Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 28, 9 July 1870 — KA MOOLELO NO KAMAALAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LAKOA. KAHILUHILU HOI O KONA WAUI. [ARTICLE]

KA MOOLELO NO KAMAAKAMAHIAI KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LAKOA. KAHILUHILU HOI O KONA WAUI.

Pane mai hoi kekahi kanaka, "Ka! he make no ka makou a ua makaukau ka make. aka, no ka olelo ana mai a ua kanaka nei, e waiho i kona make a lohe oe i kana mau olelo, a nolaila la, waiho mai nei ke ola a ike oe, anoai he olelo paha kana e kupono ai i ka pomaikai o ke'lii, no laila ea, e hookuu oe iaia e kamailio mai imua ou i ke ia manawa." Pane mai la keʻlii, “Oi ana oleloia mai ana.”Pane aku la ua wahi pio nei, “O ka heana a keʻlii, , ua loaa aku nei, ia'u; oiai ia makou a lehulehu wale e pii ana, a hiki i kahi i pau mai ai ka nui i ka hoi, a koe hookahi wale aku no au, a o ko'u pii aku nei no hoi a loaa kahi o Puki ma. a loaa pu aku nei no hoi me ka heana a ke alii e waiho ana ilaila —a o ka mea nana i lawe, o ka muli loa no oukou. Ua olelo mai nei nae ia'u, e hoi mai au a olelo aku ia oukou, a penei no ia ; o oe e Lokoino la ea, no luna ka oe o ka lele, a oiʻla hoi (Alohaole) no lalo ia o ka paehumu, a owau hoi, no uka au no Mauhaalelea ; a oia na olelo la i lobe oukou. a nolaila la ea, e aho hoi e waiho i ko'u make a make pu kakou, loaa hoi ko oukou moepou o ka la make owau." Pane mai la hoi ke'lii, " E hookuu ae iaia. a e neenee mai a kokoke.” I ka lohe ana o na kanaka i ka leo kauoha a ke'lii i pane: mai ai, o ka manawa no ia i hookuuia ae ai na lima o ua wahi kanaka nei mai ka paa ana i ke kaula. I ka hemo ana ae nae : o ke kaula, i nana iho ka hana i na limu, ua hele a uli. Nee aku la no hoi ua wahi kanaka nei a kokoke i ke alo o Lokoino, e hahai aku la i na mea a pau ana i ike ai a i lohe ai no hoi mai ka waha mai o kahi eu o

