Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 33, 13 August 1870 — KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LAKOA. KAHILUHILU HOI O KONA WAUI. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.

Malaila ae ka hele ana a hiki i Keaahala, e mau ana o Olopana ma i ka hakaka ana, me he mea i paia ae ia na maka o ua o Olopana, i nana aku ka hia pulelo mai ana no ua kanaka Koa nei makai mai o Kaopulolia. Ka-he-he, ku ka e-a o na wawae, o ka holo mai la no ia o ua kanaka nei a kokoke no hoi i ka poe Kaua a Pueonuiokona, o ka hoopio mai la no ia i ka laau ana, ka hele ia a poepoe iki, ke kuuna aku no, ka, "Oahu ku ke kai o Moohelaia i ka luku a ka makani Kaeleloli, moe wale iho la ua i-a la o Palaau," aohe ku aohe moe o ka poe e ku pono mai ana ma kahi o ka laau e niniu hele la, a o ka poe hoi i koe aku, i kana holo i kana holo, e iho ana e pii ana a nalo aku i ka hala o Kekele. A o ko Olopana aoao hoi ke hookanikani pihe mai nei, ke kanaka ikaika e! a pela'ku, ia Olopana ma nae e hookanikani pihe nei, aia hoi ua mahimahi nei ke uhai la i ka Pukaua a Pueonuiokona a loaa aku la ilalo o Kaakaauwai, wiliia ae la ke poo a moku, kailiia ae kaahuula a me ka mahiole, malaila ae no ka hoi ana a puka ana i ka hale, a kau ae la no ia i ka ahuula ma ka paia o ka hale, ia wa i ninau mai ai ka hoa inau o na po anu, nowai mai keia mau waiwai makamae ou e kuu leialoha? Ekemu aku la no hoi keia me ka hoohunahuna ana i nalo, o kela ahuula mua a'u i hoi mai ai, no kuu wahi makuakane mai ia u noho mai la no la i Waimanalo, a o keia mai nei hoi no kuu kaikuaana e noho mai la i kai o Makapuu, a no keia mau olelo huna a ua keiki nei o ka iwa loupali, nolaila ua pau ae la ka manao ninau a kona hoa kaana o na po kehau. A o Olopana ma hoi ke hoi rnai la no me ka olelo akena a na koa, mea ae no o ka ikaika, a pela no lakou i hauwalaau hele ai a hoea ana i na hale, a hui oluolu pu hou no me ka ohana, me ka hoomau ia o ke aloha pumehana o ke kane a me ka wahine, me he mea la paha, "o noho aloha i ke kai ka lai o Kona, mau no ka pilina a ka ua paupili, koo ole i ka makala a ka lawelawe malie," a noho aku la no lakou a liuliu, eha paha la, ku ana no ka luna a Pueonuiokona a olelo mai ana he Kaua ko ka la apopo aia la i Nuuanu, a lohe hoi o Olopana, akahi a kupu ae ka manao e kii e olelo i ka hunona, o ke ku ae la no ia a hele ana a ku ana ma ka puka o ka hale o ka hunona, a olelo aku la me ka leo haahaa loa, auhea olua e'u keiki, i hele mai nei au ia olua, e aho ea e pii pu ae kakou i ke Kaua i ka la apopo, a ia olelo ana hoi a ua o Olopana, i aui ae ike i ka waiwai makamae a ka hunona e kau ana ma ka paia o ka hale, o ka ninau aku la no ia o ua o Olopana, ea, nawai keia mau ahuula e kau nei? pane mai hoi o Keholupalupa, no ia nei no (Kamaakamahiai) i ka la mua oukou i hele ai i ke Kaua, a hele no hoi keia i Waimanalo a hoi mai ana me kela ahuula, a i keia la Kaua iho nei no hoi o oukou, a hele no ua oia nei i kai o Makapuu, a hoi mai ana me keia ahuula, a pau no hoi na olelo a ua o Keholupalupa imua o kona makuakane alii, akahi no a pau ae la ka manao hoohuoi o Olopana no keia kana Koa a ikaika hoi i na la Kaua mua, a manao maoli loa ae