Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 33, 13 August 1870 — Page 4

Page PDF (1.88 MB)

This text was transcribed by:  Dorothy Stocking
This work is dedicated to:  To the People of Hawaii

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

KE KUOKOA, HONOLULU, AUGATE 13, 1870

 

HE KANAWAI.

            E hoololi ai i ke Kanawai i Kapaia “He Kanawai e hoopau ai i ka Mokuna X o ke Kanawai Kivila, a e hoopokopono ai i ka Oihana Aopalapala o ke Aupuni,” a e hookono ana i mau Pauku hou, a heluia ia Pauku 18 a, Pauku 18 b a me Pauku 23 a.

            Ehooholoia e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo Kaukanawai o ke Aupuni:

            Pauku 1.  Ma keia ua hoololiia ka Pauku 18 o ke Kanawai i kapaia, “He Kanawai e hoopau ai i ka Mokuna X o ke Kanawai Kivila, a e hooponopono ai i ka Oihana Aopalapala o ke Aupuni,” a penei e heluheluia’i: 

            “Pauku 18.  Ma kela me keia apana kula, e hoonohoia i papa kula no ia apana, oia hoi ka Lunakanawai Apana, ka Luna Kula a me kekahi hoa e ne o ia papa i kohoia e na makua me na kahu o na haumana e hele mau ana i na kula Aupuni o ia Apana.”

            Pauku 2.  Ke hoololiia nei ka Pauku 18, ma ka hookomo ana mahope iho o ka hoololi i haiia maluna ae noi, i pauku hou, e kapaia “Pauku 18 a.” a e heluheluia penei:

            “Pauku 18 a.  Na na Luna Kula o kela a me keia apana, ma ka Poakahi mua o ka malama o Maraki, a mamua ae paha, iloko o kela a me keia makahiki, e kena aku i na Kumukula Aupuni a pau i Papa Hoike o na inoa o na makua a me na kahu o na keiki e hele ana i ke kula, a e hoonoho ua Luna Kula la he koho balota, ma ka Poakahi hope loa o Maraki, i kela a me keia makahiki e balota ai, iwaena o ka hora umi me ka hora elua e koho ai, no ke kolu o na hoa o ka Papa Kula Aupuni; a ma ia koho ana, e koho balota ka poe wale no i loaa ko lakou mau inoa ma ka Papa Hoike o na Kumukula Aupuni, i olelo mua ia ma keia kanawai.”

            Pauku 3.  O ke koena o ka Pauku 18 e lilo ia i pauku okoa, a e kapaia “Pauku 18 b,” a penei e heluheluia’i:

            “Pauku 18b.  E hiki no i kela a me keia poe, e kauoha e halawai ia papa kula i kela a me keia manawa, e kuka pu no na waiwai kula a me na pono e ae e pili ana i ka hoonaauao ma ia Apana, a na ka Luna Kula e hoike aku i kona mau hoa o ka Papa Kula, a i kekahi o laua paha, ke noiia pela, i kana mau buke helu a me na palapala e ae e pili ana i kana mau hana.  I na manawa a pau, ke koi like ia e na hoa e ae o ka Papa, e hooiaio aku no ka Luna Kula imua o laua, no ka like o na dala kula ma kona lima me ka hoike ana o kana buke helu dala.  No na hoa e ae o ka Papa Kula e kokua i ka Luna Kula i na manawa a pau, e like me ka mea kupono ma kana mau hana, a e hoike hoi ia ia i na mea a laua e ike ai e pili ana i kana oihana, a e kokua no hoi ma ka hooko ana i kana oihana, ina ua mai ia, a ua hele paha ma kahi e no ka manawa pokole.”

            Pauku 4.  E hoololiia a ma keia ua hoololiia no ka Pauku 23, penei e heluheluia’i:

            “Pauku 23.  Na ka Papa Kula o kela a me keia Apana e hoonoho aku i na Kumuao o na Kula Aupuni, a na ua Papa Kula la ka mana e hoopau ia lakou; e hiki no nae ke hoopii hou ae i ka Papa Hoonaauao.”

            Pauku 5.  E hookomoia, a ma keia ua hookomoia no mahope iho o ka Pauku 23, i pauku hou, e kapaia “Pauku 23 a,” a penei e heluheluia’i:

            “Pauku 23 a.  Ina i kekahi manawa, i manao ia e na makua mea keiki e hele ana i na Kula Aupuni, ua pono ole ka hana a ke kumu, a ua makemake paha lakou e kohoia a e hoonohoia kekahi kanaka i Kumuao, alaila e hiki no ia lakou ke waiho aku i palapala hoopii imua o ka Papa Kula Apana, a na ka Papa e hoomaopopo i ka manawa e hoolohe ai no ia hoopii ana mai.  A ina ua akaka he mau kumu pono o ia hoopii, mahope nae o na olelo hoike i lawa i ka mea e pono ai, alaila, e hooholo ka Papa mamuli o ka manao o ka palapala hoopii.”

            Pauku 6.  E lilo keia i kanawai mai ka la aku o kona hooholoia ana; a o na kanawai a me na hapa kanawai a pau e kue ana i keia ua hoopauia.

            Aponoia i keia la 18 o Iulia, 1870. 

KAMEHAMEHA R.

