Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 30, 23 July 1870 — Page 4

Page PDF (1.78 MB)

This text was transcribed by:  Craig Howes
This work is dedicated to:  To Joseph Kahooluhi Nawahi, he mea kakau kau

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII

 

Ka Nupepa Kuokoa.

 

KA LIMA KALA,

—OIA HOI KA—

Wanana Kupanaha o Maharata

HE KAAO NO KA AINA A ME KE KAI

[Unuhiia no ke Kuokoa]

 

MOKUNA IV

Iho aku la no hoi lakou ma ke keena o na kauwa, a loaa aku la no hoi o Rokue ia lakou malaila, ua ike hu no hoi oia a me kekahi o na kauwa kane. A i mai la o Rokue i kona manawa i ninauia aku ai, “O na papalina ona, ua like loa no ia me Lisete, aole no he kanalua ana, a oia maoli no kela. Ua ike maka loa au i kona ano, he ano ahiu nae a me ka makau i ka nana aku. I ka nana aku no hoi, me he mea la e nonoi mai ana oia e kokua aku iaia, aole nae oia i pane leo mai.”

Ninau aku la o Madame Inigelo, “O oukou no anei a pau loa kai ike aku nei iaia?” Ae like mai la na kauwa a pau.

Ninau aku la no hoi o Fabore Inigelo, “O ko wai mau helehelena ka oukou i ike ai?” I mai la o Lucile, “Ua like loa no me ia—me ka mea e manaoia nei ua pepehi ia—mai ke kauhale mai o Sana Pau.”

Pane mai la o Piere, “Ke noi ae nei au i ka lani, e hoikeia mai ia’u. Aole anei kekahi o oukou i puka aku iwaho?’

Olelo mai la o Rokue, “Mahope iho o ko’u hoohikileleia ana mai e kona mau maka ano lapu, a’u i ike ole ai mamua i ka mea like, puka aku ia no au iwaho. I ko’u hiki ana aku iwaho, he leo wale no ka’u i lohe i ka pae ana mai iloko o ka lewa, a i ole ia, iloko paha o ka hale, aka nae, ua lohe maopopo lea aku au i ka nakeke o na huila o ke kaa, ma ke alanui e hiki aku ai i Motela.”

Ekemu mai la no hoi o Piere me ke ano pihoihoi, “He mau huila kaa io no anei?” “Ae, i kuu manaoio maoli, me he mea la he wahine e lawe ululu ia ana i kahi e.”

Huli ae la o Piere i kona makuakane, me ka ninau ana, “Aia no anei o Nalo-a (Firefly) iloko o ka hale lio? E ae mai ia’u e hauhoa iaia me na mea e paa ai ke kaa.”

Ia manawa, hake pono mai la ka makuakane me na hiohiona kuoo, i ka i ana mai, “E kuu keiki, heaha na manao auwana nana e hoopoluluhi nei i kou mau noonoo?”

Pane aku la o Piere, “E ka makua, e pono au e huli pono i ka hopena o keia mea. Aole no i aumee loa, a o ka hora umi wale no keia, a o Jean ke hele pu me a’u. E pono ia oe ke hookuu mai ia Nalo-a—ina oe e hoole mai, e hele no au i Sana Pau, e hoolimalima lio ai no’u ano.”

“Ua oluolu ia oe ke lawe ia Nalo-a, e Malama pono nae iaia. E malama nae oe e kuu keiki, o lilo keia i mea na kou poo e hoauwana ai ia oe.”

“Mai hopohopo no ia mea,” wahi a Piere, a hele aku la ia e houhou ia Nalo-a; aole no hoi o Jean i hookaulua iho i ke kukua ana mai iaia; a o ua lio nei o Nalo-a, ka lio mama loa ma ua mau wahi la a pau.

E hoomaka ae ana ka mahina e puka ia lau i kau ae ai iluna o ke kaa, a aole no hoi i upuupu iho, ike lea ia aku la e laua nei na mala pua a me na mahinaai a pau o Matela. O Matela, oia kekahi o na kulanakauhale kanu waina kaulana o Farani.

Ninau aku la o Jean, “Heaha la kou manao no keia mea he lapu? E li ia no au ke manaoio ole no keia mea. Pehea no la e hiki ai na uhane i pepehiia ke moe malie? Aole o’u manao e moe malie ana lakou.”

Pane malie mai la o Piere, “Aole o’u manao he lapu ia.”

“No keaha! aole anei ou manaoio ia mea? Eia ke ala e holo ponoi ana i iloko o Matela, a eia no hoi ke ala e holo ai i Sana Pau;” pela aku o Jean.

I mai la o Piere, “I Sana Pau no au e hele ai, aole i kahi e ae.” Hooma-lo pono mai la oia i na kau kaohi o ka lio, me ka uhau ana aku i ka lio, a kani aku la ka welelau o kana huipa, a oia no hoi ka manawa i hoomahuahua hou ia aku ai ka holo o Nalo-a.

