Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 26, 25 June 1870 — KA MOOLELO NO KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WAUI. [ARTICLE]
KA MOOLELO NO KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WAUI.
! — l loa no a moku ka piko o ua keiki la, o ka manawa no ia i hoike mai ai ka lewa i konn olioli nui, ma ke kui nakalo naue ana o ka hekili, ma ka hoike ana o ka uwila i kona malamalama, ma ka hoonaueue ana o ke olai i ka honua, a hoohuahuai mai la na kiowai o Kulanihakoi, a ke hikikii mai la hoi ka punohu ula, ka ua koko a me ke aalewalewa i ka moana, iho lua mai la na waipuilani, pipio mai la hoi na anunue i hele wale-a paa pono ka lewa ; kahe ka wai ula i kai, hoike ka mamo a na'lii. Hoomaemaeia iho la ua keiki nei, a hoaahuia iho la i ke kapa keiki. A ike pono ia iho la ke ano o ua keiki la, aole no hoi iloko o ka launa keiki, pupuka launu ole no hoi. A no keia ano o ua keiki nei, pane aku o Puki ia Hina, Aole paha e makemake ana ke'lii i keia keiki pupuka, aohe keia o ka inoino a lohe mai i ke ao, e aho ea, e huna no kaua, aohe make olelo-e na ke'lii keia keiki. Holo ae la ia manao ia laua, a hanaiia iho la ua keiki nei a nui, a kupono no hoi i ka nui e hiki ai ka hana, alaila, pane aku o Ilina i ua keiki nei ma ka hea ana aku, Auhea oe e Ku ? O mai la no hoi ua keiki nei. Akahi no o Hina a kapa i ka inoa o ua keiki nei. Mai ka wa nae i hanau mai ai ua keiki nei a hiki i kona wa e hele ai i ka paani, e ku mau ana no ka punohu, a e ua ana no ka ua koko. He paipai wale ia no hoi ke poo o na keiki a pau i like ka nui me ia nei.' ' Noho aku no hoi lakou nei a hiki i ka nui loa ana o ua keiki nei. a nui pu ae la no hoi me kona ikaika i kela hana keia hana ana e manao ai. A i kekahi la nae, komo ana kekahi kanaka iloko o ko 'lakou nei hale, a ninau mai la o l'uki, “E! mama oe, a heaha kau huakai o ka hele ana mai ? " Pane mai la hoi ua kanaka nei, " i hele mai la no au e kuka pu kakou, no na keiki a kakou, i kane ka olua keiki na ka maua kaikamahine." Pane aku o Puki, " Aohe paha e makemake mai ka olua keiki i ka maua, oiai e nana pu ae no kaua la, aohe kela o ka pupuka e makemakeia ai e ka wahine." Pane mai hoi ua kanaka nei, "Ka-ha-ha, kai no hoi no ka makemake o ka maua keiki i ka olua keiki, nolaila au i hele mai la." Pane mai hoi o Hina, "Ina no hoi ha ua makemake oukou ea, ia oukou wale mai no ia wahi, aohe a maua hana a me ka maua keiki, nolaila, o hoi no a i ka oukou keiki hele nui mai, a hoao ae na keiki a kakou." A pau keia mau mea i ka holo pono, o ke ku ae la no ia o ua kanaka nei hoi ana. A i kona hiki ana i ka hale, a hahai aku i na mea a pau a lakou i kamailio ai—o ka olelo ka ia nei, o ka ae wale no ka ua kaikamahine nei. O ka hooa makaukau koke iho la no ia o na ukana no ka hele, a hele aku la a hiki i kahi o Hina ma. A ike iho la ka wahine i ke kane, a pela hoi ke kane i ka wahine, a o ka hoao koke ae la no ia, a noho iho la he kane a he wahine. O Kamana ka inoa o ua kaikamahine nei. Eia nae, i ka ike ana aku o Hina ma i ua kaikamahine nei, waiho e ua mea he nani, “pali ke kua mania ke alo" o ua mea he maikai, a he manu kona hoa ole-