 

- - - - -

HE KANAWAI

            E pili ana i ka hana ana i na Papainoa Jure, a me ka unuhi ana o na Jure.

            E hooholoia e ka Moi a me ka Hale Aha olelo o ko Hawaii Pae Aina, i akoakoa iloko o ka Ahaolelo Kaukanawai o ke Aupuni:

            Pauku 1.  Na kela a me keia Kiaaina i hui pu me kekahi Lunakanawai Aha Kakau, ma kela a ma keia hapalua makahiki ma na malama o Maraki me Sepatemaba, e hoomakaukau i papainoa o na kanaka hanau ma Hawaii nei, a i papainoa o na kanaka, he poe haole ma ka hanau ana, e noho ana iloko o ko lakou mau palena Kiaaina, a i kupono ma ka noonoo ana o ke Kiaaina a me ka Lunakanawai e hau@ ma ke jure, aka nae, aole e hanaia ka papa jure haole ma Hawaii a me Kauai.  E kakau inoa ia kela a me keia papainoa e ke Kiaaina a me ka Lunakanawai a e hooiliia aku i ke Kakauolelo o ka Aha Kaapuni, a ma ka Mokupuni o Oahu, i ke Kakauolelo o ka Aha Kiekie, a ma ka Mokupuni o Hawaii, i ke Kakauolelo mua.

            Na na Kakauolelo e kakau i kela inoa keia inoa o ua mau papainoa nei ma kekahi apana pepa kaawale a e hookomo iho iloko o kekahi mau pahu kupono, a e kaawale hoi na pahu inoa haole me na pahu inoa kanaka Hawaii. 

            Pauku 2.  Na ke Kakauolelo o kela me keia Aha, he iwakalua la mamoa ae o ke Kau Hookolokolo o kona Aha, e unuhi mailoko mai o ka pahu kupono, i na jure, he iwakaluakumamaha mau kanaka maoli, a he iwakaluakumamaha hoi haole, eia nae, aole e ohiia ka jure haole ma Hawaii a me Kauai.

            O keia unuhi jure ana, e hanaia imua o kekahi Lunakanawai o ka Aha Kiekie, Lunakanawai Kaapuni, a o ke (Pehea keia?) paha, a nana no e hooiaio i ka pololei o ka hana ana.

            Pauku 3.  Ina he jure haole wale no, a ina he poe haole paha kekahi hapa o lakou ka mea e pono ai ka hookolokolo ana o kekahi hihia imua o ka Aha Kaapuni o na Apana ekolu, a eha paha, alaila, na ka Lunakanawai Peresidena o ia Aha Kaapuni no ia manawa e kena aku i poe haole kupono e noho ana maloko o ia Apana e noho ma ka jure no ia hihia.

            Pauku 4.  Na na Kakauolelo, maloko o na hora he iwakaluakumamaha mahope o ka unuhi jure ana, e haawi i ka @lamuku o ke Aupuni, i ole ia, i ka Makai nui o ka Mokupuni, i na inoa o na jure i ohiia, e like me ka mea i olelo ia maluna, i mea e kiiia ai lakou, e like me ke kanawai. 

            A na ia mau Kakauolelo no e hoolaha ma ka nupepa Aupuni i na inoa o na jure, i ike ai na mea a pau.

            Pauku 5.  Na Pauku 1185, 1186, 1187, 1188, 1190, 1191 a me 1210, o ke Kanawai Kivila, me na apana kanawai a pau i kue i keia, ua hoopauia.

            Pauku 6.  E lilo keia Bila Kanawai ma ka la mua o Sepatemaba, o keia makahiki, eia nae, o ua jure i unuhiia, a i kiiia mamuli o na kanawai e waiho nei, ua kupono no e noho jure lakou e like me ka palapala kii a lakou, me ke kue ole o keia kanawai.

            Aponoia i keia la 18 o lulai, 1870.

KAMEHAMEHA R.

 

- - - - -

HE KANAWAI

            E hoololi ai i ka Pauku 483 a me ka Pauku Kivila, e pili ana i na Auhau Waiwai Lewa, a me na Auhau Waiwai Paa.

            E hooholoia e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo Kaukanawii o ke Aupuni:

            Pauku 1.  E hoololiia, a ma keia ke hoololiia nei ka Pauku 483 o ke Kanawai Kivila, ma ke kapae ana i na kuaolelo “hookahi hapaha keneta,” me ka hookomo ana malai la i na huaolelo “hookahi hapalua keneta.”

            Pauku 2.  E hoololiia, a ma keia ke hoololiia nei ka Pauku 484 o ke Kanawai Kivila, ma ke kapae ana i na huaolelo “hookahi hapaha keneta,” me ka hookomo ana malaila i na huaolelo “hookahi hapalua keneta.” 

            Pauku 3.  E lilo keia i kanawai mai ka la aku o kona hooholoia ana.

            Aponoia i keia la 18 o Iulai M. H. 1870.

KAMEHAMEHA R.

 

- - - - -

He Ahaaina ma Makuu.

            Eia ma Makuu, Puna, Hawaii, ua malamaia he ahaaina no ka hoomanao ana i ka la i hanau ai kekahi keiki, oiai kona haalele ana aku i kahi pouli haiki, a ike ai oia i keia malamalama laula o keia ola ana.  Ma ia la i akoakoa nui ae ai na kanaka he lehulehu wale i kahikoia i na aahu nani.