ka nahele. la manawa koke no, haawi ae la ke alii i kana olelo kauoha, e kukuluia na poe kaua. A penei ka hoonoho ana, o Lokoino, ewalu ana poe kaua, a o Alohaole ewalu ana poe kaua, a pela no hoi ka Manao. Holo koke ae la ka lohe ma o a maanei, a ke nana aku la ka lakou, ku ka-ea o ka lepo i ua mea he kanaka e hele mai ana mamuli o ka olelo kauoha a ke'lii, a o ka hoonoho koke ia iho la no ia o na poe kaua a pau mai mua a hope. O ka Lokoino puali no mamua, a o ka Alohaole aku, a o ka Manao no hoi mahope loa ; ke okaa la na koa i na laau palau, a ke hoopuka ae la hoi kekahi kanaka i kana olelo hooio, Aohe paha ia o ke kaua e eha iho ai ka ili, oia nae hoi, o ka hoohanohano aku paha i ka huakai kaua a ke aiii. E waiho iho kakou e ka poe heluhelu ia Lokoino ma a me na poe kaua o lakou a na lakou no ia e pii ae, a e pii e kakou mamua iuka, e nana i kahi koa hookahi, a e aha ana la ia. Auwe ! i aha aku la la ia Puki, aia ke kupunakane la ke lawe mai la i ka laau, Ka-hu—hu, he laau hili ka no ia moku laau. I waele mai la i maikai kahi e kaua ai. Ka, kahu no kaena i ua mea he ikaika—Auwe! weliweli ino! aia la ke okaa mai la i ua laau nui la ana. Aole nae i pau loa aku ka makaikai ana, napoo e hoi ka la. A mai ia po no hoi a ao. kamumu ana o Lokoino ma iuka. I ka wanaao aku no nae, ua hoolale e aku no o Kamaakamahiai ia Puki, e hoomakaukau i na ukana, no ka mea, apopo kakou hoi i kahakai, pau ka noho ana i keia nahele anu. Makaukau no hoi na ukana a ke kupunakane, a paa i ka auamo, a ke iho mai la hoi o Lokoino me kana poe kaua, oiai he wahi hooihona mai ia ; o ka hele no hoi ia a kokoke, waiho mai i ana o Kamaakamahiai i ka huaolelo maikai, ma ka i ana mai, “Aloha oe e kuu hanau mua, ka mea nana i wehe mua i ka puka o ka pouli, a ike ia ana ka malamalama, e ike a emaliu mai ia'u kou pokii." Pane aku ! hoi o Lokoino, “Aohe a'u huakai ike, he huakai kaua ka'u." A pau ae ia ka Lokoino olelo kaena ana, alaila, kahea mai la o Kamaakamahiai me ka leo nui, “Ia oukou e na koa, na puali a me na mea a pau, e hoolohe mai, a o ka poe e makemake ana i ke ola la ea, o ke ala aku no ia huli aku ke alo i kai, a o ka poe no hoi e makemake ana i ka make, o lakou ke neenee mai i paepae no kuu laau. I loa no a pau ka ia nei mau olelo, o ka hoomaka koke iho la no ia o ke kaua, ia manawa keia i kaikai ae ai i ka laau nui ana me ka ikaika palena ole a hookuu aku la, a na ka laau wale no lakou i luku mai a pau loa iho la i ka make, aohe ahailono o na koa mai mua a hope. ke nana aku la. ahu a lalakukui na kino make o na koa. A kaikai hou ae ia keia i ka laau, a hoopa malie aku a ma ka aoao o Lokoino, a pa a waiho ana ilalo. Ia wa i hoopuka ae ai o Kaamaakamahiai i kana paha ku i ke kaena, a penei no ia: A make na'u na Kamaakamahiai Na ke keiki a Ku, Moopuna o Manouli E Pu—ki—e lolea ka auwae, E Ku—e hoomakea ke kanaka!” A lohe o Puki i keia mau olelo kaena a kana moopuna alaila, lalau iho la ia i ka auwae o Lokoino a lole ae la a hemo kea, a miki mai la hoi kahi Ku, a pepehi iho la a make loa, oiai aohe i make loa ia Kamaakamahiai. A hala aku la o Lokoino me kona poe koa, alaila, nana aku no hoi lakou nei o ka hiki mai o Alohaole me kana mau poe kaua. A hiki mai la no hoi lakou, a e like no hoi

me ko Lokoino ma lukuia ana, pela no hoi keia. A pau ae la ia kaua, alaila, kena aku la o Kamaakamahiai ia Puki, E kau i ka auana ma ka a-i, a hoi ae kakou i kai. O ka hao ae la no w o oa Paki oei i oa w»hi ukana a pau a lakou, pau i ka auamo, kau ka a-i, a o ka iho aku la no ia o lakou nei a halawai me Manao a me kana mau poe kaua; i kahi e no i kahi e, pa no kahea a Kamaakamahiai. “E Manao keiki a Ku. kaikaina o laua la i make aku la-ea, aloha oe." Pane mai la hoi o Manao. Aloha no hoi paha., Aohe no au e kala i olelo aku ai ia laua, e pau ana kakou i ka make i ka moopuna a Puki, ke kaikaina hoi o kakou, paakiki no laua la, a laa ka make la." O ka hopu mai la no ia o ua o Manao i ke kaikaina. a hapai ae la a kau iluna, a hoonoho iho la iluna o na uha, a uwe iho la i na makua a me na kupuna a me kona hanau mua iho, oia hoi ko lakou kaikuahine. O ka uwe iho la no ia a pau a ana koe, a kamailio iho la no ka mea ku i ke aloha, a pau ia, o ka hapai ae la no ia o Manao i ka pokii, kau i ke kua iho ana, a puka i kai. A ia lakou nei no nae e iho ana i ke kula, kena ae la keia (Kamaakamahiai) ia Leialoha e puhi i ke kula i ke ahi, e ho-a ae ana ke kaikuahine i ke ahi, owela ke kula i ua mea he ahi. A i ka ike ana mai o ua wahi keiki nei a Kamaakamahiai i kauoha ai, i ka a ana'ku o ke ahi, hoomanao ae la oia no ke kauoha, ia laua i kai o Kamaalaea, aole nae laua i hui koke ia wa.O ko lakou nei iho aku la no ia a hiki i kai o Kahului, noho iho la a liuliui, , a kuu pono iho ka nae. Ia manawa i pane aku ai o Kamaakamahiai ia Manao. Auhea la o keia poe kanaka kahi kanaka i pii ae ai io makou la. a hoi aku ai i kai o Kamaalaea, nana hoi i hai aku ia oukou i ka lohe, a oia ke kumu o keia kaua. Aohe hoi i pane mai o Manao i kana olelo, owau e mai la no ua wahi kanaka nei, me ke kolo mai ilalo, a kokoke pane ae la imua o Kamaakamahiai. Owau nae ua wahi kanaka la, a ke waiho aku nei au i kuu ola ma ka poho o kou lima i keia la, aia no ia oe ka make a me ke ola ; aka hoi, ina make au ea,

