Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 34, 20 August 1870 — Page 2

Page PDF (1.86 MB)

This text was transcribed by:  Cindy Jepsen
This work is dedicated to:  To my children, Nui & Lillie Makaila

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

KE KUOKOA, HONOLULU, AUGATE 20, 1870

 

            Livapulu, Iulai 20—O na makeke i ka la inehinei, ua poino, a o ke poho ana o na mea kelep, aohe mea e like ai.  O kekahi poe kanaka waiwai, i loaa mahuahua na $500,000 i na la kakaikahi i hala mua iho, a i keia manawa, he poe aie kaa ole lakou.  O na hale hana lole ma Menekeka, (Manchester) ua like a like na poino.

            Parisa, Iulai 20—I ka po nei, ua kukulu ae na haole Amerika kamaaina, i halawai no ka hoala ana i Ahahui Kokua i ka poe koa i eha iloko o ke kaua, a e hui pu me na Ahahui o Farani ma ia ano.

            Ladana, Iulai 20—Mahope iho o ka hoouka ana o ke kaua mua mawaena o Farani a me Perusia, alaila, ia manawa, e hiki ai i na mana e ae o Europa ke lele aku e uwao.

            O na Katolika o Geremania Hema, ua kue lakou ia Perusia.

            Dubelina, Iulai 20—I ka po nei, ua puka ae kekahi huakai nui loa ma keia kulanakauhale, e uwauwa ai, me ka hooho ana ma ko Farani aoao.  Ua oi aku mamua o 100,000 na kanaka, me na Ahahui poe puhi-ohe he iwakalua, e kaahele ana ma ke alanui.  E kilepalepa ana na Hae Farani a me Irelani.  Ua lele aku na Makai maluna o keia huakai, a kaili mai la i na hae, aka, lele mai no ua huakai la, a aumeume i na hae i lilo mai ai, a hoi hou no ia lakou.  Nui loa ae la ka haunaele.

            Ladana, Iulai 21—Ua loaa mai nei ka hoonohonoho ana i na wahi a na koa Farani e hele aku ai, mai kekahi wahi mai e hilinaiia ai; a penei no ia: E houluuluia na koa Farani ma kahi hoomoana ma na kihi huinaha-hio o Keonovile, (Theonville) Kerebuga, (Strasburg) a me Maineki (Mayence).  Ma ka hema iho o Kerebuga, ma ia merediana hookahi, na wahi hoomoana o na koa e komo ai, oia o Belefona (Belffont) a malaila no hoi e kukulu ai na puali koa ku mau i ko lakou kulana, i hookui ai hoi me ka akau o na koa Farani.  O kekahi mau puali koa, e malamaia ma Kilone (Chilone) a ma Sa Maine (Swr Maine).  O ka huina mahele nui o na puali koa o Farani, ewalu no ia—hookahi he pa-ko-a pa-ha—ka mahele koa hele wawae, mai ka eono a i ka ewalu mahele kaua-lio.  O na mahele koa (regiment) pakahi, e hoolawa pu ia ana me akolu puali pukaa, a hookahi Komopani poe ana-aina, a e hoohuiia mai na kanaka he 10,000 a hiki i ka 12,000.  O ka puali kaua Moselle, e alakaiia ana e Bazaine, a oia na papa helu 2, 3 a me ka 4.  O ke kahua paa o na pua@ a pau, aia ma Sana Avada, Meka a me Keonovile.  O ka puali koa o Reine, malalo o McMahon, oia na papa helu 1 5 a me ka 7, me ko lakou kahua paa ma kerebuga, Bita (Bitsch) a me Belefona.  O ka puali koa malalo o Generala De Failley, e kukuluia ana a puni o Bita, me ka hui pu o na puali koa elua.  O na koa kokua, e malamaia lakou ma Kelona a me Sa Maine, malalo o ka Ilamuku Can Robert, a e hui pu mai me ia na koa o na laina koa kokua o na ano a pau.

 

Nu Hou mai Maikonisia mai.

 

            Ma ke ahiahi Poalima aku nei, la 12 o Augate, ku mai la ma ke awa o Honolulu nei, ka moku kaua Amerika Huipuia Jamestown Kapena Truxtun mai na mokupuni mai o Maikonisia; a mai ke Kapena mai, i loaa mai ai keia mau mea malalo iho:

            Haalele ka moku ia Honolulu ma ka la 30 o Aperila, a holo aku a ku ma Tarawa, ma ka Pae Aina o Kilipaki ma ka la 15 o Mei.  Ma ka la 20 o Mei, hooleleia o Rev. Hairama Binamu a me kana wahine ma Apaiana.