            O ka poe i komo iloko o keia ahaaina, ua kahikoia lakou i na aahu keokeo, me na papale keokeo a me na lipine ulaula a eleele hoi e pulelo ana.  Aia nae iloko o keia poe, ua wae ia eha o lakou i mau luna, a na lakou e malama i ka huakai i ka wa e hele ai; ua hoailonaia ma ko lakou mau papale, he mau popo hulu ulaula mamua a mahope.  I ka nana aku nae i na kulana o keia poe, ua like loa no paha ia me na kulana o na Generala iwaena o na koa.

 

Ke kai ana o ka huakai.

            He hapalua mile ka loihi, mai kahi i hoahuia ai o na mea ai a hiki i kahi i hoomaka mai ai ka huakai.  Ua kukulu likeia ka huakai ma ka laina pololei.  Elua mau keiki mamua o ka huakai e paa ana i ka Hae, a mahope mai o laua na wahine, a mahope iho o lakou, he eha mau keikikane e paa ana me na pu 4; a mahope mai o keia poe na haumana kula a me ka lehulehu holookoa a pau.

            I ka wa nae i hoomaka ai e hele, ua haawiia 4 pu aloha; a hala i hope he 20 paha anana, ua hoolai malie iho ka huakai no ka haawi ana i 8 mau pu aloha hou.  A pau ia, ua hoomau hou aku no ka huakai i ka hele ana, me ka hoomau no hoi i ka haawi ana i na pu aloha a hiki wale i kahi i hoomakaukauia’i o na mea ai; a malaila ua haawi hou ia he 12 pu aloha.  A pau ia, ua hoonoho like ia ke anaina malalo iho o ka malu o na lau niu.  Ua hoonohoia na malihini maloko o na anana he 10, a o na kamaaina hoi, maloko o na anana he 20; i ka hui ana o keia mau anana, ua like me ke 30, oia ka loihi o ka lanai i hoomakaukauia’i no ka ahaaina.  A pau ia, ua ku mai ka Papa Himeni a J. W. Kanekoa, a mele mai i kekahi mau lalani mele penei:

            “E pule, a e hoomakai,

            I ka mea nana mai ka ai,

            E Iesu e, nau i haawi mai,

            Na ai a pau e pono ai.”

            A pau ka himeni ana, pule ia a pau, a o ka hoomaka iho la no ia o ke paina ana.  Ua nui na mea ai i hoomakaukauia no keia la, ua ai a lawa, a ua hoonuu iho ka poe hoonuu a piha pono.  Ua malamaia keia ahaaina ma ka la 15 a me 16 o Iulai nei.

            S. K. Kanoelehua,

            Joseph Holaniku.

 

- - - - -

            O kekahi Mekini hana ma ka Mokuaina o Make@uketa, ua hiki iaia ke hana, e like ka nui me ka nui o na miliona kanaka hookahi haneri, aohe no i kana mai ua mea he ikaika. 

 

KA MOOLELO

-O-

KAMAAKANAHIAI,

KA NIUHI AI HUMUHUMU

O KAHULUI I MAUI, KE PUHI

NAU OKAOKA HOI O KONA MAU

LAKOA.  KAHILUHILU HOIO KONA WAUI.

            Malaila ae ka hele ana a hiki i Ke@ahala, e mau ana o Olopana ma i ka hakaka ana, me he mea i paia ae ia na maka o ua o Olopana, i nana aku ka hia pulelo mai ana no ua kanaka Koa nei makai mai o Kaopulolia.  Ka-he-he, ku ka e-a o na wawae, o ka holo mai la no ia o ua kanaka nei a kokoke no hoi i ka poe Kaua a Pueonuiokona, o ka hoopio mai la no ia i ka laau ana, ka hele ia a poepoe iki, ke kuuna aku no, ka, “Oahu ku ke kai o Moohelaia i ka luku a ka makani Kaeleloli, moe wale iho la ua i-a la o Palaau,” aohe ku aohe moe o ka poe e ku pono mai ana ma kahi o ka laau e niniu hele la, a o ka poe hoi i koe aku, i kana holo i kana holo, e iho ana e pii ana a nalo aku i ka hala o Kekele.

            A o ko Olopana aoao hoi ke hookanikani pihe mai nei, ke kanaka ikaika e! a pela’ku, ia Olopana ma nae e hookanikani pihe nei, aia hoi ua manimahi nei ke uhai la i ka Pukaua a Pueonuiokona a loaa aku la ilalo o Kaakaauwai, wiliia ae la ke poo a moku, kailiia ae kaahuula a me ka mahiole, malaila ae no ka hoi ana a puka ana i ka hale, a kau ae la no ia i ka ahuula ma ka paia o ka hale, ia wa i ninau mai ai ka hoa inau o na po anu, nowai mai keia mau waiwai makamae ou e kuu leialoha?  Ekemu aku la no hoi keia me ka hoohunahuna ana i nalo, o kela ahuula mua a’u i hoi mai ai, no kuu wahi makuakane mai ia u noho mai la no la i Waimanalo, a o keia mai nei hoi no kuu kaikuaana e noho mai la i kai o Makapuu, a no keia mau olelo huna a ua keiki nei o ka iwa loupali, nolaila ua pau ae la ka manao ninau a kona hoa kaana o na po kehau.