Pane mai la e Jean, “Ke manao nei anei oe, eia no o Lisete ke ola nei?”

Pane mai o Piere, “Ae, a eia no hoi me kela kanaka hoopoino wale.”

A i ka wa a ka mahina i puka pono mai ai, a molale moaelae mai la kona malamalama, me he kapa hau la no Lebanona, oia ka wa i ike ia aku ai ke kaa lio o Piere ma, e hooiho aku ana mai ke ahua aku, a ma na aoao ae hoi o kekahi puu, a hiki aku la i ka huina alanui mua o Sana Pau. Ninau aku la o Piere i ka makai, ina paha ua ike oia i kekahi kaa lio—hai aku la no hoi ka makai, ua ike no oia he kaa lio, i ka wa nae aohe i hiki pono ae ka mahina. Pela no hoi i ninau hele aku ai oia i ua makai, a oia huina like no ka lakou i pane mai ai.

Ia wa no hoi, ua anelai mai la ua kauhale nei, a ane lulul nehe ole ka makani, a mahope iho o na hauwalaau ana o ke ao a me na hauoli ana o ka la. O na poe i hooluheia e na wai ona, ua hoi nui aku lakou i ko lakou mau home, a i ole ia i ko lakou mau hale hookipa paha. Maluna o na kahua o ke alanui mehameha, o na kukuna mahina wale no e malino ana na mea ike ia, a me na malu aka o na hale. Ma na uwapo hoi, e ku oni ole mai ana na moku ma o a maanei. A iluna ae hoi o ka lewa, ke imoimo mai la na hoku kakaikahi, a ke uhola ae la hoi na malamalama opulepule o ka mahina i ka moana akea. Ma ia manawa pu no hoi, he leo hamumu nahenahe pu kekahi i loheia, a hookele pololei aku la o Piere i ke kaa ma kahi i pae mai ai ua mau leo la; a hiki aku la i kekahi wahi uwapo uuku. Hele mai la kekahi makai mai ke kauwahi kuono poliuhu mai ma kapa o ke alanui; a i kona hookokoke ana mai i ke kaa o Piere ma, o ka ninau koke aku la no ia o Piere, “E ka hoa’loha maikai, he mau moku anei kekahi i holo aku nei?”

Pane mai la ka makai, “Ae, ekolu mau moku i holo aku nei—elua mai nei aku, a hookahi mai ka uwapo ae o Le Pona.”

Pane mai la o Piere, “Nani ka poino nui!” A ninau ae la hoi o Jean, “I ka manawa hea ko lakou holo ana?” Pane mai ka makai, “Mai ka hora 6 a hiki i ka hora 10—o ka moku hope loa aku nei nae, aole paha i ekolu mile kona kaawale mai ka aina nei aku.”

I aku la o Piere, “E ka hoa, e uku pono no au ia oe, ina oe e hai mai ana i ka oiaio?”

Wahi a ka makai, “E hai no au ia oe i ka oiaio me ka uku ole. Heaha la kau e makemake nei e ike? Aole a’u mau mea huna mai ke aupuni mai, aka nae, oia no ko’u ano.”

Pane aku o Piere, “He makemake wale no au e ike, a e lohe hoi mai a oe mai, ina he kane a me ka wahine pu kekahi i kau aku nei maluna o ka moku hope loa.”

“A!” wahi a ka makai, “aole au i ike ia—ke hai aku nei au i ka oiaio, aole au ma ko’u kulana i ka wa i holo aku nei o ka moku Mermaid, ua hoounaia au ma kekauwahi e aku.”

Huli e ae la o Piere me ka i ae, “Oia ano pouli no e like me mamua.” I mai la hoi o Jean, “Ne keaha la wau i manao mua ole ai i kinohi? Owau ka hoi kekahi naaupo. Aole anei oia i kuhikuhi mai i ke ano o ka’u wahine ma keia hope aku iloko o kekahi omole aniani? Aole anei oia i hai mai ia’u i kela mea nana i hoano e i ko’u poo? Aole anei oia i hai mai ia’u i na mea a pau—na mea i hala, o keia wa ano a me ka wa e hiki mai ana? Ae, nani io no kuu naaupo, i kuu hoopoina ana iaia, aole au i hoomanao mua i kinohi.”

“A! ke olelo lalau wale nei no oe i keia manawa,” wahi a Piere.

“Ae,” no kekahi mea nae a’u e noonoo ai i keia manawa, ke hoomanao nei au ano, i kona hai e ana mai ia’u no ka make ana o kuu makuahine kahiko i ka la mua iho nei o ke kolu o ka malama.”

 “Aia a pau ko kamailo ana, alaila, hahai mai oe i kea no o keia mau mea au e olelo lapuwale nei.”