            Ma ka la 23, haalele ia laila, holo aku ma Butaritari i ka la 24 ae o Mei.  Ma ka la 26, haalele ia laila, a holo aku a ku ma ka mokupuni o Mulgrave, ku loihi malaila eono la.  Ma ka la 4 o Iune, haalele ia wahi, a holo aku a ku ma ka mokupuni o Mejuro.  Malaila, hooleleia na leta a me na pepa a na Misionari; a malaila e ku ana elua mau moku Geremania.

            Ma ka la 11 o Iune, ku ma Ualana; a ma ka la 12 ae, kamailio na malihini i na kamaaina.  Malaila no hoi, loaa aku e ku ana ke kialua Anne Porter i lawe mai ai ia Pogue ma.  Ma ka la 14, kalewa ma Wellington.  He noho maluhia wale no ma kela mau wahi.  Ma ka la 17 o Iune, komo ka moku ma ke awa o Jamestown ma ka mokupuni o Ponape.  Hooleleia aku na eke leta o na Misionari.  He umukumamalima na la, o ke ku ana ma Ponape, a iloko o ia mau la, ua ana ia ka aina ma na waapa.

            I ka manuwa e ku ana malaila, ku mai la ke kialua Anne Porter, mai Ualana ae, a ku pu mai no hoi ke kuna Malolo mai ke awa mai o Ponatic, e holo like ana laua i Sanahai, Kina; e hoohanaia ana keia mau moku malalo o kekahi haole, a Kapena Beniamina Pease, a ua haalele wale ia nae lakou e ua haku hana ia, mamuli o kona hiki ole ana aku e hoikeike i kona mau maka.  Hoolawaia na kulana hana o Pease i ka ai a me na lako e ae, no ka mea, ua nele ka agena i na lako ole.  Mamua o ke ku ana aku e ke Jamestown ma Ponape, ua make e iho o Kapena Coe, he elele na Kapena Pease.

            Ua hao iho la o Kapena Pease i na laau a me na mea a pau o ka moku poino Hokuao i waihoia aku, oia i, e waiho nahaha ana.  Ua puhi ae ol Kapena Pease i na mea a pau o Hokuao ana e hiki ole ai ke lawe.

            Ua makaikai aku ka moku kaua i na kulana o na Misionari a pau ma na mokupuni i noho ia e na Misionari.  Ua hooponopono ia na hihia mawaena o na kamaaina o Apaiana a me Tarawa a me na pilikia e ae o na Misionari.

            Ua kakau iho na kanaka kipi o Tarawa he palapala hoopaa, e uku aku i 50 pahu aila niu i uka panai no na waiwai o na Misionari i hoopoinoia ma Apeiana.  Ua oluolu na manao i ka ike ana aku i ka holomua o ka na Misionari mau hana; a ua haalele aku ka moku me ka maluhia o na wahi a pau i nohoia e na kumu Misionari.

            Iulai 2, haalele i ke awa hope, a holo mai i Honolulu, a ku maanei i ke ahiahi o ka Poalima, la 12 o Augate, kanaha na la.

            O ka mea i kipu ia Mahoe, ua make e kela mamua, a o kona poe kokua ma ia huakai, ua lawe e ia no e ka make.  Ua nana ke Kauka o ka moku kaua i ko Rev. J. H. Mahoe wahi poino i ku ai i ka pu a ka enemi, a e waiho ana no ke alina o na hana aloha ole a ka pegana.  O kona eha i hoikeia i ka poe heluhelu o ke Kuokoa, e Rev. J. F. Pogue, ke aaki ae la e palekana.  E oluolu ana na makamaka ke lono aku, e maha loa ana ia, mai ka hoopaa ana mai a kona wahi moe iaia, a hapai hou i kana hana nui.

            O ka Moi o Butaritari, mahope o ka hoike ana aku o ke Kapena o ka manuwa, Aohe oluolu o ka Moi Kamehameha V., i ka hana ino a kou lahui i na makaainana o Hawaii, Puana mai la ua Moi nei, me ka olelo mai, E malama loa ana au i ke ola a me na pomaikai o na kanaka Hawaii.  O ke kumu nae paha o ko ua Moi la puiwa, o ka olelo pu ia ana aku, ina e hana ino hou ia na kanaka Hawaii, alaila, e hoopaiia aku ana kau mau hana ino.

            Ua lohe pu mai no hoi makou, ua hooiliia mai kekahi pahu ea, mai kahi mai i puhiia ai ka Halepule i ke ahi i uku panai no ka lakou hana naaupo ana i kahi hoomana o ko ke Akua poe.

            Elua mau Hawaii nele i loaa aku e waiho ana ma Ponape.  A ma ka lokomaikai hoi o ke Kapena Truxtun, ua hoihoiia mai laua i Hawaii nei maluna o ka manuwa, a ua haawiia ia laua na hookipa maikai ana, a ua haawi pu ia hoi ka lapaau ana i kekahi o laua i loohia i ka mai ma kela aina malihini, nolaila, ke hoike mai ne keia kanaka nui o kekahi aupuni pili makamaka me kakou, i ka mea e kauia aku na mahalo ana a me na hoomaikai ana a ke Aupuni Hawaii, mai ka poe kiekie a i ka poe haahaa.