            A o Olopana ma hoi ke hoi mai la no me ka olelo akena a na koa, mea ae no o ka ikaika, a pela no lakou i hauwalaau hele ai a hoea ana i na hale, a hui oluolu pu hou no me ka ohana, me ka hoomau ia o ke aloha pumehana o ke kane a me ka wahine, me he mea la paha, “o noho aloha i ke kai ka lai o Kona, mau no ka pilina a ka ua paupili, koo ole i ka makala a ka lawelawe malie,” a noho aku la no lakou a liuliu, eha paha la, ku ana no ka luna a Pueonuiokona a olelo mai ana he Kaua ko ka la apopo aia la i Nuuanu, a lohe hoi o Olopana, akahi a kupu ae ka manao e kii e olelo i ka hunona, o ke ku ae la no ia a hele ana a ku ana ma ka puka o ka hale o ka hunona, a olelo aku la me ka leo haahaa loa, auhea olua e’u keiki, i hele mai nei au ia olua, eaho ea e pii pu ae kakou i ke Kaua i ka la apopo, a ia olelo ana hoi a ua o Olopana, i aui ae ike i ka waiwai makamae a ka hunona e kau ana ma ka paia o ka hale, o ka ninau aku la no ia o ua o Olopana, ea, nawai keia mau ahuula e kau nei?  pane mai hoi o Keholupalupa, no ia nei no (Kamaakamahiai) i ka la mua oukou i hele ai i ke Kaua, a hele no hoi keia i Waimanalo a hoi mai ana me kela ahuula, a i keia la Kaua iho nei no hoi o oukou, a hele no ua oia nei i kai o Makapuu, a hoi mai ana me keia ahuula, a pau no hoi na olelo a ua o Keholupalupa imua o kona makuakane alii, akahi no a pau ae la ka manao hoohuoi o Olopana no kela kana Koa a ikaika hoi i na la Kaua mua, a manao maoli loa ae la ia o ua hunona nei no ana.  Iaia no e noho nei, e nahu e wale ana no o loko hana nui, me ka olelo iho iloko ona, ola na iwi i ka’u hunona, a oia paha ka mea e olelo mau loa ia @ei, ola no ka hanai kaikamahine ui, a pau noi keia mau mea a pau, olelo mai la o Kamaakamahiai, apopo ka la i koe puni ko aina, no ka mea, ua uaiia mai la ke Kaua a kahi haiki, hele auanei a alua pio o kuu laau kui ke ole, aohe pua amo, pau koa, pau na alii, ahu-ku kanaka i ka la apopo, a lohe iho la hoi ke alii i na olelo kaena a kana hunona, o ke ku aku la no ia hoi ana me ka olioli a me ka mahalo i na olelo a ke keiki o Maui, o ka moe iho la no ia ia po a ao ae, o ka pii aku la no ia ma ke Kula o Hauapuoe, a hoea i Kahoowahapohaku, a pii ana i ka pali, ka hele no hoi ia a kau iluna o Hapuu, a nana aku la i kai, ua hele o Keawawapuwahanui a piha pono i na kanaka, ka poe Kaua hoi o Pueonuiokona, o ka hoomoana iho la no ia o Olopana ma ilaila, a pane mai la ua Koa nei a kakou, e noho oukou ia nei, owau wale no ke hele ae, e nana oukou ia’u i keia la, alaila, e hoouna aku oe e Olopana i kekahi poe kanaka iluna o Konahuanui, e hoa i ke ahi, e hoa no a nui o ka laau maloo o ka laau maka puku wale mai no a nui, i po keia la i ka a ana a ke ahi.  I loa no a pau keia mau olelo a ua aiwaiwa nei, o ka lele aku la no hele ana, a ma kai mai o Lulumahu, a kau ae la i kahi e ku nei o ka hale o ko kakou Moi, o Kawaluna ka inoa oia wahi i ka wa mamua, a o Kaniakupupu hoi i keia wa, malaila ka pii hou ana mai a halawai me ke Kaua a Pueonuiokona e hoomoana ana i Keawawapuahanui, i loa no a kupono, hoopio mai la keia i ua laau nei a elua pio, olelo iho la keia i ua laau nei ana, e!  e lele oe e Kulaoo a hala i ka palena mauka o na Koa o Pueonuiokona huli mai no i kai nei, luku ia i paa na Koa, a pau na koa ia oe i keia la, alaila, ia’u aku hoi o Pueonuiokona, a pau no hoi ka ia nei mau olelo hoolana i ka ia nei laau, o ke kuu aku la no ia, ka!  nana aku a “ana@ ka hale koi a kaua, kui ke ole a ka lailuahine, mau na kui a ka la i ke Kula o Makahuna, aohe pua amo i ke Kula o Huewa, i ka holo papa a nei makani he hoolua, halawai ae la me ka ka ua lililehua i ka nahele, ku ka makena a ka noe i na pali,” i ka ua mea o ka ikaika o keia laau hookupua, ka hele no ia o ka laau a hala i uka, mauka mai iho hou i kai, o ka hele no ia o ka laau a halawai me Kamaakamhiai, koe hookahi o Pueonuiokona, a oia iho la no Po ia nei manawa i kii aku ai a hopu i ua alii nei a paa ae la i ka poho o kona lima, i alawa ae ka hia, hulili ana ke ahi a na kanaka i ka piko o Konahuanui, ke a la ke ahi, ke hoi nei keia me Pueonuiokona a ku i ke alo o ka makuahonowai, a pahapaha aku la oia penei:

            A make na’u na Kukaoo.       