Aole i pio iho ka Piere kamailio ana, aia hoi, o ka hoomaka ae la no ia o Jean e puana me ka leo nui olioli. “No keaha la! aole anei oia i hoikeike mai i ke ano o ka’u wahine e mareia ai iloko o kela omole, a i keia po hoi, ua ike paka au iaia. Owai kai ike i ke kulana kahi a’u e hookauia ae ai? Aole anei oia i hai mai e lilo ana au i Kakauolelo na ka Moi;--aole no ia he mea hewa o ka manao ana pela.”

“E Jean, ke manao nei au, ua lilo aku kou noonoo kanaka mai a oe oku,” wahi a Piere, a oia pu no hoi kekahi i hoopuiwaia mai la e na manao hoohuoi. “E oluolu anei oe e hoike mai ia’u i ke ano o kau mea e kamailio nei? Ke olelo nei oe, ua ike oe i kau wahine o keia mau la aku, a e lilo ana oe i Kakauolelo na ka Moi, a i ole ia, e noho alii maoli ana paha oe. Aohe o’u maopopo i ke ano o keia mau olelo au.”

Pane mai la o Jean, “E ike aku ana oe—Aole anei ‘oe i lohe i ka inoa o ka elemakule Tolikonete?”

I aku la o Piere, “O ka elemakule Tolikonete—o Keaka anei kau e olelo nei o ka elemakule kilokilo?”

I mai la o Jean, “Pela i kapa ai na keiki kolohe iaia, aka, o Tolikonete no kona inoa maoli.”

Pane mai la o Piere, “Ae a heaha la kau e manao mei iaia?”

“E hiki no i ua elemakule kahiko la ke ha-hai mai ia oe i ke ano o na mea, a me na mea a pau au i makemake ai.”

(Aole i pau.)

 

Hoike Makahiki no ke Kulahanai o

HILO I HELUHELUIA IMUA O KA

AHA EUENELIO O HAWAII IUNE 1870

 

Ke kanakolu kumuamaha keia o na hoike kamahiki o ke Kulahanai o Hilo. A e hoomakaia me ke aloha i ke Akua no kona malama ana i ke kula i emi ole kona maikai malalo o ko na makahiki mamua. Ua nawaliwali a ua emi iho ke kanaka. Aka, e like me ka emi o ko ke kanaka ikaika, pela no ka mahuahua o ko ke Akua kokua ana mai.

I ka la o Iulai 1869 ka hoomaka ana o ke kula i ka makahiki i hala ae nei. Mai ia la mai ua ao ia ke kula a hiki i ka la 10 o Mei, koe nae i elua wa hoomaha pokole.

I ka la 10 o Mei ka hoike o ke kula. Ma ka Helunaau, Helukakau, Hoailonahelu, Palapalaaina, Wehewehehala, Hoike Akua, Moolelo Ekalesia, a me na mea e ae ma ka olelo Hawaiii, ua maikai ka hoike e like me na hoike mamua. A ma ka olelo Beretania o ka Heluhelu ana ka Pela ana, ka Helunaau, ka Palapalaaina, ke Kamakamailio ana, a me na mea e ae, ua oi aku mamua o ka nui o na hoike mamua. Pela no ka himeni ana a me ka puhi ohe, ua maikai maoli no.

O na hora a ke Kumukula i hana pu ai me na haumana ua like paha me na hora 4, i kela la, i keia la, no na la eono i ka hebedoma, koe nae kela mau hebedoma ana i waiho ai no ka mai. O koa hoi ka malama mau ana i ka waiwai o ke kula, a me ka noonoo mau ana i na mea e pono ai. A i kela mau hebedoma ana i waiho i ka hana no ka mai, ua hele na kumu kokua i kona wahi i moe ai, a malaila, ua kuka pu ma na mea e pono ai ke kula.

Ua hoomau maikai Mr. Thos. Puuohau i kana hana kahu, a me ke kumu ao i na mea i ao ia ma ka olelo Hawaii. Ma ka olelo Beretania o Mr. Alex. Napunako ke kumu. A ua kokua hoi ma ka hana lima a me na mea e ae. I ka nui o ka makahiki, ua kokua hoi Mrs. Priscilla Puuohau ma ke ao ana i ka pa ko li i ke ahiahi. A na kekahi haumaka i ao aku i ka puhi ohe mai ka mua mai o ka makahiki. I ka hapa hope o ka makahiki ua ao aku Mr. Iosepa Nawahi ma ka himeni ana a me ka puhi ohe. Ua holo pono kana hana, a ua makaukau kekahi poe haumana e ao pono aku ia mau mea.

Elua kula Sabati ma ke Kulahanai i kela Sabati i keia Sabati. I ke kakahiaka kekahi a i ke ahiahi kekahi. I na kumu kokua ke kula kakahiaka, a ia Lyman ke kula ahiahi.

