Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 30, 23 July 1870 — Hoike Makahiki no ke Kulahanai o HILO I HELUHELUIA IMUA O KA Aha Euenelio o Hawaii Iune 1870. [ARTICLE]

Hoike Makahiki no ke Kulahanai o HILO I HELUHELUIA IMUA O KA Aha Euenelio o Hawaii Iune 1870.

Ke kaoakolu kamamaha keia o n» hoike makahiki oke Kuiahaoai o Hiio. A e hoo* makiia me ke aloha i ke Akua no kooa ma* lama aoa i ke kuia i emi o'e kona maikai maialo oko oa makahiki mamua. Ua oawiiiwali aoa emi iho ke kanaka. Aka t e iike me ka emi o ko ke kanaka ikaika, pela oo k& mahuahua o ko ke Akua kokaa ana mai. I ka ia 7 o luiai 1569 ka hoomaka ana o ke kuia ika makahiki i haia ae oei. Mai ia ia mai ua ao ia ke kuia a hiki i ka ia 10 o Mei, koe oae i eiua wa hooaiaha pokoie. 1 ka ia 10 o Mei ka hoike o ke kuia. Ma ka Helunaau, Helukakau, Hoaiionaheiu, Paiapaiaaiaa, Wehewehehala, Hoike Akua, Mooieio Ekalesia, a me na mea e ae ma ka oleio Hawaii, ua maikai ka hoike e Vike me na hoike mamua. Ama ka olelo Bentama 0 ka Heluheiu ana, ka Peia ana, ka Helunaau, ka Paiapaiaaina, ke Kamakamaiiio ana, a me na mea e ae, ua oi aku mamua o ka oui ona hoike mamua. Peia no ka himeni ana a me ka puhi ohe, ua maikai maoii no. O na hora a ke Kumukuia i hana pu ai me na haumana ua like paha rae na hora 4, 1 kela ia, i keia ia, no na ia eono i ka hebedoma, koe nae keia mau hebedoma ana i waiho ai no ka mai. O koa hoi ka maiama mau ana i ka wai«ai oke kuia, ame ka noonoo mau ana ina mea e poDo ai. A i kela mau hebedoma ana i aaiho i ka hana no ka mai, ua heie na kumu kokua i kona wahi i moe ai, a maiaila, ua kuka pu ina na mea e pouo ai ke kuia. Ua hoomau maikai Mr. Thos. Puuohau i kana hana kahu, a rne ke kumu ao i na mea iao ia ma ka olelo Hawaii. Ma ka olelo Beritania o Mr. Alex. ]Vapunako ke kumu. Aua kokua hoi ma ka hana lima a me na meh e ae. Ika nui oka makahiki, ua kokua hoi Mrs. Priscilla Puuohau ma ke ao ana i lea pa ko li ike ahiahi. Ana kekahi haumaka i ao aku i ka puhi ohe mai ka mua mai oka makahiki. Ika hapa hope o ka makahiki ua ao aK*u Mr. losepa Nawahi ma ka himeni ana ame ka puhi ohe. Ua

holo pono kana hana, a ua makaukau kekahi poe haumana e ao pon» aku ia inau mea.

Elua kula Sabati ma ke Kulahanai i kela Sabati i keia Sabati. Ike kakahiaka kekahi ai ke ahiahi kekahi. Ina kumu kokua ke kula kakahiaka, a ia Lyman ke kula ahiahi.

Ua pono ole kekahi hana a kekahi poe haumana. Nolaila, ua hoihoi ia aku kekahi i kona wahi i hele mai ai, a ua hoopai la kekahi mau mea nie ka hoihoi ole ia aku. Aka, oka hana aka nui ua maikai. £6 o lakou i komo i ka eklesia i keia makahiki kula. Oka heluna ona haumana a pau e noho eUalesia ana he 47.

O ke ola kino ana o na haumana, ua mai« kai. I kekahi inanawa ua kinikini na mea kunu a nalulu. Aole nae he mea i mai nui a loihi ma ke kula. Aole mea i make ma ka hale kuia, hookahi mea i mai no kela makahiki mai, a hoiaku i na makua i ka malama o Sepatem«ba, a make i Maraki paha.

1 ka malama o Mei 1569 he 53 na hnumana iioko oke kula. Ua hoihoi ia aku he 23 0 lakou e komo i Lahainaluna, a e hoi i ka makua ; a ua make hookahi. He 2S na haumana hou i komo i ke kula i ka hoomaka ana oka makahiki. Oka heluna pau loa i ka pau ana o ka makahiki ha 57. O ka mahuahua ana o ka poe i komo mai 1 keia makahiki i hala ae nel, he mea paha ia e maopopo ai ka noonoo pono ana o kekahi poe i ka maikai o keia kula, ke nana pu ia me na kula i ao ia ma ka olelo Beritania wnle no. Ua hoomnopopo ia ka la 6 o lulai ka la e hoomaka hou la ke kula. la manawa e hookomoia na haumana hou.

Ua loaa ekolu kumu kokua no keia makahiki hou ae, iMrss. E. W. Lyons, i noho rna Waialua mamua e ao ma ka olelo Beritania a me ka olelo Hawaii, a e kokua ma na heniahema o ke kula e like me ka hiki ia ia. 0 Mj. Makaimoku, ke kahu o nn haumana, a he kumu ao i na mea helu a me na mea e ae ma ka olelo Hawaii. O Mr. Napunako, he kumu ao ma ka olelo Beritania a me ka pa ko li, Na kekahi mea makaukau eao pinepine i ke puhi ohe a puni ka makahiki.