            Na Kamaakamahiai,

            I kapa ia iho ai kuu inoa o Kukaakapia,

            E Olopana e lolea ka auwae,

            E Kukaiulani-e, hoomake ia kanaka.

            A pau ae la kana pahapaha ana, lalau iho la o Olopana a lole ae la a hemo ka auwae o Pueonuiokona, a miki mai la hoi kahi Pukaua o ua o Olopana, oia hoi o Kaukaiulani, a pepehi iho la a make loa, pane hou aku no ua ahikanana nei, puni ko aina e Olopana, lai ke kai, kupono ka limu, aohe eu e ae nana e hoonaueue i ko aina, a pau ia mau olelo, ku ana na koa i pii ai i ka ho-a ahi iluna o Konahuanui, a hoi like aku la lakou nei, a o ke ahi hoi, ua pii ae la ka uwahi a kupono iluna, a hina aku la no i Maui, aka, oia hina ana a ka uwahi aohe i ikeia mai e Maui, o ka hoi aku la no ia o lakou nei a hoea ana i na hale, a wa aku la i ka puni o ka aina.

            “Ke hookauwa hou aku nei no wau ia oukou e o’u poe hoa luhi o nei mea he heluhelu nupepa ana, e waiho kakou ia Olopana ma a me kahi Kamaakamahiai, e noho no ia me ka hoa ipo lei manu ona, e holo kakou e makaikai ia Maui, i ike aku hoi kakou i ko Maui noho ana, ke pono nei paha ke ole nei paha, aia hoi paha la mai ike ole kakou i keia mau mea hou o Maui nei.”  I ke ahi hoi i a ai iluna Konahuanui, ua ike aku uo o Puki ma, oi nana nui no hoi i ka pii ana o ka uwahi a kupono iluna, hui pu ae la ka uwahi me na ao opua o ka lewa, a nolaila, ike ole ia mai ai o kahi i hina ai o ka uwahi, nolaila, manao ai o Manao ua make ua kaikaina nei i ke Kaua ana me Pueonuiokona, ohumu iho la ia a kipi ia Kamalalawalu, aka, oia manao ohumu ona e kipi, ua lawe ia aku la ka lohe a olelo ia Puki ma, me ka olelo aku, ua manao o Manao e kii mai e pepehi ia Kamalalewalu, a e lilo ka aina iaia, ua ike ka ua o Manao ua make o Kamaakamahiai, a lohe hoi o Puki ma i keia manao kipi o kana moopuna, nolaila, holo mahuka aku la lakou a kau iluna o Kauiki, a malaila lakou i noho ai, o ka moe hoi keia o Manao a ao ae kii mai e pepehi ia Kamalalawalu, i miki aku ka hana, ua hala e aku la ka ua waahila aia i Pauoa, ua imi aku la ia Kupanihi i hoa kaana no Kalohiawalua, a no ka hoohoka ia ana mai o ua o Manao, nolaila kena aku la oia i na koa e hele e huli ia aku la ma kela wahi keia wahi, a hiki loa ka huli i Kauiki, a ike ia aku la aia ilaila kahi i noho ai o Kamalalawalu ma, a hoi aku la ka luna a hai aku la ia Manao, aia o Kamalalawalu ma iluna o Kauiki, ia manawa no hoouna aku la oia i na Koa e kiai ia lalo o ka puu o Kauiki, a ua hooko ia mai la ia olelo kauoha a puni ana o lalo o ka puu i ke kiai ia e na koa he nui loa, oi noho aku hoi o Kamalalawalu ma iluna o ka puu a pau ka ai a me ka i-a ka wai a me na pono a pau loa, a hoomaka mai la ka pilikia a ka pololi ia lakou, a, i kekahi la holo ae ana keia waa, o ka wa no ia o Puki i iho iho ai a kokoke ilalo o Kaihalulu, a kahea aku la i ua waa nei, e holo ana ko oukou waa i hea?  pane mai ko ka waa, e holo ana makou i Oahu, Puki, e holo hoi ha oukou a pae i Kailua i Oahu, ninau oukou i kahi o Olopana ke’lii olaila, alaila ninau aku oukou i kuu moopuna ia Kamaakamahiai, a ina e olelo ia mai aia no ke noho la, alaila olelo aku oukou, e waiho aku ia i ka pilialoha me ka wahine, a e manao mai ia i kona mea nana i hoola i ka wa uuku ona.  Hai aku oukou ua make makou, eia la iluna nei o ka puu, aohe ai, aohe i-a, aohe hoi he wai, o ka noho wale iho la no ka makou, pela oukou e olelo aku ai, a hai pu aku oukou na Manao makou i kipi iho nei, a olelo aku ka oukou o ke kaikuahine ona ka mea pilikia loa o Leialoha, ua nanaiea na maka, ua hapapu ka amo ana mai a na lihilihi, oia o holo nui, a holo lakou la hoi ae la no hoi keia (Puki) iluna, o ka holo no ia o ka waa a po ia la a ao ia po a awakea no hoi pae ana ka wa i ka Ohao.  (Aole i pau.)