la ia o ua hunona nei no ana. Iaia no e noho nei, e nahu e wale ana no o loko hana nui, me ka olelo iho iloko ona, ola na iwi i ka'u hunona, a oia paha ka mea e olelo mau loa ia nei, ola no ka hanai kaikamahine ui, a pau noi keia mau mea a pau, olelo mai la o Kamaakamahiai, apopo ka la i koe puni ko aina, no ka mea, ua uaiia mai la ke Kaua a kahi haiki, hele auanei a alua pio o kuu laau kui ke ole, aohe pua amo, pau koa, pau na alii, ahu-ku kanaka i ka la apopo, a lohe iho la hoi ke alii i na olelo kaena a kana hunona, o ke ku aku la no ia hoi ana me ka olioli a me ka mahalo i na olelo a ke keiki o Maui, o ka moe iho la no ia ia po a ao ae, o ka pii aku la no ia ma ke Kula o Hauapuoe, a hoea i Kahoowahapohaku, a pii ana i ka pali, ka hele no hoi ia a kau iluna o Hapuu, a nana aku la i kai, ua hele o Keawawapuwahanui a piha pono i na kanaka, ka poe Kaua hoi o Pueonuiokona, o ka hoomoana iho la no ia o Olopana ma ilaila, a pane mai la ua Koa nei a kakou, e noho oukou ia nei, owau wale no ke hele ae, e nana oukou ia'u i keia la, alaila, e hoouna aku oe e Olopana i kekahi poe kanaka iluna o Konahuanui, e hoa i ke ahi, e hoa no a nui o ka laau maloo o ka laau maka puku wale mai no a nui, i po keia la i ka a ana a ke ahi. I loa no a pau keia mau olelo a ua aiwaiwa nei, o ka lele aku la no hele ana, a ma kai mai o Lulumahu, a kau ae la i kahi e ku nei o ka hail o ko kakou Moi, o Kawaluna ka inoa oia wahi i ka wa mamua, a o Kaniakupupu hoi i keia wa, malaila ka pii hou ana mai a halawai me ke Kaua a Pueonuiokona e hoomoana ana i Keawawapuahanui, i loa no a kupono, hoopio mai la keia i ua laau nei a elua pio, olelo iho la keia i ua laau nei ana, e! e lele oe e Kukaoo a hala i ka palena mauka o na Koa o Pueonuiokona huli mai no i kai nei, luku ia i pau na Koa, a pau na koa ia oe i keia la, alaila, ia'u aku hoi o Pueonuiokona, a pau no hoi ka ia nei mau olelo hoolana i ka ia nei laau, o ke kuu aku la no ia, ka! nana aku a "anai ka hale koi a kaua, kui ke ole a ka lailuahine, mau na kui a ka la i ke Kula o Makahuna, aohe pua amo i ke Kula o Huewa, i ka holo

papa a nei makani he hoolua, halawai ae la me ka ka ua lililehua i ka nahele, ku ka makena a ka noe i na pali," i ka ua mea o ka ikaika o keia laau hookupua, ka hele no ia o ka laau a hala i uka, mauka mai iho hou i kai, o ka hele no ia o ka laau a halawai me Kamaakamahiai, koe hoekahi o Pueonuiokona, a oia iho la no Po ia nei manawa i kii aku ai a hopu i ua alii nei a paa ae la i ka poho o kona lima, i alawa ae ka hia, hulili ana ke ahi a na kanaka i ka piko o Konahuanui, ke a la ke ahi, ke hoi nei keia me Pueonuiokona a ku i ke alo o ka makua- honowai, a pahapaha aku la oia penei: A make na'u na Kukaoo, Na Kamaakamahiai, I kapa ia iho ai kuu inoa o Kukaakapia, E Olopana e lolea ka auwae, E Kukaiulani-e, hoomake ia kanaka. A pau ae la kana pahapaha ana, lalau iho la o Olopana a lole ae la a hemo ka auwae o Pueonuiokona, a miki mai la hoi kahi Pukaua o ua o Olopana, oia hoi o Kaukaiulani, a pepehi iho la a make loa, pane hou aku no ua ahikanana nei, puni ko aina e Olopana, lai ke kai, kupono ka limu, aohe eu e ae nana e hoonaueue i ko aina, a pau ia mau olelo, ku ana na koa i pii ai