lo, nolaila hilahila loa iho la o Hina ma no ka laua keiki, no ka nana aku, aole no hoi i kana mai ua mea he pupuka, a he kupono ole ke lilo i kane na kela oi kelakela o ka ui. Oi noho aku lakou nei a hiki i ka wa i hapai ai o ua kaikamahine nei, a hanau mai la he keikikane. A no ka hiki ole ana mai nae o na makua o ua kai kaikamahine nei i kona la make, no ka haakohi ana i ke kuakoko o ka hanau keiki ana, nolaila i kapaia iho ai kona inoa o Lokoino. Noho aku no lakou nei a hanau hou no he keikikane, a kapa hou ia la no ka inoa oia keiki ma ka aoao o ka wahine, oia hoi o Alohaole, no ke aloha ole no o na makua o ua o Kamaha. Noho aku no hoi a hapai hou, a hanau ae la he kaikamahine, a kapaia iho la kona inoa ma ko Ku aoao, oia hoi o Leialoha, no ka like loa o Ku me he lei aloha na kona mau makua. A noho aku no laua a hapai hou no, a hanau mai la he keikikane, a kapaia iho la kona inoa o Manao, no ka hoomanao mau no o Kamaha i na makua. Pela no laua nei i hanai ai i ua mau keiki nei eha. A hiki i ka wa i nui ai o na keikikane, ua ao ia lakou i ke koa a me ka ikaika, a ua kaulana ae la hoi ma Maui a puni. A ike iho la lakou ua , ikaika, aohe hoi he kanaka ikaika i oi ae mamua o lakou, nolaila, haoululu kaua iho la lakou a kii aku la e luku a e pepehi i naʻlii o Maui ma ke ano kipi, a holo auhee aku la naʻlii a noho ma kuaaina, a lawe ae la ua poe kipi nei i ka aina, a noho aupuni iho la lakou. A ia lakou nae e noho aupuni ana, ua hookauhua iiou o Kamaha, ma ka ono ana ae i kana mau mea e ono ai, nolaila, pane aku oia ia Ku, "Ono mai ia ka hoi au i ka puhi a me ka olali." A lohe hoi o Ku i ka olelo a kana wahine, hele aku la oia a hai aku la ia Puki kona makuakane, i na mea a kana wahine i ono ai. Pane mai ia o Puki, “He mea oie wale no ia mau mea iaʻu ke hele. aku." Ia nalo aku no o ua Puki nei, aole no i emo, hoea mai ana me na mea a ka hunona i ono ai, a hiki mai la, ho-a ka imu, hana ka laulau o ka puhi, lāwalu hoi ka olali. 1 ka moa ana, lawe ia aku la imua o kana mau keiki, oiai he mea mau loa no ia ia Hawaii nei, ka hoopunahele ia o na keiki hiapo e na makua. Ai iho la o Kamaha i kana mea i ono ai. Ia ia nae hoi e ai ana me ka hoonuu i na mea ana i ono ai, pane aku la o Puki, " Ua hapai hou oe, a o na keiki nae au ke hanau mai ea, he keikikane no ; a o ko keiki na waiwai, ola na iwi, no ka mea, he keiki ikaika a koa hoi, a o ke keiki hiapo a olua e hoomailani nei, aohe he ola na iwi iaia, he keiki huhu, a e waimaka helelei ana kakou i ke alanui.” Oi noho aku no hoi lakou nei a hiki i ka puni hanau, ili iho la na kuakoko koikoi ia Kamaha hala elua la, hemo ua keiki nei. I loa no a puka ua wahi keiki nei iwaho, o ka pane koke