 

Hoonohonoho Akua.

E KA NUPEPE KUOKOA E; Aloha oe: ---

            E oluolu paha oe e lawe aku i keia wahi puolo manao, a nau ia e hoike leo nui ae mai Hawaii a Kauai, i ike mai ai ka lehulehu i ka hana a keia wahine hoomanamana, nona kela mau hua e kau ae la maluna.  Ia’u i hele ai mai ko’u hale aku, a hiki ma Kula oia ka la 14 o Iulai nei o ka M. H. 1870.  Hoi mai la au a hiki ma Waipio i Hamakua Maui oia ka la 16, a i ka la 17 oia ka la Sabati, hele au i ka Pule, a hoi hou mai ma ua hale nei a ia po iho, ike aku la au i ka hana a kekahi wahine, e nonoi ana i kana kane i paka nona; a haawi aku la ke kane i ua wahine nei, i mai la kela aole ia.  O ko’u ipu-paka, i aku la ke kane aia i hea kou ipu-paka?  i mai kela e i aku iloko o ke Opewelu; o ka inoa o ua ipu-paka nei, o Paupauekaeka.  A hoomaka ae la oia e puhi, puana ae la oia i kekahi mau huaolelo me ka leo nui penei:  Kawaka!  Kaowaka Kaowaowaka!  a pau iho la keia.

            Hoomaka na olelo a ua mea nei e noho ana iluna, i hoi mai nei au i ka hewa o oukou; ninau aku la ka poe o ka hale, heaha ko makou hewa?  hai mai la kela.  Ua aihue laua nei i ke kaulawaha, ae a e la ka poe o ka hale, ae, o ko makou pilikia ia o laua nei, hai mai la ua Akua nei, ua lilo ia John, ai la he pae-puhala he opu mauu, ua hana ia iloko o laila.  Apopo oukou kii a loaa mai hopu aku ia John a p@a oia ka aihue.  Pau ia, hoomaka ko’u olelo ana, owau kekahi mea pilikia, hai mai la kela ia’u i ko Hokiea?  Ae, ua lilo i ke kanaka, aia la i o @ Waiohuli,  pau na olelo a ua Akua nei, a ao ae o ka Poakahi ia, i kii aku ka hana i ke kaulawaha aole i loaa, pau ia kii au i kuu Hoki, aole no i loaa, o ka inoa o ua wahine nei o Piipii; o na hana kukahekahe keia a ua Piipii wahine nei me ke Akua lapu ona e noho ai iluna ona.  Me ke aloha i ka L. H., a me na keiki hoonoho hua kepau.

            John A. K. Kalino.

            Waianu, Koolau, Maui, Iulai 29, 1870.

 

Kumumanao.

            Ua kohu pono a nei ke mare ka mea opiopio me ka mea kahiko?

            Aole no i keakeaia ma ka Saib@la ka mare ana o ka mea opiopio me ka mea kahiko, ka iwa hoi me ka iwa; aka, ua aeia no e hoohui ma ka berita mare, pela ka Paulo i hooia mai ai; “E mahaloia ka mare no ua mea a pau.”  Ua maopopo ma keia olelo a Paulo, ua mahalo oia i ka mare ana o na mea a pau.  Aole ona hoohalahala ke mare ka mukini me ka puukani, ke ‘Lii hoi me ka lopa.  Aka, o kana o ka mahalo wale no i ka mare o na mea a pau.  A oia no hoi ka keia olelo e hooia pu mai nei, “O ka mea a ke Akua i hoohui ai, aole hiki i ke kanaka ke hookaawale ae.”  Ane like a like keia mau olelo.  Ina ua hoohuiia ka hapaueu me ka iwa, ua paa laua, aole hiki ke hookemoia ko laua mare ana.

            Aole no hoi i kue mai ke kanawai o ko kakou aupuni makuahine, He elua no ana mau mea nui i kue ai.

            1.  O ka mare me ka pili i ke koko o ka ha o na hanauna.

            2.  O ka mare ana i ka wahine a kane paha i oki oleia.  Mamuli o keia mau mea a pau, ua hiki no ke mare; aka ea, ua koho pono anei ka hapauea e lilo i kapena a i ona no ia moku, a i ole hoi ia, o ka opio i pailata o ia waa apulu, “Ae paha, pelapela” wahi a ka poe e pane ana.  Aka, o ka’u e hoike ai no keia Haawina; eia no ia:  Aole!  He ole loa no ke kohu o hanunanuna, mamuli o keia mau kumu akaka lea.

