Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 31, 30 July 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LAKOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]
Ka Nupepa Kuokoa.
KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LAKOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.
Ninau mai la o Kamaakamahiai me ke ano hoohuahualau paha, no ka mea, ua lohe mua no ia i na olelo i ka wa iloko o ke kai. Heaha ka olua huakai o ka hikina mai o Maui nei ? Pane aku la o Keau-ka i kii mai nei maua ia oe e hele i ke Kaua i Oahu, no ka mea, ua kaua ko makou alii oia o Olopana me Pueonuiokona a ua pau loa ko makou aoao i ka make, a no ke kukui ia ana anei hoi o ko kanaka koa a me ka ikaika hoi nolaila i makemake ai o Olopana e hele oe ke Kaua i Oahu ma ko Olopana aoao, i Kaua oc a i make o Pueonuiokona a puni ka aina, papale ka moku holo ke kai mawaho, malu hoi ke kula aohe lele pueo, alaila o ka wa nani a Olopana hoa kauna ia no kou mau po anu, o ka moku a me ka aina Oahu apuni o oe ke alii, e noho makaainana aku o Olopana a me makou a pau. A pau no hoi ka laua olelo ana, pane mai o Kamaakamahiai , ua lohe iho nei au i ka olua mau olelo a pau loa mai ka mua a ka hope. A eia hoi ko'u manao ia olua, aohe au e hele pu ana me olua i keia manawa, o olua wale no ke hoi, hoi nae olua a hiki i Oahu nana mai olua ia'u. O Hilo keia la a kakou e hui nei a me kona po o po iho, helu Ohua a hala o Hoaka me Kukahi. e hoomakaukau aku ana au e hele, i o Kulua a me Kukolu i ka moana au, hiki i o Kupau pae aku au i Oahu, nana loa olua ia'u mai hoohewahewa olua o make, aka nae, e nana mua mai olua ia'u i maopopo ko'u ano ia olua, i ole e hoohewahewa ke hiki aku au, oia, nana ia mai, na ia la no hoi ke kena e nana, o ka ae aku la no ka laua nei, a o ka mua o ka nana ana ia Keaumiki, nana no hoi ia i kana ike ma ke kua ma ke alo ma kela aoao ma keia aoao, aohe nae he wahi hoailona i loaa ia ia, a hookahi no ana wahi hoailona o ka uuku o kahi kino, a pau kana nana ana, ku mai hoi o Keau-ka, a nana ma ke kua mai iluna a hala i lalo, huli ma ke alo mai luna a hala i lalo, a huli ma ka aoao hema a pela no hoi ma ka aoao akau a hala i lalo, aka,, hoomau hou aku la oia i ka nana ma ka pepeiao akau, oiai ua ike aku oia he wahi kiko eleele uuku ma ke kua mai o ka pepeiao, a hooki aku la oia i ka nana ana ia Kaulahiwa moa peku oolea o Kahului. Ia manawa huli mai la oia a i mai la, ua ike iho la olua ia'u, na ia la ka ninau o ka ae ka laua nei, i hou mai kela, i mau i ka ike, kahuli ka ike la a-i kanaka kuu laau ke hiki aku au, pane mai la laua, aole ana maua e hoohewahewa ia oe, ua kumaka aku la ko maua ike ia oe, ka ! oia anei he iwi panee ko ka puaa, wahi a Kamaakamahiai, aole no ka puaa kana olelo ana, aka, nona iho no oiai ua ike no ia he mea hiki no i kona kino ke pii a nui e like me kona ano kupua i loaa mai, mai kona aumakua mai, a pau ae la kana mau olelo ana, hoomakaukau iho ia kahi papa aina no lakou me na malihini a lako pono, a hoomaka iho la lakou nei e paina, a piha o ka lua o ka inaina, a hoomakaukau iho la o Keaumiki a me Keau-ka no ko laua hoi ana, a o ka manawa no ia i haawi like ai na haawina a ke aloha ma ko laua la pane ana mai. E aloha auanei oukou la ea, ke hohohoi nei maua, i mai o Kamaakamahiai, kakou