i nele oe i ke kukini ole, owau wale no kahi kukini mama i koe. A lohe o Kamaakamahiai i keia mau olelo a ua wahi kanaka nei, pane iho la ia, ae, e aho hoi ha e ola oe. E holo hoi ha oe i keia manawa, e ninau hele i kahi o na'lii kahiko o Maui nei i noho ai, e imi oe ma na wahi a pau, a ina ua pau lakou i ka make alaila, e huli aku oe, malia he pua no ka lakou e ola nei. I loa no a pau na olelo kauoha, o ka oili aku la no ia hele ana, o ka hele no ia ma Koolau o Maui, a huli no hoi ma Kona. A i ua wahi kukini nei e holo ana me ka mama, pa-e ana ka leo o keia mea makai o ia nei, i alawa aku ka hana he wahi keiki, a huli aku la ua wahi kukini nei hele ana a hiki i kahi a ua wahi keiki nei e walea ana, oia no kahi keiki a Kamaakamahiai i kauoha aku ai. A ninau aku la ua kukini nei i kahi keiki, ua ike nae paha oe i kahi i noho ai na'lii kahiko o Maui nei. pane mai kahi keiki, ae, ua ike au, aia la i keia mau hale e ku mai la, pane aku la ke kukini, haele ae hoi ha i kaua, ae mai la ua wahi keiki nei. Hele pu aku la laua a hiki i ka hale, a ike aku la ua wahi kukini nei i na'lii, oiai oia no ko lakou haku, haawi mua aku ia kahi kukini i ka hua olelo, aloha oe e ka lani, pela no ia haawina hookahi he aloha. Ia wa i olelo aku ai kahi kukini, i kii mai nei au ia oukou, e hele i Kahuiui e hooponopono i ka aina, no ka mea, ua make na'lii hookaumaha o kakou. Nolaila, e hele kakou i keia manawa. pane mai hoi ua alii nei. Aole au e hiki ua elemakule; e aho o kahi keiki hoi kau e lawe aku, a hoio iho la ia mau olelo mawaena o ke'iii a me kahi kukiki, o ko ia nei hapai ae la no ia i ua wahi keiki nei kau i ke kua, o ka a-e aku la no ia ma kula, a iho ana ma kela aoao o Kahului, ku ana i kauhale, hookuu iho la keia i ua wahi keiki nei ilalo. A ike mai o Kamaakamahiai. o ke aikane no a ia nei, mahamaha mai la ka hea ana, he ma-i, maloko mai hoi, a komo aku la ua wahi keiki nei a noho ma ke alo o ua eueu nei, a ninau iho la, owai la hoi kou inoa ? o Kamalalawalu koʻu inoa, a lohe ae la na mea a pau loa, o ke'lii no keia. O ka wa no ia i i pane mai ai o Kamaakamahiai; oia no kuu mea i kauoha aku ai ia oe i ka la a kaua hui ai i kai o Kamaalaea, a o oe no hoi kuu mea i ola ai; nolaila, ua hilahila au ia oe ia manawa no ka'u uku ole i kau mau hana maikai, a i keia la, ua loaa iaʻu ka uku e uku aku ai. Ua pau ka ino,a me ka pilikia, a ua hoi hou ae a noho i ke kulana hanohano o kou mau makua. o ka mana noho alii no kai a oe, a o ka paku ka'u i ka aina, pane mai la o Kamalalawalu. Aole pela ko'u manao penei ka mea i holo i ko'u manao. O oe no keʻlii maluna, , a e noho makaainana aku no au, pane mai no kela. Aohe au he alii no Maui nei, no Kauai au, aia i Kauai ko'u kupunakane, nana mai ko'u makuakane, nolaila noho no oe i kou aina, no ka mea, noonei no oe. A noho iho la o Kamalalawalu i ka noho ana mua o kona mau kupuna. A o Manao hoi. noho Kahuna iho la ia, a io ka paku a me ke alai, oia kai a Kamaakamahiai, me he mea la paha o "He paku Nuuanu he koo na ka makani, he kiai he koo na ka ua haao" a pau ae la keia mau mea a pau, hoomaka iho la o Manao e hana i kāna oihana. Hai aku la i ka auwae o Lokoino iluna o ka lele; a i ko Alohaole auwae hoi, ilalo o ka paehumu, a pau ia. noho aku la no lakou nei me ka maluhia, me ka oluolu. A o na makua o ke'lii, ua kii ia aku la a lawe ia mai a noho pu i kahi hookahi. a o lakou no naʻlii nona ka aina. Noho aku la lakou nei a hala he mau makahi-