            1.  E haalele ana ka mea opiopio i ka mea kahiko.  No ka mea, o na iini a me na lia ana o ka mea opiopio i kahi a kona manao i kau nui ai, he aneane hiki ole i kahi iwi aoao, a ewa hapauea paha e kaomi maoli iho i puanuanu ole ai ko laua berita mare; he ane like no me ka lio hou akahi no a kauia, ka o-wa-o-wala, me ka paa ole iho i kahi punuku ilihau a kaua.  No ka mea no hoi, ma kuu hoomaopopo ana i kekahi poe i mare ma keia ano, he oiaio maoli no, ua hooko-oia ka pili o ka mare, a ua lilo i mea ole e luaiele waleia ana.  No ka mea, ma ke kilohi ana o ka mea opio i ke ano o ke kulana o kona noho mare ana me kela hapauea, ua ulu mai la iloko ona na manao hoolalao ano e; o ka hoohuipu ia mai hoi me na manao pekapeka o hai no kahi hapauea ana, no ke kohu like ole o na hiohiona; lilo loa ia i mea nui nana e noonoo ai i kela wa a me keia wa o kona noho hopepe ana malalo o ka puuwai hookahi o ka mare, o ke ku ae la no ia, a olelo iho la,’ “Aole au e kohu me oe.”  O ka haalele iho la no ia e waiho ia hapauea i kapakai me Hoolehelehekii.  No ka mea, wahi paha a kona manao, a me ko ka lehulehu paha, aole i kohu pono ka hoohui ana i na mea like ole, he mea like no me ka mea like, na kohu laua ke hoohui ae.  Pela no paha keia, he iwa no me ka puukani, lati like laua ke hui ae, a he hapauea no hoi me ka olo-fala, ua kohukohu laua, alaila e waiwai ana keia wahi mele:

            “Ua kohu au ke noho,

            Me Hiku la i ka nahele.”

            No ka mea, aohe kohu ke humu ae kakou i ka apana lole kahiko me ka lole hou, a oia ko kakou lole e hele iho ai i na la hanohano.  Aka, he lele ano like no me ka lole ano like, he kaina like no hoi me ke kaina like.  I nana aku ka hie, aohe wahi lihi hemahema i koe, ua hele no a noeau ka hana a ka ua.

            No ka mea, i ko humu ana i ka lole kahiko me ka lole hou, he mea no ia e nahaehae koke ai ka lole kahiko.  Pela no hoi keia, o ka hoohui ia ana o ka mea opiopio me ka mea kahiko, me ka ratio like ole o ko laua manao, he mea no ia e nahaehae koke ai ka berita mare a laua i hoohiki pu ai imua o ke kahuna, e malama kekahi i kekahi, i ka wa maikai me ka wa ino, i ke hau ai me ke kau wi, a hiki i ka hala ana o ka huma o ko laua mau la o ke ola ana ima keia ao mauleule wale.  No ka mea, ua like loa no iini o ka mea opiopio, me ka huki ikaika ana o ka lole hou i ka lole kahiko a nahaehae, no ka mea, he wahi kihikihi oolea ko iala, a o ko ka hapauea, he hai malule wale iho no i ka makani; nolaila ea, ua kohu pono ole laua ke hoohuiia, a he kohu ole no hoi ke olelo ae.

            “O na manu hulu like,

            Lele like no lakou.”

            He mau mea oi no keia e akaka ai, a haalele ana ka mea opiopio i ka mea kahiko, a he mea no hoi ia e kohu ole ai ko laua noho mare ana.

            2.  E hakaka mau ana laua, no ka hoolalao, a me ka haalele wale o ka mea opiopio i ka mea kahiko, e ho@piha ai i ka lua o ka inaina iwaena o laua, a lilo i mea no laua e hana paika mau ai i kela la keia la.  No ka ike aku no hoi o ka mea kahiko i ko iala hoolohe ole mai i kana ao  aku, a me ka ike pu aku hoi i ka hoomaunauna wale la o @ hi waiwai kumup@a ona, nolaila, lilo a mea nana e nalu ai, a manao aku hoi e @ he ole nae ka maliu ia mai.  A o ka hoom@ ka iho la no ia e hakaka.  Pela wale iho @ @o e noho ino ai a hiki i ke kaawale a@ kekahi o laua, oiai aohe i hoop@aia ko @ mare e ka maawe kaalolu a ka makemake @.

            He nui no na mea i koe, aku, ua lawe @ la au maanei.  A o ka’u e noi aku ai im@ o keia aha, a i kokoke mai na la e ho@ aku ai i ke aki o ka mare.  E aho wahi @ e nana aku no a ma ka mea i maka like.  @ kui ana ilaila ka makemake, o noho a@ a hiki mai na la ino, seku ku-e paha a@ oe, a i ole hoi ia, oi ala paha, ka-e-ko e @ nei ka manawa o ua kanaka, a i ae pa@ a ua nei.

            “Ua make Kauwiki i ka wai ole,

            Pau Peapea la i ke ahi.”

                        Na’u na R. Kapahealani Omo.

 

- - - - -

Io’u mau Hoa makaainana o ua WAI-EHA.

E ka Nupepa Kuokoa E; Aloha oe: ---

            Ke hoouna aku nei au i keia mau w@ kauna manao ma ko kakou waha olelo, @ @ pono iho ai o’u mau hoa makaainana @ kulana o na Luna Makaainana o makou koho iho nei, i mau waha olelo no ka Ap@ o Wailuku iloko o ka Aha Kau Kanawa.