 

Ka Iubile ma Waimea i Kauai

 

            O ka la 25 o Iulai 1820; Oia ka wa i noho ai na kumu mua o Mr. Wini ma Waimea i Kauai nei.  Ma ka la 25 o Iulai 1870; Oia ka piha o na makahiki he 50 o ka Euanelio Karistiano ma kauai a ma keia Pae Aina a pau.

            Ma ka la 25 o Iulai 1870; He la Iubile no makou; he la olioli; he la hooho hauoli no ka lanakila ana o ka Iesu Euanelio o ke ola iloko o keia lahuikanaka.  Ua malama ia e ka poe uuku o makou mai Mana a Hanapepe.  A hui puia mai na lehulehu hauoli Iubile mai Koloa a me Lihue, ua lawa pono loa ka huakai maikai no ka hooho Iubile.

            O kela aoao lehulehu o makou, ua noho malie mai no lakou ia la maloko o ko lakou Halepule, “e like me ke alakai ana a Mr. Rowell, no ka poe Iudaio o ka wa kahiko ka Iubile, aole paha i kupono ma Hawaii nei.”

            KA HELE ANA.  Ua hoonoho like ia ka huakai ma ka lanai i Hulumoa, e like me ke alakai a na Luna J.H. Kapuniai a me G. Kauai.  A puka mai ka huakai me kona mau lako ponoi, na aahu like ole o ka huakai, na Hae Hawaii elua, ka Hae Nui keokeo Iubile, na Hae o ke Kula Sabati a Wm H. Coles i hoonaniia i ka wai goula, na Pahu e kani pu-pu ana, na ohe e kani hone-hone ana, na pu-puhi e upoi-poi ana, na pele uuku e ule-ule ana, ka bele Nui o ka Halepule o “Lanakila” e uke-uke ana, na papa mele, e hooho hauoli ana no ka Iubile.  Ua lako io no: ua nani, a maikai ko makou lalani Iubile.

            POE MUA.  Ka Hae nui Hawaii, puhi-pu, o na kane a me na wahine kahiko i ka wa i hiki mai ai na kumu.  He hoike na pu-puhi no ka wa mua.

            Ma ka Hae nui Keokeo Iubile, na pahu kani, na ohe puhi, na bele, ua papa himeni, a me ka poe opiopio a hiki i ka Hae Hawaii mahope loa.  He hoike ka bele no ka wa elua o ka pii ana ae o ke ano maemae a naauao o ka lahui.

            E kani loihi ana ka pu-puhi me ka bele nui o Lanakila, a pau ka huakai i ke komo iloko, hoomaka na hana me ka pule, ua nui na himeni a me na haiolelo—ua kike ia na himeni me na haiolelo, elua papa mele.  Na Mr. Kenoa a me Wm H. Coles ma ka olelo haole, ua maikai na mele i haku ia e laua, o J. Kauai a me Mrs. Wini na haiolelo hope loa.  Ua aahuia o J. Kauai i ke kapa koloka loihi o Wini kane a me Wini wahine, he holku maikai no, he mau kapa onionio o Hawaii nei keia i hana ia ma ke ano o na aahu o na haole.  Ua maikai i ka nana ia mau aahu Nu kahiko, a he Nu hou i ka ike ana a ka poe kahiko, ua 25 makahiki oia mau kapa mai ka hana ia ana, aole e ino a loaa hou ka Iubile 1920.

            Ua hai mai o Mrs. Wini i ke ano pegana a ilihune o keia lahuikanaka.  A hoike ia na kii akua laau o ka wa naaupo o Hawaii nei.

            Ua hookuuia ke anaina me ka pule, a pii aku ka huakai mauka o ka lani i Hulumoa, ua lako na mea paina iho ai a lawa.  A hoi kela keia i kona wahi me ka hauoli a me ke aloha nui no.  A.

            Augate 11, 1870.

 

Ka Nupepa Kuokoa.

HONOLULU, AUGATE 20, 1870.

 

Ka heluna pau o na kanaka a me na

KOA O NA MANA NUI O EUROPA,

A ME KA NUI O NA AU MOKU O NA AUPUNI O

FARANIA ME PERUSIA.