ki, me ka loaa ole o kekahi mea ku-e iwaena o ka noho ana. No keia ikaika o ka mea nona keia kaao, ua kuku-i aku la ka lohe a hiki io Olopana la keʻlii o Oahu nei, a nolaila oia i upu ai a noa ka ili o kana kamalei ia Kamaakamahiai, no ka mea,e noho kaua ana laua me Pueonuiokona ke'lii o Kona nei, a o Olopana no hoi ma na Koolau ; a ua nokea hoi ua o Olopana e Pueonuiokona i ka luku. ua hele a koe iki na wahi aina. a nolaila oia i olelo; aku ai oia i kona mau kahu ponoi, “E, auhea olua e o'u mau kanaka. e aho paha e holo olua i Maui, e kii olua ia Kamaakamahiai, akahi no ka hoi kuu uluhua i kona kaulana mai i ka ikaika, ina no hoi e hele mai ia a kaua ae i kuu aina, ina no hoi e puni ka aina, a make hoi oʻu hoa paio. alaila, oia no maluna a owau aku no malalo." O ka ae wale no ka ua mau wahi kahu nei ona.

A pau no hoi ia mau mea i ka ae maikai ia, o ka hoomakaukau iho la no la o na ukana a pau a ua mau wahi kanaka nei. I loa no a kau ua mau wahi kanaka nei iluna o ka waa,o ka hapai ia aku la no [illegible] ana iloko oke kai; a haawi mai la [illegible] hi kanaka nei i ka laua mau olelo hope loa, Aloha oukou, he ala waa ko maua ; haalele koa waa la i koa kanaka. Ku ae la kahi kia o kahi waa o laua nei, kau kahi pea ahu, hao iho la ka makani malanai o Kailua, o iho la ka hoe-uli, kapae ka lemu i kua-iako. ku hoi kehu o kahi waa liilii, i ka ua mea o ka holo launa ole o kahi waa. A mai ia la-

no a po, a mai po no hoi a ao, lana ana laua nei mawaho ae o Kahului. Elua wale no mea a laua nei i ike aku ia manawa, he wahi keiki e hee pue nalu ana, a he wahi kanaka i ano oo ke noho ana ma kula. Ia manawa nae laua i hoopaapaa ai, no ka mea, ua i aku kekahi, O Kamaakamahiai ae no keia e auau mai nei, a hoole mai la hoi kekahi, me ka i mai, Aole keia, aia oi ala e noho mai la iuka. Pela wale no laua i hoopaapaa ai, aohe nae he ko, aka, ua lilo nae ka puaa i ka mea nana ka olelo, Aia oi ala e noho mai la i kula. Lele iho la ia iloko o ke kai me ka puaa, a au aku la a pae i kula, a hahau aku la i ka ihu o ka puaa imua o Puki, me ka olelo ana, Eia ka puaa la e Kamaakamahiai, he puaa alana na ke alii o Oahu, i upu i kana milimili a noa ka ili ia oe. Pane mai nae o Puki. Aole owau, aia o i ala e auau mai la i kai, o Kamaakamahiai ia. Ia manawa i hoi aku ai ua kanaka la me ka alamihi niho paakiki, me ka i ana iho, Ua hili ka wau, ua pono ka o i ala. A hoi aku la ia a kau iluna o ka waa, a pane aku i kona kokoolua, oiai kela e kulou ana, a puiwa ae la i ka leo i ka i ana iho, Ei nei e, ua lalau au, eia no ka ua pono kau. Pane koke mai no kona hoa. E kala no hoi au i olelo aku ai ia oe, aohe hoi e hihi, ua ike ia no oe he kanaka paakiki, aia no a ko kau, alaila oe pono. E i aku ana no hoi au ia oe, Eia iho no o Kamaakamahiai, eia kau o kela elemakule ; kai no hoi ua lohe ae nei no kakou, he wahi keiki wale no o Kamaakamahiai, alaa ka make o kaua ia oe-a. Ehia mea aloha o ka maka o ka wahine a me na keiki, i ka ike ole mai i keia puu make.