pu aku no a ka waa o olua a hoi olua alaila hoi mai au. a hele like aku ia lakou a hiki i kahi o ka waa e kau ana, a pane aku la ua hilu nei ia laua la, kakakau ae i ka waa o olua, na ia nei ke kena ke ee ae la no ko laua la a kau ana iluna o ka waa, a pane hou aku la no keia, momomoe iho, paa no a paa, i moe nae olua mai kaukai olua a liuliu o haule olua malalo o Kauai, ia'u e hoomakaukau ai e pahu i ka waa o olua, e umi olua i ka hanu o olua, a aohe no hoi e nae nae, ia manawa olua e ala ae ai oia ka manawa kupono. A moe iho ia laua e like me ke kauoha, ia manawa keia i hapai ae ai i ka waa a kau iluna, a pane ae la oia penei : Oi ku-ku o moku-o-o ia. a pau ia mau olelo ana, pahu aku la oia i ka waa a lele aku la, me he mea la paha, “Kelehoiamo iluna ka wai o Hiilawe, maaweiki i ka lawe a ka makani, oi moe ua mau wahi kanaka nei a aohe no hoi i upuupu iho ala ae la laua, a i ko laua ala ana ae, aohe kekahi hoailona aina i ikeia e ko laua mau maka ia manawa i pane aku i ai o Keaumiki ia Keau-ka, ua hala ka aina, a eia paha kaua i ka lepo e hele nei, pane mai hoi o Keau-ki, aohe oo paha oe e ike aku i k» aini i k« ka mea o ka nui o ka holo o ka waa, o ka lalau iho paha o ka lima i ka hoe a kipu iho, aole paha o ke kamailio a lalau iho la laua i na hoe a paa i ko laua mau lima, a kipu iho la iloko o ke kai me ke kaohi ana i ka holo o ka waa, ka hele no hoi ia a kualilii ka holo o ka waa ma ko laua hooikaika ma ke kaohi ana, akahi no laua a ike aku i ka aina, a i ko laua hoomao popo pono ana aku i ke ano o ka laua wahi i ike aku ai, me ko laua manao o Molokai la ia, eia ka o ka Lae o Kaena i Oahu, a i ka pau ana o ka holo o ka waa, hohohoe maoli aku la laua a pae i kula, o kahi a laua i pae aku ai o Mokuleia i Oahu, a haalele iho la no laua i ka waa o laua ilaila, a hoi aku la laua mauka, mai ia la po mai ia po a ao hoea ana laua nei i ka Ohao ma Kailua, oi-
ai o ko ke Alii wahi ia e noho ana ia mau la. a ku ana laua nei i ka puka o ka hale, a i ka ike ana mai o ke Alii, mahamaha ma la kaua kahea ana, he ma-i, mama wale no hoi olua. Aole paha olua i hiki i Maui, ua loaa paha olua i ka ino i ka moana a hoi okoa mai nei, oiai i kela la aku nei no ko olua holo ana a hiki mai nei no olua i keia la. aohe pela ka holo ana o ua moana la, he anahulu a he mau la keu, alaila hiki hou ia nei, pane mai la ua wahi elele nei, ka i mai ka kau e ka Lani e he pono. he mamamake paha ko maua. ia maua i holo aku nei a pae Maui, ea aku maua e auau mai ana no o Kamaakamahiai iloko o ke kai, o ko maua manawa iho la ia i hoopaapaa ai, kaʻu hoi o Kamaakamahiai no ia, a o ka ia nei aole ia, kuhi aku la keia i ka nobo mai o ke kupunakane i uka a oia la, oi kaua wale aku au iaia nei a aohe he maliu mai, o ko ia nei lalau mai la no ia i ka puaa a paa i ka lima, o ka lele iho la no ia iloko o ke kai. a au aku la a pae i kula, a hele aku la a ku imua o ke kanaka elemakule. Ke nana aku la no au a pau ke kamailio ana paha a ua o ia nei, ia manawa ike aku la au i ka lima o ua elemakule la i ke kuhikuhi hou ana mai i kai i kahi keiki e auau kai ana, a mahope hoi mai ana ua oia nei, a pane mai ana, ua lalau ka ia, o ko'u pane aku la no paha ia, i j ka paakiki ou, a kena hou mai la ua oia nei. owau ke hele i kahi keiki e auau kai ana, o ka hopu aku la