Ua pono ole kekahi hana a kekahi poe haumana. Nolaila, ua hoihoi ia aku kekahi i kona wahi i hele mai ai, a ua hoopai ia kekahi mau mea me ka hoihoi ole ia aku. Aka, o ka hana a ka nui ua maikai. E 6 o lakou i komo i ka eklesia i keia makahiki kula. O ka heluna o na haumana a pau e noho ekalesia ana he 47.

O ke ola kino ana o na haumana, ua maikai. I kekahi manawa ua kinikini na mea kunu a nalulu. Aole nae he mea i mai nui a loihi ma ke kula. Aole mea i make ma ka hale kula, hookahi mea i mai no kela makahiki mai, a hoi aku i na makua i ka malama o Sepatemaba, a make i Maraki paha.

I ka malama o Mei 1869 he 53 na haumana i loko o ke kula. Ua hoihoi ia aku he 23 o lakou e komo i Lahainaluna, a e hoi i ka makua; a ua make hookahi. He 28 na haumana hou i komo i ke kula i ka hoomaka ana o ka makahiki. O ka heluna pau loa i ka pau ana o ka makahiki he 57.

O ka mahuahua ana o ka poe i komo mai i keia makahiki i hala ae nei, he mea paha ia e maopopo ai ka noonoo pono ana o kekahi poe i ka maikai o keia kula, ke nana pu ia me na kula i ao ia ma ka olelo Beritania wale no.

Ua hoomaopopo ia ka la 6 o Iulai ka la e hoomaka hou ia ke kula. Ia manawa e hookomoia na haumana hou.

Ua loaa ekolu kumu kokua no keia makahiki hou ae, Mrss. E. W. Lyons, i noho ma Waialua mamua e ao ma ka olelo Beritania a ma ka olelo Hawaii, a e kokua ma na hemahema o ke kula e like me ka hiki ia ia. O Mr. Makaimoku, ke kahu o na haumana, a he kumu ao i na mea helu a me na mea e ae ma ka olelo Hawaii. O Mr. Napunako, he kuma ao ma ka olelo Beritania a me ka pa ko li. Na kekahi mea makaukau e ao pinepine i ke puhi ohe a puni ka makahiki.

No ka hiki ana mai o keia makahiki 1870, ua pono paha e hoike aku i kekahi mau mea no ke Kulahanai o Hilo mai ka mua mai.

Ua hoomaka ia keia kula i ka makahiki 1836. I ka makahiki mua he 12 haumana. I ka lua a me ke kolu o ka makahiki ua kokoke i 30 na haumana. A mai ia wa mai he 50 a keu na haumana i kekahi makahiki, a he 60 a keu i kekahi. O ka heluna o na haumana a pau loa 757. O ka heluna o ka poe i pau ka noho ana iloko o ke kula 712, aneane 200 o lakou i komo aku i Lahainaluna, a 300 paha i lilo i na kumu kula. He 26 i ka oihana kahuna pule a me ka ka misionali i na pae aina o Maikonisia me Nuuhiva. O kekahi hapalua o keia poe he 26, ua komo pono i Lahainaluna ma hope o ka noho ana ma ke Kulahanai. A o kekahi hapalua, ua hoomaopopo lakou i ko lakou ano pono ma ke ao kula ana a me na hana pono e ae, i kekahi mau makahiki, alaila lilo i Kahunapule a i misionali me ka hele ole i Lahainaluna. He 25 o keia poe he 26, e malama pono ana i ka lakou hana i keia wa ma keia pae aina, ma Maikonisia, a me Nuuhiwa ma.

O na haumana no keia kula aku i lilo i Loio a i Lunakanawai e hia la? aole i helu pono ia. Ke noho nei ekolu o lakouo i mau Lunakanawai i keia manawa. I ka wa mamua i ka manawa i imi ia na kanaka noonoo naauao, i Lunamakaaianana, ua koho pinepine ia kekahi poe o lakou no ia oihana. I keia manawa ke komo kakaikahi lakou ma ka Aha Kau Kanawai. Elua wale no paha o lakou i komo mailaila i keia makahiki.

Iloko o na makahiki he 19 mai ka hoomaka ana o ke kula i ka makahiki 1836, a i ka makahiki 1855 ua haawi mai ka Papa Misionali o Amerika i $8.647.21. O na loaa e ae a pau o ke kula iloko o kela manawa no ka hana ma ka olelo Hawaii, ua $6,600 paha dala.