Pane aku no ua kanaka hoopaakiki nei, Au ae hoi paha oe, anoai paha hoi aole hoi i like pu me ka'u e manao nei, ia oe no keia, he make ko kaua. A no ka ia la pakela koi loa, lalau aku la keia i ka puaa a paa i ka lima, a au aku la. O ko ia nei au no

hoi ia a ku ana imua o ua aiwaiwa nei, a pane aku, Eia ka puaa, he alana na Olopana na ke'lii o Oahu, ua nee-a e ke kaua a haiki, ua pau aku ka aina a me na koa ia Pueonuiokona ; a o ke kukui ne nei hoi o ko kaulana i ka ikaika. nolaila, kapu ai o Olopana i kana milimili a noa ia oe kona oiwi hemolele. E ola oe ike akua, e ola hoi ko makou alii, a e ola no hoi maua ia oe. Hookuu aku la oia i ka puaa, a au aku la iloko

o ke kai. Huli mai la no hoi keia au ana a kau i ka waa. Ia wa no nae a ia nei i kau aku ai iluna o ka waa, pa ana kahea a Kamaakamahiai, E Keaumiki e Keauka, a a au ae iuka. Pane aku hoi laua nei, Ma ka waa aku no maua, malia he make ko maua, ua loaa no kahi e waiho ai. Ae mai la no hoi kela, a au hoi aku la iuka. Hohoe aku la no hoi laua nei i ka waa a pae ka hope iuka. a o ka ihu hoi o ka waa aia no iloko o ke kai, ku ana no ua wahi eu nei a kakou ma ka aoao o ka waa, a pane iho la, Momomoe iho no iloko o ka waha o ka waa, paa; nae a paa. O ko laua manawa no ia i moe iho ai, me ka hoomakaukau i ko laua paa e paa ai. Ninau hou iho la nae kela. Ua paa nae paha olua? Ae," wahi a ua mau wahi kanaka la, a o ka manawa no ia a ua ahikanana nei i lalau iho ai i ka waa, a kaikai ae la iluna, a pahu aku ikahi kupono i ka halau waa o Puki; oia lele wale no a ; komo ana iloko o ka halau, a kau ana iluna i o ke aki. I ea ae kahie o laua nei, eia ka he halau waa keia. I aku nae o Keauka ia Keaumiki, Ma-ma-make kaua, kai no paha i keia pahu ia ana mai nei o kaua ia i o Oahu, oia la kaua, eia no ka i Maui nei. Pane mai hoi o Keaumiki. Make aku la hoi ha kaua i kahakai, oiai o ka wa enaena no ia o huhu o ka wa kinohi, nolaila, aohe make ana aku o kaua i koe ; ke hiki mai ke kanaka o keia la ea, he kanaka e kii mai ana ia kaua e hele aku e hai i ka kaua olelo i hele mai ai. E mau ana no ka laua kamailio ana no ia mea, ku ana ke kanaka ma ka puka o ka halau waa, a pane ana ia laua nei, I kii mai nei au ia olua e hele i kahi o ke'lii. A lohe laua i ka olelo a ka pale kaua nui o Maui a puni. o ko laua ku ae la no ia a haele ana a komo i ka hale kahi a Kamaakamahiai e noho mai ana, a kolo aku laua a hiki imua o kona alo. (Aole i pau).