  Ua a ia kamauu a me na ota ulu wale ke ahi, no ka pu a me na ipu bata mai paha o kekahi poe hahai holoholona ; a i kela makahiki aku nei, he nui na haneri mile i pau i ke ahi a keia poe malama pono ole, a he nui hoi na laau maikai i hoopau ia.  He ano maikai ole ka ike ana aku i keia aina i hoeleele ia a pau e na ahi makawela hope nana i holapu iho.  He nui na holoholona i kipaku ia e keia mau ahi mai na mauna mai, a i na kapa kahakai.

He kakaikahi wale no na laau no ka pa ana, a pipii no hoi ; o ke kumuknai no ka papa, mai ka 25 dala a hiki i ke kanakolu no ke tausani kapuai hookahi.  Ma kahi e hiki ai ke laweia mai ka wai i ka aina ae one, e ulu hikiwawe no na laau wilou.  Ma ke kulanakauhale hoi o Losa Anegele, ua hoopuni ia na mabinaai me na lalani laau wilou e ulu ana.  Ulu pololei no keia mau kumu laau, mai ka 12 a hiki i ka 15 kapuai ke kiekie, aole no hoi mulumalu nui ka aina.

Nui no ke kumukai o ka wahie, mai ka $10. a hiki i ka $12. a oi aku no ke koda wahie.  Iloko o na mahina hooilo, nui ka makemake ia o ka wahie i mea hoopumehana, anuanu maoili no ka po i kekahi hapa o ka makakahi, a he mea mau hoi ka huihui.  I kekahi manawa, he aneane no e iniha ka manoanoa o ka hau paa iloko o ka po hookahi.  Pela i ka hapa hope o Dekemaba.

Ma kekahi mau wahi uulu, ua ike ia aku no kekahi mau kumu laau ota, e ku kawalawala mai ana i ke kula, aka, ua oki koke ia nae lakou i keia manawa i hoolawa ia ai ka nele o ka lehulehu e komo mai ana.

Maluna o kekahi mau mauna he mau ululaau mahuahua iki no, aka nae, ina aole na kanaka o Kaliponia e kanu i na kumu laau i mea wahie e uuku iho ana ka ua i kekahi mau makahiki mamua o ko keia wa, pela ka oleloia.  Ke kanu nui nei kekahi poe kanaka i na laau i keia manawa, i mea laau hale, a me ka wahie. 

Ma keia wahi no hoi o ka aina, he nui loa na papipi o kela ano keia ano i ikeia.  Ua like no kekahi me na papipi e ulu ana ma na Pae Aina Hawaii nei, a hua mai @@ i na ho@, he ulaula kekahi, a keokeo kekahi oiai. he nai wale aku no kekahi mau ano @ ke ole.  O kekahi mau ano papipi haahaa @ liilii na lau, kekahi mau papipi, hoopilikia loa, @ihi aku no ma o maanei e uhi ana kekahi aina nui.

He mau zizania pu no hei kekahi ma @ kau wahi, oia hoi ke ano zizania ma Hawaii nei e hoopilikia wale ana i na hulu-ai a me na huelo o na lio.

He mau apana aina nui loa, a momo@@ ao hoi, kai uhi paapu ia e na laau make@@ i ka ulu ana ma na wahi lepo maikai, @@@ aku no ko lakou kiekie i ka umikumamaha a umikumamaha kapuai, a n@ ka paapu @@ he ane @iki apuepue i na kanaka ke komo aku, ke ole e okio@@a .  I ka wa e oo ai @@ hua, maloo ae no na kumu. a ma ke pua ana aku ia ia i ke ahi e hoomaemae ia @ ka aina.  Ina e puhi mai ana kamakani @ holokiki no ka a ana me ka lapalapa @@@  Ua i ia mai no hoi o ka haoa loaa ia a kekahi poe a me na pake he n o ka ho@@@ ana i na hua makeke ulu wale, ke oo @@ ia na alualu, a hoouna ia aku i Kapal@@@@ iloko o na pahu e kuai ai ; a ilaila no e @@@ ia ai a @eae, a hahao ia iloko o ua omo@@. mea kuai hou aku. no ka papa-aina, a me kekahi mau hana e ae.  Ikaika loe ka hana ana. no ka mea i makemakeia.

He nui na aina i neleia i na punawai mapuna a me na wai-kahe.  Nui wale na l@@ wai i elua e na kanaka e noho ana maia@@@.