I kinohi he 12 makahiki i malamaia keia kula me ke kokua ole ia e ke aupuni Hawaii. A ia manawa, i ka makahiki 1848 haawi mai ke aupuni i wahi palapala hoohui (a chunter) a i ka makahiki 1849, ua haawi i wahi aina e mahi ai, a i ka lua o ka makahiki hope mai, oia hoi ka makahiki 16 o ke kula, kauoha a ka Papa hoonaauao e uku ia na kumu Hawaii e ao ana ma ka olelo Hawaii noloko o ke dala kula o ka apana o Hilo, a me Puna. A ua hana ia pela mai ia wa mai. I ka makahiki 1854 oia ka makahiki 19 o ke kula ua haawi mai ke aupuni i i $4.000, e kokua i ke kukulu ana i ka hale kula hou mahope o ka wela ana o ka hale kahiko. I ka makahiki 1862 oia ka makahiki 27 o ke kula hoomaka ke aupuni e haawi kokua mai i ke kula i $900 i ka makahiki. A ua hoomau i ke kokua ana pela a hiki mai i keia manawa. I ka makahiki 1868 ua haawai mai hoi ke aupuni i $750, e kokua i ka hooponopono hou ana i na hale o ke kula i poino i ke olai. Iloko o na makahiki he 10 mai ma makahiki 1852 a 1862 ua kokua ia mai hoi he $2.809.48 no ke ao ana i ka olelo Beritania iloko oia mau makahiki a ua komo ole iloko o na loaa i hoike ia maa mua. No ke aupuni mai $801.25 o keia, a no na haumana a me na mea kokua wale he $2000 a keu. Na ka Papa Amerika mai hoi ke ola o ke kumu mai ka mua mai, koe nae na dala 200, i ka makahiki no keia mau makahiki iho nei. A ua loaa ia ia ia mau haneri dala elua mai ka waihona o ke kula mai. Aole mea e a ka Papa Amerika, i haawi i ke kula i keia mau makahiki 15, o ke ola o ke kumu wale no.

I kinohi, mai Amerika wale mai i no ke ola o keia kula, no Hawaii nei ka hapa nui o kona ola i keia wa. Nolaila i na paha e loaa ke kumu pono nana e malama, ua pono ke hoomau loa ia ka hana a keia kula, e alakai a e ao pono i na keikikane, i loaa nui na kumu, na Kahunapule, na misionali, a me na mea makauakau, na oihana naauao a me na hana pono a pau loa. Me ka mahalo.

D.B. LYMAN

 

Hilo , Hawaii Iuue, 1870

 

He wahi leo na kekahi o na makaai-

NANA O KA APANA O HILO.

 

E KA NUPEPA KUOKOA E; --Aloha oe:

 

Aia ma kou Helu 25 o ka la 18 o Iune, malaila, au i ike iho ai a me la kou nei ae, e kau mai ana na L. makaainana o ua apana nei me ka noho lio i kohukohu i na wahine haole, aole hoi ma ka noho lio i kupono no na wahine Hawaii.

Oia hoi ko laua nee ana ae a ku ana ma ka aoao hoole i ka Bila Kanawai a ka Luna Hanohano o Kohala i hoopuka ai, no na haku a me na kauwa. He oi keia o na Muhee nunui o Hilo nei, hana lepo iho la paapu na maka i ka pouli, i ike ole iho ai i ka pilikia o na makaaiana o ko laua apana, a he inoa kupono keia a’a e kama aku ai ia Waihee, aole hoi o kona lua he haole ia.

Aole no hoi o’u manao e hoopuka aku i keia mea, aka hoi, no ko’u ike ana a me lakou nei ae aia oe ma ka aoao hoole i ka bila a J. C. Laiana i hoopuka ai, nolaila, hoomanao ae la au i kau mau olelo i puka ae ai mai kou waha ai poi ponoi ae no, oia hoi ko la e muhee i hele ae ai ma Paukaa, mamua iho o ka la koho balota.

A olelo iho ai oe ma ka puka o ka hale kuai o ka poe hui mahi-ko o Paukaa, me ka leo nui a wiwo ole. “E na kanaka o Paukaa nei, mai koho oukou ias G. W. A. Hapai, e koho mai oukou ia’u i pau ko oukou pilikia, na’u e hooikaika imua o ka Ahaolelo i pono no kuu lahui, pela aku a nui wale na olelo.” U.—Pau io ka pilikia la, ke kau mai la ka hoi ma ka noho kapae o na wahine haole, aole hoi o keia makahiki e hala ana ia aia hoi i-o wahi a Pahia.

Aole no paha oe i ike ike he pilikia ko makou e noho ia aku nei la, no keia mau pauku a kekahi mau hoa hanohano au e koi nei, e hoopau, aole ho o na kane wale no kai kepa ia, he mau wahine kekahi i hoopaa palapala ia i mau lima hana. Ma ka apana a’u e noho nei, ua kepa ia kekahi mau wahine i mau lima hana, a maloko o kekahi o keia mau wahine, ua palua ka hapai ana i ke keiki, aole nae e hanau mai e ola ana, hananu mai no ua make, no ka wela o ka opu o ka makuahine i ka hooikaika i ka hana.

Aole anei keia he pilikia no kou lahui a me ke Aupuni? I ko’u manao he pilikia no ia no ka lahui a me ke aupuni, no ka mea, aole aupuni ke ole ka lahui kanaka.