 

            Mamua iki iho nei, ua hoike aku makou i kekahi mau mea e pili ana i ka ikaika a me ka nui o na kanaka o na aupuni o Farani a me Perusia, aka, i keia pule, ua loaa mai ia makou kekahi mau ike hou no keia mea, a nolaila, no ko makou manao, ke ake mai nei no ko makou poe heluhelu, e ike pono loa i ka heluna o na kanaka o kela a me keia o na aupuni e alakai nei ia laua i ka mokomoko kaua, ke hoike iho nei makou malalo iho, i ka heluna o na kanaka o Farani, Perusia, Geremania Akau a me Geremania Hema, Sepania, Italia, Auseturia a me Rusia a me ka nui o na koa a me na au moku kaua o na aupuni o Farani a me Perusia, oiai, ma ka manao o kekahi poe, ma ka ike i ka nui o na koa ke ake nui:

            O ka heluan o na kanaka ponoi o Perusia mamua iho nei oia ka M. H. 18@7, he 24,089,543.  O ka heluna pau loa o na kanaka Perusia a me Geremania, he 39,251,933.

            O ka heluna o na kanaka a pau o Auseturia a me Hunegari, i ka makahiki 1865, he 35,533,000.  Mailoko mai o keia heluna, he 9,440,000 Geremania.

            O ka heluna o na kanaka a pau o ke aupuni o Farani, i ka la 31 o Dekemaba M.H. 1866, he 38,192,040.

            O ka heluna o na kanaka a pau o ke aupuni o Rusia, i ka makahiki 1864, he 61,231,526.

            O ka heluna o na kanaka o Italia ma ka la 1 o Ianuari M. H. 1869, he 25,527,915.

            O ka heluna o na kanaka o Sepania i ka makahiki 1864, 16,325,000.

            O ka heluna o na kanaka o Beritania Nui i ka makahiki 1867, he 30,000,000.

            Puali kaua nui o Farani ma ka aina—Na koa hele wawae, na koa kaua lio a me na koa pu-kaa, he 800,000 ka huina, aole nae i hui pu ia mai na koa ku i ka wa, no lakou ka huina i hiki aku i ka 550,000.

            Na au moku kaua Farani ma ke kai—He 63 moku hao me na pu kuniahi he 1,100.  256 mau manuwa laau i pale ia me na hao, me na pu 2,762; he 51 mau mokuahi ma ka aoao na huila me na pu he 116.

            Na koa o Perusia ma ka aina—Na koa hele wawae, he 371,680; na koa kaua lio, he 46,137; na koa pu—kaa, he 41,430; poe ana aina, he 8,030; na kaa lawe mea ai, he 44,540; na koa ku i ka wa, he 180,672.  Ina e huiia na koa a pau o Geremania Akau, me ko Perusia a me na koa ku i ka wa, alaila, e hiki ana ka huina i ke 977,262.  O ka nui hoi o na koa o Geremania Hema, ke huiia a pau loa, oia na mokuaina o Bavaria, Wurbenburg a me Badena, ua hiki aku no ia i ka 150,000, Huina pau loa o na koa o Geremania Akau a me Hema a me Perusia, ua hiki aku no ia i ka 1,127,262.

            Na moku kaua o Perusia—He 6 mau moku hao, me 80 pu kuniahi; he 62 mau mokuahi kaua me na pu 266; he 8 mau manuwa holo pea me 150 mau pu; a he 37 mau moku kaua liilii, me 77 mau pu.

            Maloko o na nupepa o Amerika a me Enelani, ua maopopo, aia ko lakou mahalo maluna o Perusia.  Ua hoike maopopo lea loa ia ae, aole o ka holo alii wale ana no e Keiki ke Alii Perusia, ke kumu o ka pioloke o ka Emepera, aka, he kumu e ae no kekahi; no ka mea, ua makemake o Napoliona e kaua me kekahi aupuni e aku, i hoohuliia aku ai na manao kipikipi o kona mau makaainana ia hai, aole iloko iho o ka aina.  O ka Farani kumu mua nae i kuko loihi ai, oia na aina o Reine, nona na mile kuea he umikumamakahi tausani; i hele a piha pono i na kanaka, a o ka lakou olelo he Farani, a he poe Katolika ma ka hoomana.  No keia kumu a Farani i kuko loihi ai, ua hanau mai ka hewa, oia ka luku aku a luku mai.

            Mailoko mai o kekahi nupepa e ae o Kaleponia mai, ua hoikeia mai ka nui o na koa a pau o na aupuni nui o ka honua nei, a no ko makou manao, he mea waiwai nui ia i ko makou poe heluhelu, ke lawe mai nei makou malalo iho:

            O ka heluna o na koa ku mau a pau o Amerika Huipuiia maloko o na puali kaua, ua hiki aku ia i ka 56,000.  O keia ke aupuni uuku loa o na koa.

            O ka heluna o na koa ku mau o ke aupuni o Farani, he 730,000 a he 550,000 na koa ku i ka wa.  Nolaila, ina e huiia na koa a pau o Farani, i makaukau no ke kaua, ua hiki ka heluna i ka 1,300, 000.

            O ka heluna o na koa ku mau o Beritania Nui, he 200, 000.  O ka hapa nui o na koa, aia no maluna o ke aupuni ponoi.  He 25,000 na koa ma Irelani.  Ma na panalaau mawaho aku, ua hoonohoia na koa he nui ma Inia, ma Canada a me Auseturalia.