No ka hiki ana mai o keia makahiki IS7O. ua pono paha e hoike aku i kekahi mau mea no ke Kuiahanai o Hilo mai ka mua mai.

Ua hoomaka ia keia kula i ka makahiki j 1836. 1 ka makōhiki mua he 12 haumana. j 1 ka iua a me ke kolu o ka makahiki ua ko-1 koke i 30 na haumana. A mai ia wa mai | he 50 a keu na haumana i kekahi makahiki,; a he 60 a keu i kekahi. O ka heluna o na ; haumana a pau loa 757. O ka heluna o ka j poe i pau ka noho ana iloko o ke kuia 712, j aneane 200 o iakou i komo aku i Lahainaiuna, a 300 paha i lilo i na kuma kula. He ' 26 i ka oihana kahuoa pule a me ka ka rai-' sionali i na pae ama o Mafkonisiu me Nuu- : h»va. O kekahi hapeloa o keia poe he 26," ua komo pono i Lahainalona mnhope o ka : noko ana ma ke Kuiahanai. A o kekahi 1 hapalua. ua hoomaopopo lakou i ko lakou ano pono ma ke ao kuia ana a me na hana ' pono e ae, i kekahi mau makahiki, alaila lilo i Kahunapuie a i misionali me ka heie oie i Lahaioaiuua. He 25 *keia poe he 26, e maiama pono ana i ka iakoa hana i keia wa ma keia paeaioa, ma Maikooisia, a me Nuubiwa ma. O na haomma no keia kula aku i lilo i L«>io a i Lonakanawai e hia la ? aole i helu pono ia. Ke ooho nei ekolu o lakou i mau I Lunakanawai i keia manawa. I kti wa «ia-'

moā i ka mana\ra i imi ia na kanaka nooaoo naauao, i Lenamalaainana, ua koho pinepioe ia kekah? poe o iakou do ia oihana. 1 keia manawa ke komo kakaikahi lakou ma ka Aha Kau Kanaw. l, £{'m wale no pahs o iakou i komo malaiia i keīa makahiki.

Lioko o oa makahiki he 19 mai km hoomaka ana o ke kula i ka niakahiki 1836, a i ka makahiki 1555 ua haawi mai ka Papa Mi?iooaii o Amenka i 55.647J31. Una loaa e ae a pu o ke kola īioko o kela roanawa no ka hana ma ka oielo Hawaii, aa §6.600 paha dala.

i kinohi be 12 makahiki i maiamaia keia kuia me ke kokua oie ia e ke aupuni Hawaii. A ia manawa, i ka makahiki 154S haawi mai ke aupuni i wahi painpaia hoohui (a chunter) a i ka makahiki 1849, ua haawi i wahi aina e mahi ai, a i ka iua o ka makahiki hope mai. oia hoi ka mnkahiki 16 o

ke kala, kauoha a ka Papa hoonaauao e uku ia n.i kumu Hawaii e ao ana ma ka olelo Hawaii noloko o ke di(a kuia o ka apana o Hiio, a me Puna. A ua hana ia peia mai ia wa mai. Ika makahiki 1554 oia ka makahiki 19 o ke kula ua haawi mai ke aupuni i i $4.000, e kokua i ke kukuiu ana i ka hale kuia hou mahope o ka wela ana o ka haie kahiko. Ika maknhiki 1562 oia ka makahiki 27 o ke kuia hoomaka ke aupuni e haawi kokua mni i ke kuia i S9OO i kn makahiki. A ua hoomau i ke kokua ana pela u hi ki mai i keia manawa. Ika makahiki 1563 ua haawai mai hoi ke aupuni i 5750, e kokua i ka hooponopono hou ana ina haie o ke kula i poino ike oiai. Iloko ona makahiki he 10 mai ka makahiki a 1562 ua kokua ia mai hoi he 52.509.4S no ke ao ana i ka oleio Beritania iloko oia mau makahiki a ua komo ole iloko o na loaa i hoike in maa mua. No ke aupuni mai 5501.25 o keia, a no na haumana a me na mea kokua wnle he 82000 a keu. Na ka Papa Amerika mai hoi ke ola o ke kumu mai ka mua mai, koe nae na dala 200, i ka makahiki no keia mau makahiki īho nei. Aua loaa ia ia ia mau haneri daia eiua niai ku waihona o ke kula mai. Aole mea e a ka Pupa Amerika, i haawi i ke kuia i keia mau makahiki 15, o ke ola o ke kumu wnle no.

1 kinohi, mai Amerika wale mai no ke ola o keia kulu, no Hawnii nei ka hapa nui o kona ola i keia \va. Nolaila ina paha e loaa ke kumu pono nana e malama. ua pono ke hoomau loa ia ka hana a keia kula, e ala« kai a e ao pono i na keikikane, i loaa nui na kumu, ua Kahunapule, na misionali, a me na mea makauakau, na oihana uaauao a me na hana pono a pau loa. Me ka m;>halo. D. B. Lyman. Hilo, Hawaii luue, IS7O.