E ka poe o Kaupakuea i koho ai ia Muhee a me Onomea, a me Kaiwiki, a me Amaulu, ke ike ae ’la oukau i ka hana a ka L. M. a kakou. Ae ue ike makou.

O Mr. Hikikoki hoi, he haole keia luna a kakou i koho ai, a he papa hana ka kona mau hanau mua e hana nei, a ua kepa laua i mau lima hana no laua, ua olelo kaena ae hoi keia luna o kakou, ua hooko pololei ia ke Kanawai o na Haku a me ke kauwa e kona hanau mua. Ae, ua ike io au, ua hooko pololei ia. Penei, o Pooloa, he kanaka ua kepa ia malalo o laua, a ua ike o Pooloa i kekahi hemahema mawaena o ka haku hana, oia hoi, ka nele ana i ka ai ole iloko o kekahi mau la hana, a pilikia na kauwa i ka pololi no ka ai ole, nolaila, hoopii a Pooloa i ka L. K. Keena, aole i loaa ka pomaikai ia Pooloa a hiki i keia la. E keku mai paha auanei ua luna haole nei a kakou ia’u heaha la hoi kana ke keku mai, ike ia hoi na iwi o Hua i ka la. Me ke aloha i ka Luna o ka nupepa Kuokoa.   G. W. E. Makaainana.

Hilo , Hawaii , Iune 27, 1870.

 

O ka Awa anei ka mea e lealea ai o

KA HIAMOE? O KA RAMA ANEI

Ka mea e ikaika ai ke kino?

 

E KA NUPEPA KUOKOA E; Aloha oe:--

 

Ua nui paha ka poe i hoike mai i ke ino io o nei mea he awa, aka, aole no paha oe e uluhua ana ke lohe hou aku. O ka awa, oia kekahi mea waiwai nui o Hawaii nei, mai ka wa kahiko mai a hiki i keia la. I ka wa kahiko, o ka puni nui paha ia a ko kakou mau kupuna, o ka inu awa; a mai laila mai ka mao ana a hiki loa mai i keia au hou, a nolaila, ua mau loa ka inu awa ana iwaena o keia lahui.

I ka wa aku mamua o ka hiki ana mai o na kukuna o ka malamalama i Hawaii nei, aole paha i manao na kupuna o kakou, he mea hewa ka inu awa, nolaila, ua hana lakou me ka lealea palena ole. Ma keia mea hoi, ua lawe mai lakou i ka awa, oia kekahi kumu hana o ka lakou lapaau. Penei hoi i akaka ai; ina he mai ko kekahi kanaka, alaila, olelo mai la ke kahuna i ka mea mai, “he mea ka laau e ola ai, he puawa-hiwa a me ka puaa,” a pela aku. Inu ke kahuna a ona ole, alaila, inu hou no; a pela mau no e hana ai. O ka ili nae ke hele a nakaka, me ka olelo iho, “hunehune maikai na lima a pahee ka ili, a nani hoi me he maka moena makalii la, ula weo na maka me he kanaka luu kai la.” Aole nae no ka lapaau io ana, aka, no ka lealea hiamoe wale no. A pela wale no ka lapaau ana ina ia ano a hiki mai i keia manawa, me ka hoopunipuni makau ole.

E pane mai paha auanei kekahi, “Kuhihewa oe!” Aole au e kanalua ke pane aku, o kahi huluhulu awa no ke kumu lapaau a na kahuna Hawaii; a ina aole ia, ole loa e noho mai kahi aumakua lapaau, aole loa no hoi e ola ka mai.

Eia hoi kekahi; aia ma na hale wiliko a ma na wahi e ae no paha, o ka hapanui o na kanaka, he inu awa wale no, a he uuku wale no ka poe manaoio hana. I ke kii ana mai o ka luna e hele i ka hana, “e kau ana no ke poo i ka uluna, o Welehu ka malama.” I pane mai ka hana o ka luna, E hele hoi paha i ka hana. Eia nae ka ia la, He mai au la. He buke nae ka ka haole e kope iho no kou mau la, i ae ai oe he pilikia i ka hana a ka haole; he pilikia ka hoi ko hoolilo i ka hapaha nui i ka awa, i kumu e lealea ai ka hiamoe ana.

O ka rama, oia kekahi mea ino loa i ike ia ma Hawaii nei. He poe akamai ko Hawaii nei i ka hana ana i na mea ai a momona hi i rama, oia ka ipuhaole, ka ohia, ka hala-kahiki, ka papipi, uwala, ko, maia, ki a pela aku, i mea inu e ona ai a ikaika hoi ke kino i ka hoolapa ana. Aole paha i kapa mua ko Hawaii nei ia mea, “he wai hooikaika kino,” aka, i ka hiki ana mai hoi o ka lakou nei ae wai ulaula, kapa aku nae ko Hawaii nei, he “wai hooikaika kino.”