            O na koa ku mau o Perusia, he 600,000 lakou.  He okoa na koa ku i ka wa.

            O na koa ku mau o Italia, he 215,000.

            O na koa ku mau o Auseturia, he 700,000.  O kona mau koa kaua lio, ua oleloia he nani loa.

            O na koa ku mau o Rusia, he 800,000, aka, he hiki no nae ke oniia me ka hikiwawe, a i ka 1,200,000 i ka wa kaua.

            O na koa o Sepania, he 80,000.

            Ina e huiia na koa a pau o na aupuni nui alaila, he 3,000,000.

 

            HALE KUAI HOU.—O ka hale kuai lole mua iho nei ma ke kihi hema o ke alanui alii a me ke alanai Nuuanu, ua wawahi ia iho nei a ke kukulu hou ia nei he hale hou, e ano maikai ana no i ka makou ike aku.

 

Ka palapala kuu kino o na Pake

MA HILO

 

            Iloko o na la i hala ae nei, ua hoopuka ia kekahi olelo hooholo ano nui e ka Aha Kiekie o Hawaii nei.  O ka weheia ana paha keia o kekahi mokuna hou ma ka moolelo o ka hoopaapaa no ka oihana paahana o ko kakou nei pae-aina.

            O keia Pake i hookuuia, oia no kekahi o na Pake paahana ma ka @ ahiko o Meka, ma Hilo—O ko lakou mau palapala hoopaa ua hoolilo ia e Rokeke (Rodgers), ka haole nana i lawe mai ia lakou ma Hawaii nei, a ia “T. Meka, kona mau hope, a me kona mau waihona.”  Mahope o ka make ana o Meka, ua hoohania no keia mau Pake ma ia mahiko mamuli o na olelo ma ua palapala hoolilo loa—“na hope a me na waihona, “ Aka nae, oiai ua make o Meka, nolaila ua haalele hana keia mau pake he kanaha-kumamakolu.  I ka laweia ana aku imua o ka Aha Hoomalu o Hilo, D. H. Hikikoki, ka Lunakanawai, ua hooholoia e ua Aha la, e hana lakou ma ka hana oolea, a hiki i ka manawa e ae ai lakou e “hoi a hana malalo o na agena a me na ona o ka mahiko o Meka.”

            No ka pono ole o keia hoihoiia ana e hana, malaila ka hoopii ana imua o ka Lunakanawai Hatawela i palapala kuu kino.

            Ua hookolokolo loihi ia ma Honolulu nei; o R. H. Kanale a me C. C. Hairasi na Loio ma ka aoao o ka Mahiko; a o H. Kamikana a me W. C. Jones (Aeto) ma ka aoao o na pake.  Ma ka hooholo ana a ka Aha, ua hookuuia ka Pake Helu 1, oia hoi a Asun (Akuna), a ma ia hookuu ana, ua maopopo no ka hookuuia ana o lakou a pau.

            Ma ka hooholo ana a ka Aha, elua mau kumu ano nui o ka hiki ole ke hoopaa ia ke kino o keia Pake.  He nui wale na kumu i haiia ma ka hoopii; eia nae, ma ka hooholo ana, ua waihoia ka hapanui, a ma na kumu elua i maopopo, malaila ka hooholo ana.  Ua hoopiiia no ma ke kue o ka Pauku 1420 i ke Kumukanawai, aka, ma ka manao o ka Aha, aia wale no a haule na kumu e ae e hookuuia ai kekahi malalo o ke Kanawai e waiho nei, alaila, e hiki ke noonooia no ia mea.  Oiai ua loaa na kumu e ae, nolaila, aole no i ili maluna o ka Aha i keia manawa, ka hooholo no ke ku a me ke ku ole paha o ia Kanawai me ke Kumukanawai.

            Nolaila, o ke kumu mua o ka hookuuia ana, oia ka hemahema o ka Palapala Kena i ka Makai, e hoopaa i ke kino o keia Pake ma ka hana oolea.  Ua oleloia ma ia palapala, i haawiia e ka Lunakanawai Hoomalu o Hilo, penei:

            “I ka Ilamuku o Hawaii nei, oiai o Asun, Helu 1, ua ku i ka hewa ma ka Aha Hoomalu o Hilo, ma ka hoole hana, a ua hoopaiia malaila, e hoopaahaoia ma ka hana oolea, a ae kela e hana no na Agena a me na Ona o ka Mahiko o Meka; Nolaila, ua Kauohaia oe e hooko i keia hoopai.”