no hoi ko'u i ka puaa a paa i i ko'u lima, o ka au aku la no paha ko'u a kokoke i kahi a ua wahi keiki nei e auau mai ana, o ko'u kahoaka aku la no ia a pau a ana koe, hookuu aku la no au i ka puaa iloko o ke kai, i loa no i ua wahi puaa nei a hemo aku mai kuu lima aku, o ka au aku la no ia a pili ana ma ka aoao hema o ua o Kamaakamahiai, a ike hoi au ua pili ka puaa me ia la, o ko'u huli aku ia no ia au a kau iluna o kahi waa o maua, i loa no ia'u a kau i ka waa, o ko ia la kahea mai la no ia i na inoa o maua me he mea la ua ike mua, a kena mai la no ia maua e hoe a pae i kahonua. A lohe maua i ka ia la kena ana mai, e ko maua hohohoe aku la no ia a pae i ke i one. Ia maua no a pae, ku ana kela ma ka aoao o kahi waa o maua, a mea ae la maua e lele ilalo, o ko ia la pane mai ia no paha ia e! mai lele olua., pela no olua iluna o ka waa o olua, e moe iho nae olua iloko o ka waha o ka waa o olua, a pau no hoi ia mau olelo, ko maua momomoe iho la no ia, aohe maua i ike ae ia manawa, hookahi no a maua mea ike ae ia manawa, o ka naueue o kahi waa o maua, eia ka e hapai ia ana iluna, a pahu aku la i uka a kau ana iloko o ka halau waa, i puiwa nae maua i ka haule ana iho o ka waa, a kau ana iluna o ke aki, a ala ae la maua, aia hoi he halau waa ka maua e ike ana, o ko'u pane aku la no ia ia ia nei, e mamamake kaua, kai noa i pahu ia aku nei ia kaua i Oahu ola la kaua, aole ka, eia no ka kaua i Maui nei, pane mai la hoi keia i ka hua o ka pono, ka, aole paha kaua e make ana, ina hoi paha he make ea, make kahiko aku la hoi kaua i ka wa iloko o ke i kai, aohe hoi paha kaua e make, malia ea e i waiho ia ana kaua i waha olelo aku i ko kaua Haku, a no ka nui no o ko'u makau a me ka weliweii, aole au i hoomaopopo loa aku i ka ia nei mau olelo ia manawa, a pane aku la no au, a ua la, he uku wale hoi ia, malia paha i waiho mai nei no keia a hiki i ka hale nei, i loaa ke kanaka o ko ia ia Heiau o kaua, e hoomau ana no maua i ka olelo, ku ana ke kanaka ma ka puka mai o ka halau waa a maua e noho nei, a pane mai la ia maua, e i kii mai nei au ia olua e helei kahi o ke alii, o ko maua e eeu ae ia no ia hele ana a hiki i ka puka o ka hale, kokolo aku la maua a moe ma ke alo, pane iho la no ua o Kamaakamahiai ia'u, heaha ka olua huakai o ka hiki ana mai nei ia nei ? a pau no hoi ka ia la ninau ana, o ko'u ala ae ia no ia a noho pono iluna. a pane aku la, i kii mai nei maua ia oe e holo kakou i Oahu i ke Kaua, no ka mea, ua Kaua ko makou alii oia o Olopana me ke alii o ka aoao ma Kona, oia o Pueonuiokona, ua nokea ko makou aoao a ua pau loa a koe iki, o kela aoao, a no ka ike o ko makou alii i ka pau loa o na kanaka, nolaila, ua manao ia e haawi pio aku ia ia na kela aoao, n mai ko no paha ia olelo ana, aka, lohe e aenei hoi makou i ke kanaka koa a me ka ikaika, nolaila upu ai; ko makou alii (Olopana) i kana opuu pua rose a nau e kahiko, a e linohau hoi, a nau hoi e haahea ka lihilihi nani o ia pua, nolaila i kena mai nei ia maua e kii mai la oe, a pau no hoi ka'u olelo ana, pane mai ia kela ia maua e nana aku maua ia ia, o ka ae aku la no hoi paha ia o maua a nana no hoi, a pau a anakoe kikikoele, pane bou mai kela, ua ike iho la olua iaʻu, ae aku la no hoi maua, a pane hou mai la no ua wahi uuku hoonana la ae. ou hoi a mahope aku au, a