Maphope iho o ka haiki ana mai o ka rama ma keia pae aina, ua hele nui na kane, wahine ma na hale kuai rama, a hui aku hui mai, “hui kalo i ka nawao.” O ka hakaka me ka uhauha ka mea i ike nui ia malaila. Mai laila mai ka hoomahui o na opio i ka inu rama a hiki mai i keia manawa, a minamina ole ino i na $2.50 ke lilo na ka omole rama hookahi.

Ma ke kulanakauhale o Honolulu, ma ka nana ana i na opuu hou, e hele wale ana ma na alanui, me na helehelena hoohie, me ka manao nui e loaa kah hapaha, haule aku ma Halehai, pa wahi kiaha, a o kona iho mua aku la no ia ma ia alanui, a o ka hope o ia, o ka holo i ke okohola, a laki ka moku, hoi mai me ka puu dala nui, a i o a ia nei, a i na kiaha rama hoi, o ka puehu ae no ia. Ua ike nui loa ia keia iwaena o ka poe holokahiki, ua lilo ka lei a me ka rama i waiwai apau no ia poe, me ke kaena iho, “aloha no hoi ka wai hooikaika kino o ka aina.” Aole nae paha ma Honolulu wale no ia mea, eia no ma na apana kuaaina nei kekahi e hana mau nei i na wai awaawa. Ke lohe iki ia ka he pinika (rama) ko kahi o mea ma, he manawa ole noho aku ana ilaia; a pela ia wahi aku ia wahi aku. Ma io hana ana, ua haalele ka makua i ke keiki, o ke kane hoi i ka wahine, a o ka wahine i ke kane, a lilo nui aku la o i a lealea o ka inu rama. O ka ilihune a me ka aea haukae ka hopena o ia hana.

Nolaila, e o’u hoa opiopio o ka imi naauao a me lakou ne ae hoi na hoa i ka malu o Auwahikika, ano ka manawa e huli mai ai a haalele i na mea ona. Eia la he mea hou, ua hiki mai ka Iubile. O ke kanalima keia o na makahiki o ka olelo o ke ola ma keia pae aina. Ke loheia nei ma kela pea keia pea o ka aina, ua awakea o Hawaii nei i ka pono. Ke hai aku nei au me ka oiaio, o ka hapa hea la o ke Aupuni Hawaii nei kai awakea? O ke kulanakauhale nui anei o Honolulu, o Lahaina, Hilo a me na wahi kuaaina o ke mau pae moku anei? He mea maopopo lea, o ka hapakolu, ke kau nei ka la maluna pono o kona mau aoao, a o ka elua hapakolu, ke kau kapakahi nei ka la ma Waianae, he ano ahiahi ko na pali Koolau. Ua pau au maanei.

“E huli mai e na auwana nei,

Eia ka Iubile nani e.”

                                                                                    JOHN KAWELAU

Makawao, Maui, Iulai 7, 1870

 

Hulihia ka waa i ka moana.

 

E KA NUPEPA KUOKOA E; Aloha oe.

            Ma ka la 11 iho nei, holo aku la elua mau kanaka mai nei aku a kekahi o keia @ kahi hoi i olelo ia, kahi lawaia, o @ mau inoa o Kanelaauli a me E. K. M@ o ko laua mea i holo ai he lawaia @ haoa, ua pae pono no ia holo ana ma ke @ a ua kiola aku i na ukana i uka a @ ina ole ana o ko laua aina kakahiaka @ hou no e lawaia, a ua lawa no ka a @ mai pulehu a moa, ai laua nei a @ wa e ai ana, hiki ana elua kanaka ma@ luku aku nei; a o ko laua mau inoa, o @ me Nalehu, ai pu iho la lakou a ana @ hope iho, olelo mai o losia ma, i @ mai nei oe e (Kanelaaui) e Care Be e @ wahi hana nana e hoi aku oe i keia @ ma keia mea ui aku kahi i kekahi @ iho la i ko laua manao no ka hoi e @

            NO KA HULI HOI ANA. Ia laua i @ no ka hoi ana, hooili hou na ukana @ me na pahu poi, na ope kapa. Eia @ a-ka, o kekahi moena nui o laua oia k @ ia laua nae e hana ana i keia pea, pane @ o E. K. Mahu, ina o ka pea keia e @ poino ana kaua, oiai ua nui kupo@ pea, a ua ikaika loa ka makani; pane @ Kanelaauli aole e make, aole pela ko’u @ o Kona in Hawaii. Kuhihewa no @ nolaila ina ua ike i ka olelo mau e @ nei, Kona kai malino i ka lai, aole e o K@ kai makani, oia nae ka mea i olelo ia @ Buke nui, o ka mea kaena iaia iho, e @ o haule.