            D. H. Hikikoki.

            Ua lilo keia palapala kena (mittimus) i mea ole ma ka manao o ka Aha, no kela mau huaolelo, ka “Agena a me na Ona o ka Mahiko o Meka.”  Aole i oleloia ma ia palapala, owai ia mau Agena a me na Ona.  Aole e nele ana ia Mahiko i na “Agena a me na Ona, “ a hiki i ka wa e pau ai ia Mahiko.  A e hoopaahao mau ia anei keia pake, a ae ia e hana no lakou, me ka hoomaopopo ole ia, owai la lakou?  Pela ka hooholo o ka Aha no keia palapala hoopaahao.  Ua kapaeia ka mana o ia palapala, no ka mea, aole i haiia me ka maopopo e ia Aha Hoomalu no inoa o na Haku hana, e hoi ai ua pake nei e hana malalo o lakou.

            O ka lua o ke kumu o ka hookuuia ana, oia ke ano o ka palapala hoopaa, “e hana malalo o Rokeke (Rodgers,) a i ole, malalo o ka mea a Rokeke e hoolilo aku ai i keia palapala hoopaa.”

            Ma ka hooholo a ka Aha, aole ia he palapalapala hoopaa i hiki ke hookoia, oiai aole i hai inoa ia kekahi mea e ae, o Rokeke wale no, aole no hoi i hoomaopopoia ma kekahi ano e ae i hiki ke ikeia ua mau hope a waihona nei paha i ka wa i hanaia ai ka palapala hoopaa.

            Penei ke ano o keia hooholo: Ina he palapala hoopaa, e hana malalo o A, a i ole malalo o kana keiki, a kaikaina paha, oiai ua hiki no ke hoomaopopia na keiki a kaikaina e ka mea e kakau ana, i ka wa i hanaia ai ua palapala la, alaila ua mana ia palapala; aka i na malalo o A a me kona mau “hope a me kona mau waihona,” alaila ua lilo ia i mea ole, no ka mea, aole i ikeia, owai la lakou, i ka wa i hanaia ai ia palapala.

            Me he la, he mea ano nui maoli keia ina keia Pae-aina.  Ma ia ano e lilo ana na palapala hoopaa Pake a pau i hooliloia aku mai kekahi haku a i kekahi mea e, i hoomaopopo ole ia maloko o ua mau palapala hoopaa la, i mea ole.  Ina pela, alaila ua pau ka wa kuai palapala hoopaa ma Hawaii nei.  I ka Haku i oleloia ma ka palapala ae-like, oia iho la no ka Haku; aohe kekahi mea e ae, koe wale no na luna hana i hookohuia malalo ponoi o ua haku la.

 

            HE MAKE I WALOHIA.—Ua haawi mai ke Akua i ka haawina kaumaha me ka paumako, aka, “Nana no i haawi mai, a nana no i lawe aku, a e hoomaikaiia no o Iehova.”  Ua make o Miss Kukelani Kaaapookalani, ke kaikamahine opio a S. M. Kamakau me S. Hainakolo.  Ua hanauia oia ma Waihee, Maui, i ka la 14 o Dekemaba 1862, he la Sabati ia, a make iho la no hoi i ka la 14 o Augate nei, i ka hora 12 o ke awakea la Sabati.  A no ka manao nui o kona ohana, e hoihoi aku i kona aina hanau, no ka ulumahiehie o kona mau hoa kula no kona hoomaikaiia.

S.M.K.

Ke “Au Okoa” a me na Pake 185!

            Malalo iho nei, ke lawe mai nei makou i na olelo like ole a na nupepa Aupuni elua o keia pule, i ike mai ai ko makou poe heluhelu, i ka oiaio ole o ka kekahi nupepa i kehaki, a i mea e hoohokaia ai lako e ka lakou makailio iho, he pono ia makou, e hoike aku imua o ka lehulehu me ka hookamani ole i hapala ole ia mai ai makoa, a penei no ia:

            “Ua lawe mai nei ke Solo, he hookahi haneri kanaono kumamawalu kanaka (pake.)  Na Mr. Waila i ohi hooponopono ponoi me na kanaka (pake) i oi aku mamua o eha haneri, a ua haawiia ia lakou na dala uku mua e like me ko lakou noi, aka, komo e mai la na lunu olelo a kekahi poe mawaena o na pake, e laweia ana lakou i Kalio, aole i Honolulu, a nolaila, ua hooikaika o Mr. Akaka e hoohuli mai ia lakou, e holo pololei ana ka moku i Honolulu; a ua kuhikuhiia aka ia lakou, aia kekahi poe kamaaina o Honolulu maluna o ka moku, i hoike pu mai ia lakou e holo mai ana ka moku ianei, aka, ua lapuwale wale nae, a nolaila haalele mai la lakou a holo.  Ua ike pu ia no hoi, aole @oihoi pu mai na pake i na ohi mua i uku mua ia ai lakou ma ka lole a ma ke dala maoli, no ia mea,” ina paha e koi ana ko lakou hanohano iho, “e hoihoi mai i na ohi mua, a hoouna loa mai i Honolulu nei, ke loaa ia lakou ma Honokaona, ke waiho nei me ka maopopo ole.”  Hawaiian Gazette, Aug. 10, 1870.