O kekahi mau luawai, he 100 a @@@@@ nakapuai ka hohonu, a he nui no hoi ka@@ nawa i hala a me ka hana no ka eli ana lakou.  I ka nana ana iho o ka mea @@@@@ ilalo o kekahi o keia mau luawai hohona oiai na kanaka e eli ana, aole no he ike a iho o lakou, he pouliuli eleele manomano wale no.  Ua olelo ia mai, i ka manawa @ mana ae ai na kanaka o lalo in luna, i ke awakea ponoi paha, e ike no lakou i na @@ku e lilelile mai ana iloko o ke aouli ; o ka ano hohonu ho o ka lua a lakou e eli ana, ka mea i ano like ai me ohenana la @@ lakou.

Aia no ilaila kekahi ano luawai i eliia e ka mekini, ua like ke akea me ka akea o ka puka-uahi, a ua hookomo ia i na ohe h@@ me ka pakui ia iho o kekahi ohe maluna i kekahi a hookomoia ilalo, oia@ ka mekini e e iho ana ilalo.  Ua kapaia keia mau lo@ wai, o na Luawai Atesiana, a o kekahi lakou mai ka 200, a i ka 500 kapuai ka @@honu.  I ka wa e loaa ai ka wai e eliia ana, pipii ae no ia a kiekie maluna o ka waha i ka lua, a kahe nui mai ka wai i ke ao a me ka po, a lilo no he wai-kahe.

Ma ke kau wahi o ka hema, he nui loa na holoholona liilii ahiu, na kuaila, na @@@@ta, na kuirela.  O na rabita a me na kuire'a noho no lakou iloko o na lua, malalo o ka lepo, a e ike ia aku no he mau haneri o lakou e holoholo ana, a e lehai ana hoi ma o a maanei.  Ma na wahi he nui o ka aina a pau, e ike ia no ua piha i na lua, a i na punana hoi o keia mau holoholona.  O @@@ mau ano holoholona, a me na ano iole i kapaia o ke gopahela, na mea hoopoino nui loa i ka hua o na mea kanu.  Aole lealea na poe kanaka mahiai ia lakou, hana nui no lakou i na laau make a puni kahi i noho ia e ua mau holoholona nei, i make ai lakou.  O na poe e lealea ana i ke kipu, e hana oe lakou a lawa ko lakou makemake ma ke k@pu ana.  He io ono loa ko na rabati ma ka ai ana a o kekahi o na poe noho hou ana ua hoolakoia ka lakou mau papaaina me na mea io wale no i loaa ma ke kipu ana.

I na malama hope o ka makahiki, e hoi mai no ma ia aina na ohana auna manu koloa ahiu, a me na kaka.  He mau taus@@@ hoi o na koloa e ike ia aku ai maluna o @@ mahinaai bale,  i ka nana aku, kuakea @@ ka aina i ko lakou lehulehu.  Nui wale @@ manu o keia ano i kipu ia e na kanaka @ manu akamai.  Ina hookokoke iki aku kekahi ia lakou, lele wikiwiki aku no lakou.  @@ nani ke ike aku i na tausani koloa ahiu keokeo, i na ma ka a@oa , a e lele ana paha.

Aia no hoi kekahi mau manu eleele pupu wale i ikeia malaila, he liilii nae alkou @ laka no hoi, e lehai ana ma o a maanei o @@ kumu h@le .  I kekahi manawa, lele @@@@ mai mo lakou, he mau tausani he umi a kea aku ka nui, a no ia paapu wale a me ka @@noanoa, nolaila, ua uhi ae la lakou me ke @@ pouli la, i ko lakou manawa e lele ae ai mawaena o ka la a me kekahi.  (Aole i pau)

HALE KUAI BUKE

-0-

HENERE M. WINI

-

Aia ma Honolulu Hale.  oia ka Hale Leta, aia @@ @ ila he wahi e kuai aku ai  i na buke haole he nui wale

O KELA ANO KEIA ANO.

BUKE Kula haole,

KUHIKUHI o ke kanaka Hawaii,

NA OLELO kike, (Phrase Book)

BUKE PA, KO, Li, (Cramina)

A ME NA BUKE KULA E AEHE NUI WALE

Malaila no na Buke uo ke Kakau Waiwai no keia @ hana keia oihana, mai ka mea nui a ka mea liilii

AIA NO HOI

NA KANANA leta rulaia a rula ole ia,

PENI hao maikai loa,

INIKA, Ipu-inika,

PENIKALA ULIULI, eleele a ulaula,

KUMU Peni,

WEPA ulaula a eleele,

 

WAHI palapala ulaula, keokeo a eleele (mes kak@@)

PAPA POHAKU a me ka penikala pohaku,

INIKA ELEEEE, ulaula a uliuli.

 

Me kekahi mau mea o ae no he nui no na Kula a me na Oihana Kakau.  A he makepono no ke kuai ana malaila no keia mau mea.  E hiki ao i na kanaka maoli mai Hawaii a Niihau ke hele malaila o kuai ai.

@@@-6@@