            A pau ka laua hooponopono ana, @ aku la laua i ka waa a lana i ke k@ laua kau aku la no ia, ia laua e he @ hala mai keaau, i ka nana iho i ua w@ aole i kana mai o ua mea he holo, ka @ o ke kai.

            KA HULIHIA ANA. Ia laua e nanea @ ka holo o ka waa, i ka lawe hoi a @ moena, ka mahiki mai la no ia o k@ huli ana ka waha ai-ai ilalo, lana a @ auwae kahi haiki, auhea iho la ka @ akamai o ua kaena? Ia wa, hoolana @ ka waa a lana, lilo ilaila e u hohoka a@ we ke kai i na ukana. Eia ko laua ma@ i poino 2 pahu poi, 2 kihei pili, 1 pilii@ 1 huluhulu, 2 lole wawae, 1 palule, na k@ nelaauli he hapalua dala me ka hamaka@ lilo aku, a me kehahi mau pono lawaia @ olu ana i ko laua hoi ana @ a pae @ awa, holo wale ana aohe wahi lole waw@ aohe papale, ua koe mai no nae ke ola.

            Nolaila, auhea oukou e ka poe holo wa@ mai noho a kaena no kou akamai, a @ hooulu i ka la ino o poino auanei, a o ho@ nuiia na lilo o ko laua pae ola ana mai. @ hoike ia o ko ke Akua aloha.

J. N. K. KAHENI

Puohala, Wailuku, Iulai 15, 1870

 

Ka Hua Ino a ka Ahaolelo o 1870.

 

ALOHA OE E KA L. H. O KE KUOKOA:

            Ina makaainana kanu o ka Moi Kamehameha V., Ke makemake nei au e hoike @ aku imua o oukou i ka hua ino loa a ka @ pa nui o ka Ahaolelo o keia makahiki i hoopaa iho nei, oia ka ne ana e hoopaa i ko kakou mau kino uhane, iwi, io a me na lala no kekahi—ka ae ana e kuai kudalaia na kino o na kanaka mai kekahi haku a i kekahi maluna o ke Aupuni hookauwa kuapaa ole @ Hawaii nei—ka hooliloia ana o na dala i ka poe i hookupu ole i na dala auhau maka@ o Hawaii nei—ka lawe ana aku i na hana mai ko kakou mau lima aku—ke kii ana @ i na pake a poe e ae mahwhao aku o keia aupuni malalo o ko kakou mau dala ka ka poe ilihune o Hawaii nei. E ike oukou malalo iho, i na inoa o ka poe aloha ole a makaewaewa mai  i na kanaka Hawaii a me ka poe a pau i aloha ia kakou:

 

Poe Aloha Makaainana:                      Poe Hana in o Makaainana

Laina C. J.                                           Hikikoki

Pilipo G. W.                                        Wahine

Asa Hopu.                                           Kumahoa

Kepoikai N.                                         Matina Toma

Kaluapihaole J.                                    Halemanu

Kamikana H.                                       Kaai Simona

Kamakau S. M.                                   Aholo

Naili J. L.                                            Hanaike

Kaukaha D.                                         Kahaulelio

Kuapuu S. K.                                      Kaiue

                                                            Ailuene

                                                            Kalama

                                                            Kale Kauka

                                                            Naukana

                                                            Komoikehuehu

                                                            Wili Laiki

            Ke noi nei au i kou lokomaikai e ke Kuokoa, e hoolaha mau i eha hebedoma ma kou nupepa, i maopopo mai i na makaainana ko lakou mau luna.     KAMAAINA

            Honolulu, Iulai 21, 1870

 

HALE KUAI BUKE

—O—

HENERE M. WINI

 

Aia ma Honolulu Hale, oia ka Hale Leta, aia malaila

he wahi e kuai aku ai i na buke haole he nui wale

O KELA ANO KEIA ANO.

BUKE Kula haole,

KUHIKUHI o ke kanaka Hawaii,

NA OLELO kike, (Phrase Book)

BUKE PA, KO, Li, (Carmina)

A ME NA BUKE KULA E AE HE NUI WALE.

Malaila no na Buke uo ke Kakau Waiwai no kela oihana keia oihana,

mai ka mea nui a ka mea liiliii.

AIA NO HOI

NA KANANA letter rulai a rula ole ia,

PENI hao maikai loa,

INIKA, Ipu-inika

PENIKALA ULIULI, eleele a ulaula

KUMU Peni,

WEPA ulaula a eleele,

WAHI palapala ulaula, keokeo a eleele (mea kakau)

PAPA POHAKU a me ka penikala pohaku,

INIKA ELEELE, ulaula a uliuli.

Me kekahi mau mea e ae no he nui no na Kula a me

na Oihana Kakau. A he makepono no ke kuai

ana malaila no keia mau mea. E hiki no i

na kanaka maoli mai Hawaii a Niihau

 ke hele malaila e kuai ai.

436-6ms.