hoi mai oei no hoi maua, iloko oae o Kupau e pae mai ai ia i Oahu nei, ua kuhikuhi aku kei no hoi maua i ko kakou wahi nei, a o ka paa ana ia o na olelo la, pane mai o Olopana ka ! a heaha la auauei ka'u hana ? aia wale mai no ia ia olua ka pono a me ka ole, a pau ae la ka lakou olelo ana no ia mea, a noho aku la lakou. A o ka hana mau hoi a na keikikane a Olopana o ka lealea, oia hoi ka maika, pahelo. mokomoko, a me ka pahupahu ihe i ke kumu Kou, o ka laua hana mau no ia i na la a pau, uwa mau ana ka pihe i kela la i keia la, me ka hookanikani pihe mau ana a ke anaina makaikai, waiho e ua ikaika o na keiki a ke alii! “Ke koi hou aku nei no au ia oukou e ka poe heluhelu, e waiho iho kakou ina keiki a Olopana, imi lakou no ia e lealea nui, e u holo kakou i Maui, e kiei wale aku no hoi i ua wahi moa malu nei a kakou, e
auhea oukou? aia ua wahi ka-e-a-e-a nei la. ha ea ! haalele iho nei no kakou e uuku ana no, i hoi hou mai nei ka hia eia ka ua kanaka makua loa, e aha la hoi, ka hanana iho la no hoi paha ia o ke Kupua, auwe! aia la ke okaa mai la no i ua laau nui nei ana, e, e hoaoao ana paha i maamaa wale, a makaukau hoi ke kaua aku, a e aha ana la ia e kuhi kau mai la na lima, ka-u, e kauoha ana ka i ka aina a me na makaainanao ka hoo- , ponopono no hoi ia o ua wahi Kamaakamahiai nei a pono na olelo a me na ae ana mai a na alii a me na makaainana, a pau no hoi ia maa mea a pau i ka holo pono loa, hiki no hoi i ke kakahiaka noi o Kupau, haawi iho la oia i ke aloha i ka poe o ka hale a me na olelo hope loa, penei no ia mau olelo: Ke hele nei au. e nana oukou iaʻu i nana oakoa a i a mai ke ahi a pii ka uwahi a hi-| na i Maui nei, mmao ae oukaa aohe aa i make, aka, i nana ae oakou i ka uwahi a pii j ilona a hioa i Kaaai, ua ha!a au i Kaaai, i alaila. manao ae no oakou aohe au i make, aka, i pii ka uwahi a kupono iluna a haaiele no iiona, aiaiia hoomanao ae oukou aa make au. a o ko oukoa alii no keia. a o oukou i no malalo, a pau no hoi na oleio kauoha, o j ka naiowale ano e iho ia no ia o ua ; nei, aohe no hoi i weia iho ka iii i ka ia o ke kakahiaka nui o ua ia nei, kau ana t*eia i Oneawa, a nana mai ia keia i ke kuia o Alele, oa hele a hopu peekue i ka nui o na kanaka, me he mea ia paha o 44 Pakapaka ka } noho a ke aia ia Hilo, honu peekue i ke one j o Hanakahi, " a hele loa aku la no keia al hiki ilaila, a noho ana keia mawaho ioa maii o na kanaka, ke nana ia keia i ka leaiea a j na keiki a Olopana. a hiki no hoi i ka pahu- \ pahu ihe ana i ke kumu Kou, a pahu no hoi | ua mau keiki nei, ia manawa keia i paneaej ai i ka ia nei oielo, ka, peia wale iho la no| ka ka hanana o koonei pahu ana, he holo | aku a hiki i kahi o ke kumu Kou, hoopa malie aku la, ia manawa lohe mai ia hoi kekahi kanaka i ka ia nei olelo, pane mai la hoi ia, a pehea ka kau ? ka, aohe o ka'u, o ka ko makou poe no hoi ke nana aku la, ke hana nui mai lakou la ea, he ike aku no kakou i ka ieie walawaia mai o kela kumu Kou la. Pane mai no ua kanaka nei, ka, me j he mea la oe e hoole ana i ka ikaika o na j keiki alii, a e aa ana paha oe, e hele ana au i e olelo aku o oe kai a-a e pahu pu me na I alii, pane ae ua wahi hookalohe nei, ea, o oe owau pau wale ae keia, mai hele oe e olelo, hiiahila waie ka waiho ana iho o na iwi o kamahele i keia kula, he