            Mailoko mai hoi o Ke Au Okoa, ke lawe mai nei makou i na huaolelo ponoi i paiia ma ia nupepa, e pili ana no na pake paahana:

            “Ua hoopukaia e kekahi mau nupepa o keia kulanakauhale (Honolulu) i na wa i hala ae nei, ua hoohokaia mai ka huakai imi paahana a S.G. Waila i Kina.  Aka, i ka Poakolu o keia pule iho nei, ua ku mai ka moku Geremania Solo, me na Pake paahana, he 185 ka nui, na Waila i hoouna; a e hoohanaia ana lakou ma na mahina-ko a ma ke ano kauwa hale.”  Au Okoa, Aug. 11, 1870.

            Heaha ka hewa mua i loaa ia kakou ma keia heluhelu ana i na nupepa aupuni elua?  Ke hoike aku nei makou, ma ka nupepa namu haole, he 168 pake, a ma ka nupepa olelo Hawaii hoi, he 185.  Nolaila, o ka pakela o ka oi o na pake ma ka nupepa Hawaii imua o ka nupepa haole o ke Aupuni, he 17.  Ma kekahi wahi e ae o ka pepa, he 168 pake, a ua papalua na olelo ana me ka like ole.  O keaha la ka oiaio?

            Heaha ka hewa alua i loaa ia kakou?  Ma ka nupepa haole, ua pau i ka holo na pake he nui me na dala ohi mua, mai a Waila aku, ma Kina.  Ma ka nupepa Ke Au Okoa, he weliweli a makau loa ke hoike ae no ia mau pake i holo me na dala, o ikea mai e ka lehulehu.  Ua akaka, ma keia ua hoohokaia ua huakai imi pake la.  Eia kekahi, ua laweia mai nei na pake maluna o Solo, aole me na palapala hoopaa mai Kina mai.  Pela mai hoi ka olelo o ua o lakou la.  Ina kakou e koho aku i na dala ohi mua i pau i na pake i holo mahuka ma Kina, e emi anei ke poho malalo o elua tausani dala?  E hai mai e Ke Au Okoa, mai noho a hu@a, o like pu auanei me ka popoki.

            Eia ka mea kupanaha loa, ua olelo mai ka nupepa haole o ke Aupuni, he mau pake komo lanakila mai keia, aka, i ka nana iho i ka hana a ke Aupuni, aohe like me na pake lanakila, no ka mea, ua pulikiia na waha o ka pake malihini, aole e kamailio me na hoa pake kamaaina o Honolulu nei, mamua o ko lakou hauhoaia ana e ka palapala hoopaa?  He pake lanakila anei ia?

            Ma keia mau olelo like ole a ke Aupuni, ua maopopo ole, heaha la auanei ka hopena.  He mihi paha, he hoihoi hou paha, a he hilahila paha.

            Ina aole i kokua o Mr. Akake i ka hoomalimali ana ina ua hoka ka hukai kii pake.

 

            Ua hoomakaukau mua ia keia manao maluna ae, me ka manaoia e hoopuka i kela pule iho nei, aka, no ka piha e ana o ka pepa, ua panee mai a keia pule.

 

NU HOU KULOKO.

 

Oahu.

            Aole i ku mai ka Ekake me na nu hou o Europa, a hiki i ka wa a makou i hoi ai e pai.

            HE MAU KAMANA HAWAII.—Ua kukulu ae nei kekahi mau kanaka Hawaii i ko laua hale kamana ma ke kihi o ke alanui Alakea, a me ke alanui Alii.

 

            HALE NOHO O NA KOA.—Ua ike aku makou ma keia mau la iho nei, ua makaukau loa ka hale noho o na koa kumau o ko kakou Moi, malalo o ka hooponopono ana o na lima hana o Okabona.

 

            MAKE AKU LA.—Ma ka hora hope o ka 17 o Augate nei, maloko o ka Hale Moiwahine ma Honolulu nei, laweia aku la e ka make o Kapena A. Waika o Kauai.

 

            ANOAI O KA LA.—Ua olelo kekahi keiki Hawaii, “aole e hiki i kekahi kanaka ke lawelawe i ka oihana loio, ke ole oia e awili pu mai i ka hoopunipuni.”  Ke kanalua nei makou, he oiaio paha, aole paha.

 

            NA PAKE PAAHANA HOU.—Ma ke kakahiaka Poaha o ka hebedoma i hala, ku mai la ka moku kiapa R. W. Wood, mai Kina mai me na waiwai no Afona a me Akaka.  Maluna mai hoi o ia moku, ua lawe pu ia mai, he 61 mau pake hou, ma ke ano komo lanakila mai, aole ma ke ano e like mai nei me ko ka moku Solo, ka papa loa ia, aohe pono i kamaaina o uka nei ke kamailio aku, o ike ia auanei ka hauhili o na hana, elike me ka Ke Au Okoa e hoike hoopipi mai nei.

