Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 34, 20 August 1870 — KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.

[ A pii aka (a no a hsk» i kauhale, a nmau | lako la Ikekahi kaoaka, aahea la ko Olopana ; ihale? a bai ia inai ia w ninaa, a auhea la| !ka hunona a aa alīi la ? aia no i kela hale! |wabi a ka mea hai tnai, e aiakai ae hoi ba ioakou iia makou a hiki i kahi o ua hunona I la a kelii. a ae ia ro*i (a no ia olelo, a alakai! ; ia aka la lakou nei a ka aoa imua o Kama*; |akamahiai ; a i ka ike ana mai o oa iapaku j | nei, oioi pono iho la kana noho ana, a nioau ; ) roai la, maihea mai nei oukou ? pane aku !a I lua poe kanaka nei, mai Maui mai nei ma- i , kou, i hele mai nei makou e hai aku ia oe • aia o Maui la ua ku kepakepa ike kai, oa j kipi ko kaikuaana i ou Kupuna me ou maj kua a eoe ko alii hoi, a ua iohe lakou la la | manao kipi ua holo nui aia la īluna o ka pua | o Kaaiki, aohe ai, aohe i-a. A o ko kaikuai hine nae ka mea piiik'ia loa, ua kau ka nanaiea o na maka, a oia na olelo la, o ka lohe | kou a ku a hoi e like me na olelo a ko Ku- • punakane i oleio mai uei, e haalele oe i ka i pili aloha me ko pua rose nani, a e manao ! aku oe i ka mea nana i hoola ia oe i ko wa 1 uuku, he make ka kou e ole ka o Kamalala-, ! walu ola hou ana oe, a pau no hoi na oielo | ! a ua poe kanaka nei, ia manawa i ike ia aku ai na kulu waimaka o ua eu nei e iho maka» walu mai ana ma na papalina waianuhea, me ka hoopuka pu ae i kana mau huaolelo, ka, mahele lua iho nei ka hoi ka inanao no Maui a no Oahu nei hol kekahi, a hoopuka pu ae la oo hoi ia i keia mau olelo, ae, ua j hoi au, ina o keia kauoha a na ka mea e, ao-j he au e hoi, aole hoi, o ke kauoha ana mai I la a kuu Kupunakane ka mea nann i luhi a: i hoomanawanui hoi, a i ia ae ai he kanaka | makua wau, a he Koo a he ikaika hoi, noia-j ila, he la uwe keia no'u i kuu wahine a me' kua makuahonowai, a he po uwe iho keia a! ao, a kupono ka la i ka 1010 haalele au ia | Oahu nei, ia manawa hoi e hemo ai ka pili| aloha nie ka wahine a me nu maknmaka a | pau o keia aina mnkua ole. | I loa no a pau keia mau olelo a Kamaaka-! j mahiai, nana aku no hoi i na alii i na maka-j ainana, ku ka pihe uwe i ke aloha ī ko lakou , puu kalahnla, ia manawa no hoi i ku mai ai| na keiki a Oiopanu a pane mai la, o oe hele o maua hele, a make oe make maua, aohe no j aia nei huaolelo hoole aku, he ae wale no, a j pua ae la h(»i ka leo aloha o ke hea pili, hoa! pupuuanu o ka po, ka ! o kakou pu no ke ho* j 10, pane iho no ua eu nei, o noho, aohe oe e ! hele pu me makou, he kaumaha hoi oe i ke keiki a kaua, e hele no (nakou a hoi mai, a ke uwe nei o Kamaakamahiai ma, kekauoha la |

j hoi na keiki a Olopana ina hoe-waa e hoo-1 , inakaukau i na kaulua, ka hele no hoi ia a . po a no, a kupono no hoi i ka manawa i ole--110 la no ka hoi ana o ka hilu o Kahului, i ( nana aku k:i hia paa pono o waho aku o Ka« , ohao i na waa, a o na kaulua hoi aia mai ia ! maloko mai, haawi iho la lakou ī na haawij na hope loa a ke'loha, a lalau iho la hoi ua : Kamaeu nei i ke poo o ka wahme a lole ae : la i ka ihu a honi iho la, a hoopuka iho la i i kana olelo, ke noho la oe a ma e hanau e ue j oe mamua o kuu hoi ana mai, a ina he keiki- | kane, aliiila, kapa iho oe i ka inoa o Kaae.nmoku. oka elelo no hoi ka ia nei oka ae hauh.iu hoi ka ka wahine, o ka uwe hamama hoi ka na kane me na wahine, me ka helu ana enai, he poe make lakou, e ole o Kamaakamahiai ola ana, e like me ka mea mau \ i keia laihui, a pau keia mau mea a pau loa | 0 ka hoomaka aku la no ia o ka hele ana o' ua poe ahi nei, a kau iluna o ka waa, ka \; nana iho i na makuainana o ka aina, kaa ; 1 ilalo i ke one, e hea inoa ana kekahi poe, e i ; kepakepa wale aku ana nokekahi poe, ia wa :• 1 lohe ia nku ai ka leo o Olopana e kauoha j