nani no hoi na ea,| 0 kaua wale iho nei no kai lohe i ka'u mau | oleio, oia ka mea i aioha ia ai o ke aikane la | no kn huna ino, pela hoi auanei kaua, a pau j no hoi ka ia nei mau olelo, o ka pane ki-ko- j ho mai la no la o ua kanaka nei, ki-hi-hi. j 1 hea ka pilipili kana ana, ka hana-Uauauua | ou e na kanaka ia'u ? aohe hoi o ko'u huna j iho i kau mau olelo, i ka naio, pane hou aku 1 no ua o hoimihala, ma ke ano hookupua no ona, kaha-ha, i aha hoi oe ihooleai.kai noa hoi, no ka hele ana mai o kuu kupunakane a kau ka waa i kai o Kuaaohe, pehia mai ai kuu kupunakane i ka pohaku pa ma ka au- ! wae, oia hoi kou inoa la, o Kaauwaeeha, he! aha hoi ko mea i hoole iho la, o kou inoa ia, j a o ko'u inoa no hoi o Kapuniuala, hoaikane j no hoi kaua i kai o Maiae, kaua no hoi i no- j ho pu iho ai i ke kahakai 1* o Oneawa,o ko i hoole mai la no ka ia, pane hou mai no ua j kanaka nei, ae, o ko'u inoa io no ia au i pa-i ne mai nei, aka, aole au e hoolohe aku i kau, j eia no au ke hele nei e olelo i na alii, ke he- j Ie la kela, ke pane hou aku nei no ua wahi j eu nei, he nani ia ua lohe aku la no oe i na! oielo ku i ke aioha, a o oe ka iehua o keia la, ) ioaa ka moe puu o keia kumu Kou, ke heie j la hoi ua kanaka nei a ku ana imua o ua j mau keiKi alii nei, a pane aku ia, i heie mai: nei iiu e olelo aku ia olua, he kanaka aia ! ma o, i olelo mai nei, aohe o olua ikaika 1 ka j pahu ana i ke kumu Kou, pela mai nei la, j pane mai kekahi keiki a|ji, ae, o hoi a i ua! kanaka la ea, oleio aku e hele inai, a ina e ; hoopupu ea, kahea ae oe i na kanaka e ho-i pu a paa, iawe mai ia nei, malia he ikaika \ io īa. j A pau no hoi na oleloa ua mau keiki alii j nei, o ka hoi aku Ia no ia a ku ana ma ke ! aio oia nei, a pane mai ia, i kauoha mai nei j na aiii e hele oe malaila, he oieio paha ka j laua ia oe, a lohe no hoi ua Kamaeu nei, ae! aku la no ka waha o ua eu-eu nei, a hopu aku Ia i na iima o ua wahi kanaka nei a paa i ka poho o ka lima, a mau lewaiewa heie aku la, oiai ua paaia ae ia ma ke kani-a-i, o ka hele aku la no ia a ku aku la me ka ianakila imua o na keiki a ke alii, me ka wi-i wowiwo ole iho a hopohopo ole iho hoi, pane i mai la ua mau keiki aiii nei, o oe no ke ka-j naka i olelo inai nei aohe o maua ikaika,! pane aku ia no keia, ae, owau no, i olelo ae j hoi au, lohe hoi oi-nei, hapai ae ia keia i ua ; kanaka nei iluna, a ikeia mai ia e na mea a' pau ioa e nana mai ana, ua make loa ua kanaka nei, 1 ka paa ana no i ka lima ua ma-; ke, pane hou aku keia i na keiki alii. o hea- j ha ka oiua oieio ia'u i keia manawa, aohe; laua i pane koke mai, no ka mea, ua maka-i ua i ka makau a me ka weliweii. no ka ike! ana mai i ke kaoaka e mau lewalewa ia aka ana me he aweawe hee ia, oia ku leoole hoi i ko ua mau keiki aiii oei a upuupu wale, aka-! hi no a paoe mai, i ka i ana mai, o ko maua \ maoao ia oe ea, e paho Kakou i ke kumu t Kou i keia maoawa, heaha ia kou kaiau ke' pahu ae kakou i ke kumu Kou. ! (Aok i pau.) I Ua make kekahi kanaka maloko o ka Haleinai o Parisa, ma ka la 12 o Mei i haia! iho nei» a o ke kamu o kona make ana, oo | kooa huhu ioa i ke nahu ia ana oq« e ka! popoki a oioka. He ano e loa kona roake | ana, ro*i kekahi mau mai e ae, nolaila, e aol ka poe huha ioo ia lakou iho, mai noho ai huhu mt», o lilo auauei i kumu i