aela no ia, “Uwala." O ka huli ae la no ia o Ku a olelo ae la i ke anaina, “Kupanaha hoi keia keiki i pane ae nei, 'uwala." Ninau mai la o Puki, "Pehea ia i pane ae la ?" Olelo oku hoi o Ku, "penei no ia i pane ae nei a ʻuwala’, aka, e hoolohe hou nae kakou 1 ka pane ae." Aohe no i liuliu iho, pane hou la no ua wahi keiki nei, "uwala. Ia manawa nae i pane iho ai o Kamaha, “Aohe uwala, ua kapuia ka uwala ou kaikuaana alii, a umu kahi pu me ka Uhu.” Pane mai hoi o Puki, "Kahana, , a i ae ka hoi keia i uwala, o ka lakou nei mea hoole iho la ka ia. He uwala no." O ka puka aku la no ia o ua Puki nei, a kii aku la e eli i kana mala uwala, a o ka hoi mai la no ia a hiki i ka hale, ho-a ke ahi, pulehu na uwala. A i ka moa ana ae, na ua Puki nei no i hanai i ka moopuna, a maona ae la. Ia Puki no nae e hanai ana i ka moopuna, ua hala aku la kekahi kanaka i kai o Kamaalaea, oiai aia ilaila kahi i noho ai o Lokoino ma i ka lawaia kaka-uhu, a hoea ana ua kanaka nei i kai, o ka pae ana mai no ia o na waa lawaia o Lokoino ma, a pane ana no ua kanaka nei, “I hele mai la au ia oe, ua ai ia mai nei nae ka Puki mala uwala i nehinei." O ke kumu nae i a-i ia ai, ua hanau hou mai nei ka makuahine o oukou he wahi keiki hou, a na ua wahi keiki la i a-i mai nei, pane mai la o Lokoino, o hoi a hai aku iaia, ua hewa ia, a i aku oe, e ku a hele, mai noho iho, o make aku iaʻu. oia hele, o kana wahine, o ke keiki ana a me ka hunona, a me ua wahi keiki hou
la, a me ka moopuna wahine no ana hele a pau loa, o na mala uala a lakou ke koe iho, o oe no ke kanaka nana e malama, a pau no hoi ka olelo a ua alii kipi nei, o ka huli hou mai la no ia o ua kanaka nei me ka oiioli. No kona manao, ma e he!e o Pu-ki ma, alaila he mea maopopo e koe ana na mala uala nana, o ka hoi no ia o na kanaka nei a hiki ana keia i kau hale, olelo aku la kena ia Pu-ki; E! e Pu-ki, i olelo mai nei o Lokomo ua hewa oe, i ka ai ana i ka uala. I olelo mai nei, e hele oukou a pau loa, noho iho no make, o na mea kanu a oukou naʻu e malalama, a lohe o Pu-ki i keia mau olelo. E hao aku ana keia i ka uhuki i na mea kanu a pau loa, holo i ke olohelohe, o ka uala o ke kahua, ku iloko o na koko, o nn mea kanu a pau loa, maloo iho la, aohe mea ulu, hao ka auamo a ua Pu-ki nei. O na wahi ukana a lakou nei a—-ku iloko o na koko a makaukau lakou nei no ka hele: Ia manawa i pane iho ai o Kamaha i ua wahi keiki uuku nei ana ; Ka! ia oe no ka e keia wahi keiki—a hele ana mnkou, pane ae ana ua wahi keiki nei hele, pii iuka aku, ka hele nui aku la no ia, kau ka auamo a Pu-ki, ko lakou nei pii no ia a komo iloko o ka lae laau. Pane iho la o Ku i ua wahi keiki nei, ia nei kakou e noho ai la, o ka pane ae la no ia o ua wahi keiki nei ia Ku, aole, pii a pane ae la o Ku, ke hoole ae nei no ua wahi keiki nei aole kakou e noho, e pii no ka, pane mai o Pu-ki, pii aku paha, a kahi auanei ana e olelo ae ai e noho, alaila noho kakou. Hoomau aku