 

            WELA HAHANA LOA HONOLULU.—Aole @ hoi i kana mai ka wela ikiiki o Honolulu keia mau la aku la, ke hele la a “Holo@ wela ka hahana i ka lai o ke Kaona:” @ ole iho ka hoi ke kahe makawalu a ka @

 

            MOKU @ANA@.—Ua ku mai ma Hono@ nei kekahi moku kalepa nona ka inoa @ mion, mai Nu Holani mai, me na @ nahu mokuahi, he 975.  Ua kuai iho @ Agena o ka @aina Mokuahi o Kalep@ mau @, ma ka $7.50 no ke @ hook@

 

            MAHIKO PAU I KE AHI.—Ma ke ahiahi @ akolu, Augate 10, ua pau k@ Wiliko o @ Hopena (Hobron) i ke ahi ma Makawa@ e mau ana no ka a o ke ahi a i ke kaka@ aka Poaha. Ua poho ma keia pa@ ahi@ mawaena o ka $15.000 a me ka $20.000 Aole i panihakuhakaia keia Wiliko.

 

            MRS. TATINA NO KALEPONI.—O ka ma@ hine o ka pono, oia ka mea nona ka @ kau ae la maluna, ka hiki mua hoi o na @ kuahine o ka pono ma ko kakou nei @ @a, ua kau iho la maluna o ke D. C. M@ a ua hoi aku la i Kaleponi e hooluolu a@ kahi i kapaia o Oakland.

 

            KE KANAWAI O KE KUAI AWA.—Me @ mea la, i ka nana aku i ka poe kuai @ awa i keia manawa, aole no i emi ihe @ kela mau manawa@ ku nei.  Ina he poe ina @ wale no ka poe lehulehu e ike ia nei @ wa a pau, e hoi ana me na pupu awa @ la, i ka nana kau, he poe moe wale @ nui o na kanaka, a o ka laau e ola @ awa.

            LA HANAU O NAPOLIONA.—Ma @ Poakahi iho nei, Augate 15, ua @ luakini Katolika Roma, ma Honolulu @ ma ka hoolohe ana i ka hana a na K@  Pope a me ke mele ma ia la, no ka @  nao ana no kela la.  Ua hele ae ilaila @  na Aupuni o kakou, na kanikela o na @  ni nui, na’lii moku a me kehaki poe @

 

            E HOIHOI MAI.—Ua nele loa makou @ Helu 28, 31 a me ke 33 o ke Kuo@ hapa hope nei, nolaila, ke kauohaia @ ka poe e waiho ana na nupepa i oi, e @ hou mai i ko makou nei Keena, ma ka @ ana maloko o ka eke leta, a ma ka paa @ mai no hoi ina he kokoke.

 

            I KA POE KANU PULUPULU.—No ka @ ino anan mai nei o na kumkuni o ka @ pulu ma Amerika a ma Europa, no ke @ e luku la, a ua lohe mai makou, e uku @ aku ana no o Henee M. Wini, a@ mamua o Eono Keneta no ka paona @ hi o ka Pulupulu Helu !, oia ka P@ Si Ailana.

 

            NA OPIO HAWAII MA KE AO PUHI OHE.--@  ma Keoneula, ke ao ia nei kekahi @ Hawaii i ke puhi ohe keleawe, ma@ ao ana a kekahi haole no puhi ohe @ ko lakou huina i keia manawa, he 17 @ he mai makou he 25 ka nui o ka p@ kemake ia, nolaila, e naue ae na @ kamake ana i keia hana.

 

            ILIO UWE IA.—Ma Kikihale ma kek@ kela pule aku nei, make iho la keka@ a i kona manawa i make loa ai, ua @ ne ka piha kumakena me na leo uwe @ ua ilio la, ua kuhi hewa kekahi poe @ kanaka la ua make, aka, ika hele @  aku e nana, eia ka he kukupapau hana naaupo keia, nolaila, e hoo@ kou , mai hookomo i ka pouli iloko o @ lamalama, o lilo auanei i mau keiki hewa.

 

            HALAHU KA POKA PKELE KE @ kekahi la o kela pule aku nei, ma @ ua pakele kekahi kanaka mai ku @ Oiai ka mea i pakele e uhuki ai ana o ka loi—haalele iho la oia i know @ mua, a naue iki ae la, aia hoi, ka@ pu, a kapalulu ana ka poka i ka @ kalo a palahia ae la ka poka ma ke @ o kona lima akau, a lele aku la @ puu dala nui e hoolahaia nei.  Ua @ ke ola o ka mea i pakele ma ia la @ imo ko ka po” wahi a ka olelo, ina ui @ le hikiwawe mai oia i keia ola ana nau iho paha kakou, Nowai la kela