            E na Wai-Eha, a hoomanao oukou @ olelo kaena a na L. M. o kakou ma @ koho balota.  “E hele ana au e kuokoa e pale aku hoi i na pake, aole e komo @ mau lima hana, a e hoololi hoi i na p@ kanawai mawaena o na Haku a me na K@ wa.”  E o’u mau hoa makaainana, e @ iho kakou he olelo maikai ia, a he olelo a@ ha lahui hoi; a he mau komo a kakou e @ ho aku ai ia laua, e hoopau ae i na pilik@ kakou lahui; ia laua i puka ai a hele m@ nei i ka Ahaolelo, eia ka e seku kahi m@ ana kekahi o laua ia kakou makaainana.  @ nana iho kakou i ka olelo a kekahi L. M. o kakou i hoopuka iho nei ma ka Helu 2@ ke Kuokoa, nona na hua kumu (W. H. @ a hoohalike iho me kona mau manao i p@ iloko o ka Hale Ahaolelo, e pili ana no @ hoopae lima hana, ua hai maopopo ia ma @ ke Kuokoa; oia ka lehua ma ka ae ana @ i ka hoopae lima hana e komo mai i ko @ kou mau pukoa nei.  Ea!  e o’u mau h@ makaainana, ua kulike anei kona mau manao me kana hana?  Haina, “Aole.”

            E nana hou ae, o ka Bila a ka Luua Ha@ hano o Kohala i hookomo ae ai i ka Hale Ahaolelo, ua hooikaika ole ae no ua L. M. nei e hooholo ae ia Bila; a ua hoomoe @ ‘ku la ia Bila ma ka papa.  E ka lehulehu he aloha lahui anei ia, o ka waiho wale a@ ina he pomaikai ia no na makaainana?  Ke hai nei au, Aole e pono i na L. M. o kakou ke hana pela, oiai, na kakou laua i koho ak@ eia nae, “ua hala e ka Puulena aia i Hi@ ua huli aku la paha ia D. B. Wahine ma.”

            E ka lehulehu o Wailuku, e haka po@ iho na maka maluna o kena kokoolua oia @ Hon. N. K. Kaolelo, a e makaikai iho i k@ na mau olelo, aia no oia mamuli o kakou, @ ua hooikaika no ma ko kakou aoao, a no@ ko’u mahalo.  E!  e ka Apana o Wailuku e nana i kanaka kuokoa i kokoolua no Hon. N. K. Kaolelo Opio no ka M. H. 1872 e h@ ki mai ana, mai puni hou i na pahele mai, @ make hou ko kakou mau pomaikai i ike a‘ku.

            I ka lehulehu mai Hawaii a Kauai o M@no, e hoomanao oukou i keia mau inoa @ hoopukaia iho nei ma ka Helu 30 o ke Kuokoa, nona ka helu’na i hiki aku i ka 10:  @ mau L. M. no kakou i ka M. H. 1872, no lakou pakahi keia mau inoa:  C. J. Lai@oa, G. W. Pilipo, Asa Hopu, N. Kepoikai, J. Kaluapihaole, H. Kamikana, S. M. Kamakau, D. Kaukaha, S. K. Kuapuu, J. L. N@li.  Ninau, Auhea hoi o Kaauwai a me M. Kapihe, ua hiamoe paha a i ole ia ua na@ i na leo kumepala kanikani a na Ku@ huli aku ma ke ala o hea la?  Ua oki @maanei, me ka mahalo i ka L. H. o ko kakou Kilohana.

            P. Makaainana.

            Nawai-Eha, Maui, August 8, 1870.

 

- - - - -

Pono ole ka hana o ka Luna Leta @

KAU NEI.

E ka Nupepa Kuokoa E; Aloha kaua: ---

            No kuu minamina i ka oihana o ke aup@ni, i waihoia ma ka lima o na Luna leta pono ole, nana e hana nei i keia mea a ka lehulehu i ike ai, a eia noia; la’u i naue aku ai mai ko’u wahi aku mai Kapalilua a hiki au i ka wai nauke poo o Waiohinu, o ka Hale Leta noia e ku koke ana ma kapa o k@ alanui, ike aku la au i kekahi poe kanaka e noho ana mawaho o ka Hale Leta, a ninau aku la au e aha ana oukou ia nei?  hai ma@ la kekahi o lakou ia’u, e kali ae ana makou i ka Luna leta i loaa ka makou mau leta, aole nae au i haaleie i ko’u ninau mau ana ia lakou, ninau hou aku la no au, aia i hea ka Luna leta kahi i noho ai?  hai mai la no lakou ia’u, aia i Punaluu a eia no ka’u ninau, auhea la hoi ka Hope Luna leta?  hai hou mai la no kekahi o lakou ia’u, aia no i Punaluu i ka mahi Pulupulu a pela iho la no makou la e hoka ai mawaho nei la o ka Hale leta, eia hou no ka’u ninau i hoi loa nae paha laua ilaila hai mai la no lakou la ia’u, aole i hoi no a kekahi manawa no hoi ma@ pau keia mau kamailio a makou, aole nae @ pau ko makou nune ana no keia mea hai@ hou mai la no kekahi o lakou ia’u, pela no mamua iho nei, lawe ia no ka Pahu Leta a kai waiho ia ma ka lanai o kahi papai hale o kekahi kanaka hana o laua, o ka pau a ela noia o ka’u pa pa leo ana me lakou a o ko’u huli aku la noia hele ana i Kapaliuka, o keia iho la ka’u mea i ike ai, a ua pono paha aole paha i na i pono ole e kala mai ia’u.  O wau no kau kauwa.  Me ka mahalo.

            Zata@ia C. Keahi.

            Kapalilua, Kona  Iulai 26, 1870.