la no lakou nei i ka pii, a kokoke i Haleakala, pane ae la ua wahi keiki nei, u u, noho, a lohe no hoi o Ku i keia leo o kana hunau muli i olelo ae ai e noho, o ka manawa no ia Ku i pane ae ai, ke olelo ue nei o i nei (Kamaakamahiai) e noho, a lohe hoi o Pu-ki i keia mau olelo, hookuu iho la oia i ka auamo, k hele aku la i ke oki laau, ka aho, manawa ole, paa na hale elua, noho ana lakou nei iloko o na hale, moe lakou nei ia po a ao. I loa no ike ao ana o ka hoomaka aku la no la o Pu-ki e waele i na mala, a kanu aku la na lau uala ana i lawe mai ai, a o ka hua no hoi ka lakou ai no ia, i ka noho aku la ia no ia a hala elua anahulu (20 la) i ke kakahiaka o ka lawa ana o na anahulu elua, ia lakou e paina ana, pane ae la o Hina me Kamaha, Ka, ono ino no hoi ka uhu a me kahi ia e ae no hoi o kai, a lohe no hoi ua wahi kupueu nei a kakou, ke kakali malie la oia i kona
manao, a pau loa o Pu-ki ma i ka hele i ka mahiai a koe iho la o Leialoha me kahi kaikunane, ia manawa, i kau mai ai ka mania a malohi i na maka o kahi kaikuahine, a haule aku la no moe, o ka moe no ia. Ka nana no hoi ia o ua wahi keiki nei a hiamoe la ke kaikuahine, o ke ku ae la no ia iho i kai o Kamaalaea, o ka hele no ia o ua wahi Kamaakamahiai nei a waena o ke kula o Kapulehu pala, halawai aku la keia me ke kau wahi keiki i hemohemo iki ae kona wahi kino, a uuku iho no keia, a ninau aku la o Kamaakamahiai i kela wahi keiki, e hele ana oe ihea? e pii aku ana au ma keia kula aku i ka huli pa-a-ko, noho mai nei hoi—a o ka pololi pii mai nei ; pane hou aku keia, aohe ka a oukou ai; he ai no hoi paha, ua kapu ia mai hoi ka ai e naʻlii o makou, aia a umu kahi ka uala me ka Uhu, alaila a-i ka a-i. I aku o Kamaakamahiai, o pii hoi ha—-a kela kualono la o lako aku o ke a-lu, aia ilaila ka mala ko a kuu kupunakane i kanu ai, alohe kela i keia mau olelo, o ka hele aku la no ia me ka olioli, iaia no e pii ana ; E kiko-o aku ana kekahi lima o ia nei iuka, loaa ke opu ko, ka hooleina mai no ku ana ma kahi a ia nei i olelo aku ai. Ke kokoe wale la ua wahi keiki a hoea ana i ke ahua, i nana aku ka hia, hookahi no opu ko e ku ana, ua hele a moe a ala mai, o ka hele aku la no ia a hiki, hahaki no, elua no ko kaumaha, o kekahi ko, a-i hele no, hoi mai la keia a loaa o Kamaakamahiai e hele ana no i ke alanui. A iho pu aku la laua nei a hiki i kahi e ku pono ana i ka hale o ke keiki kamaaina ; maanei kaua e hele ai a hiki i ko makou hale, noho kaua n hoi mai kuu makuakane hanai, hoole aku la keia, ninau hou mai kela, e hele ana ka oe ihea ? e hele ana au i ke noi Uhu na'u i naʻlii o kakou, wahi a ke keiki malihini, pane hou mai no kela i ka hua a ka pono. aole e loaa mai kau i a olaila, he poe alii pi, he a-u-a, he huhu; e kipa kaua i ko makou hale, malia o hoi mai kuu makuakane hanai me ka Uhu, loaa ko i-a hoi ana, ina manao aku oe e loaa ko i-a i kela poe alii pi nui wale la, aole e loaa mai ana. (Aole i pau.)