i ka ho-a ahi iluna o Konahuanui, a hoi like aku la lakou nei, a o ke ahi hoi, ua pii ae la ka uwahi a kupono iluna, a hina aku la no i Maui, aka, oia hina ana a ka uwahi aohe i ikeia mai e Maui, o ka hoi aku la no ia o lakou nei a hoea ana i na hale, a wa aku la i ka puni o ka aina. "Ke hookauwa hou aku nei no wau ia oukou e o'u poe hoa luhi o nei mea he heluhelu nupepa ana, e waiho kakou ia Olopana ma a me kahi Kamaakamahiai, e noho no ia me ka hoa ipo lei manu ona, e holo kakou e makaikai ia Maui, i ike aku hoi kakou i ko Maui noho ana, ke pono nei paha ke ole nei paha, aia hoi paha la mai ike ole kakou i keia mau mea hou o Maui nei." I ke ahi hoi i a ai iluna o Konahuanui, ua ike aku no o Puki ma, oi nana nui no hoi i ka pii ana o ka uwahi a kupono iluna, hui pu ae la ka uwahi me na ao opua o ka lewa, a nolaila, ike ole ia mai ai o kahi i hina ai o ka uwahi, nolaila, manao ai o Manao ua make ua kaikaina nei i ke Kaua ana me Pueonuiokona, ohumu iho la ia a kipi ia Kamalalawalu, aka, oia manao ohumu ona e kipi, ua lawe ia aku la ka lohe a olelo ia Puki ma, me ka olelo aku, ua manao o Manao e kii mai e pepehi ia Kamalalawaiu, a e lilo ka aina iaia, ua ike ka ua o Manao ua make o Kamaakamahiai, a lohe hoi o Puki ma i keia manao kipi o kana moopuna, nolaila, holo mahuka aku la lakou a kau iluna o Kauiki, a malaila lakou i noho ai, o ka moe hoi keia o Manao a ao ae kii mai e pepehi ia Kamalalawalu, I miki aku ka hana, ua hala e aku la ka ua waahila aia i Pauoa, ua imi aku la ia Kupanihi i hoa kaana no Kalohiawalua, a no ka hoohoka ia ana mai o ua o Manao, nolaila kena aku la oia i na koa e hele e huli ia aku la ma kela wahi keia wahi, a hiki loa ka huli i Kauiki, a ike ia aku la aia ilaila kahi i noho ai o Kamalalawalu ma, a hoi aku la ka luna a hai aku la ia Manao, aia o Kamalalawalu ma iluna o Kauiki, ia manawa no hoouna aku la oia i na Koa e kiai ia lalo o ka puu o Kauiki, a ua hooko ia mai la ia olelo kauoha a puni ana o lalo o ka puu i ke kiai ia e na koa he nui loa, oi noho aku hoi o Kamalalawalu ma iluna o ka puu a pau ka ai a me ka i-a ka wai a me na pono a pau loa, a hoomaka mai la ka pilikia a ka pololi ia lakou, a, i kekahi la holo ae ana keia waa, o ka wa no ia o Puki i iho iho ai a kokoke ilalo o Kaihalulu, a kahea aku la i ua waa nei, e holo ana ko oukou waa i hea? pane mai ko ka waa, e holo ana makou i Oahu, Puki, e holo hoi ha oukou a pae i Kailua i Oahu, ninau oukou i kahi o Olopana ke'lii olaila, alaila ninau aku oukou i kuu moopuna ia Kamaakamahiai, a ina e olelo ia mai aia no ke noho la, alaila olelo aku oukou, e waiho aku ia i ka pilialoha me ka wahine, a e manao mai ia i kona mea nana i hoola i ka wa uuku ona. Hai aku oukou ua make makou, eia la iluna nei o ka puu, aohe ai, aohe i-a, aohe hoi he wai, o ka noho wale iho la no ka makou, pela oukou e olelo aku ai, a hai pu aku oukou na Manao makou i kipi iho nei, a olelo aku ka oukou o ke kaikuahine ona ka mea pilikia loa o Leialoha, ua nanaiea na maka, ua hapapu ka amo ana mai a na lihilihi, oia o holo nui, a holo lakou la hoi ae la no hoi keia (Puki) iluna, o ka holo no ia o ka waa a po ia la a ao ia po a awakea no hoi pae ana ka wa i ka Ohao. (Aole i pau.)