mai ann, e hoi a ina e noho loa oe, alaila, <e nana nuu oe īa'u, a lohe aku oe ua make au , kii inai no i ko aina, a pau no hoi keia mau mea, ka iho iho Ia no ia o na hoe & na hoewaa ma i uiua a hope o ka ekea a pela no hoi na hoewaa o keama, ka-ha-ha nana aku no, hoi, me he pua i o ia la ka holo o na waa, ka hele no ia a po, mai ka po a ao, a meha- j na no hoi, kupono paha i ka wa a ke oeoe hana o Ulakoheo e kani nei ī ka hom ehiku : la, pe ia iho la paha ka manawa a lakou nei! ī kaalo ue ai malalo o Kauiki, nana aku no i hoi ia uka o Kapueokahi paa pono i na koa' kiai o Manao, ia inanawa i lele aku ai na ! keiki a Olopana a kau i kahonua. u hooma- l ka aku la ka hakaka ana o ke Oahu me ka! Maui, he oui mai ka Maui, elua wale no ua! mau keiki alii nei a Olopana. Ke nana aku no hoi i na keiki o ke one loa o Oneawa,'' pua-o ua mea o ke Koa a me ka ikaika, ke j Kaua nei hoi ua mau keiki alii nei, ke pii la ! hoi o Kumank&enahiai iluna o ka puu o Kau-! iki, ia ia i hikī aku ai iluna o ka puu, ua pau loa na maku» a me kahi kaikuahiue, o.a hoi! o Leialoha u me Kamalalawalu hoi i ka pU j likia a ka pololi, a hookahi no mea ahona īki! o Puki ' aole » i aawaliwalī loa, he ike mai no ia, a o lakou la hoi aohe ike „ a pu i ka makukoae a nanaiea hoi na maka, ua hele hoi na kino a puaioawele, a ku aku la ua eu nei ma ka puka o leahi hale, a ike j mai ia no hoi ke kupuoakane, a lele mai la i ia a ow<r iho !a me ka leo nui, me ka uwe! helu mai m» na wahi a pau a laua » p.li a j a pau ia htle aku la ua hookolohe nei a ka*» kou a hooi iho la i ka ihu o kahi kaikuahU' «*, a me na makua a me ke alii KamalaMUi • ae la ia i katta olelo kaJ

eoa. Aobe ako oukou make oa ioaa mai nej i« o, a e o.'a ookoa, o kooa make hoi ua ? vraibo ako oei ao oa ka mea f 9 pepehi iaia| (Manio) ke owe nei hoi iakou nei (Poki ma)| OK' hoi ua mau keiki uiii uei a Oiopaoa ke| la i k* poe i !oaa «tku ia laaa. ka luku' hc!e aku la no ia o ua mau keiki alii oei a r loaa o Manao e holo aoa no pa ana ke poo i j ka iaau a ke kaikuaana, a palahuli ana ka \ vraba ai ai ilaio, a paoe iho ia ua mau keiki j ne i rae ka wiwo o»e, a ! make oe e nei kana- j Ki kipi ia enaua i keia la, īke oe i ka iaau [ kakaohu o Makapuu ke uwe la iluna o ko poo, huii ae la hoi ua 0 Maaao a oleio ae, e waiho olua i keia wahi oia o'u a īke oku au i kuu kaikaina, aiaila, pepehi īh» olua ia'u. a ua hooko ia aku ia no īa oleio, a aiakai ia | aku la a kau iiuna o ka puu, hiki aku iakou • nei e pikaie ana 0 Kamaakamahiai i ka ai • i kahi kaikuahine a me kahi aikane oia hoi 0 Kamaialawaiu a me na makua hoi a me| na Kopuna hoī.a.pau ia mea ) ka haoa ?a,j huii ae Ia 0 ua o Kamaakauiahini a ike i ke | kaikuaana, a uwe iho ia oia a pau ka uwe j ana, pane aku ia oia, ea ! heaha hoi keia ha-1 na au e kuu haku hanau raua ? i hana ia oe 1 mea aha ? pane mai ia no hoi ke kaikuaana, ka ! i ke kuhi ana aku nei no hoi ua make oe, noiaila, manao ae nei noau e iawe i ko kaua aina a paa i ka poho 0 ko'u lima, i noho au a ioaa aku ka'u keiki, aohe e kuieieiwi ka noho ana, he oie hoi ka hoopili aku maiaio o ka mea e, a hoounauna wale ia iho no, a iilo iho ia ka kaua he mea ole. Puka mai ia hoi ka oleio a ka poe 0 ka po, i ka noho kanaka aku 0 kekahi uln maialo 0 kekahi aiii, waia hoi ka kaua pua, i iohe mai oe e kuu haku, a pau no hoi na oielo a ua o Manuo, i aku no hoi o Kamaakamahiai, a heaha la hoi ko mea i manao ai e luku ) ko kaua mau Kupuna a me ko knua mau makua a me ka mea nui hoi a kuu munao 0 kuu kaikuahine, ka mea hoi nana au i luhi, mai kuu \va uuku a hiki waie i ko'u manawa i nui ai, a no keia hana au e kuu hnnau mua, noiaila hemo aku nei ka pili aioha me ka wahine a me na makuahonowai, a heie mai nei hoi mamuli 0 kau hana. Oieio mai ia hoi ke kaikuaana, ka ! aohe au i oleio 0 ko kaua ohana kekahi e make i keia manao ino ana o'u, o ke aiii wale no, a he nani no ia ua hewa wau, mai hoola oe ia'u, 0 loaa auanei ka mea e kunouia ai,a e kuhikuhiia ai hoi, aia ua kanaka kipi ia, a eia ua kanaka kipi la, pane aku no hoi ua eu nei ka-haha ! nawaihoi Ua make ana'ku i koe? ina oe e make mai la i na nlii, o'u kaikoeke hoi, ina ua make oe, aole waiho ia mai nei hoi ko make a ike au, nolaila, aohe a'u make, he ola ka'u, aia ka aina la 0 Oahu, 0 hoi a noho i ka iuhi 0 ko pokii, noho alii no oe ma ko kaua hapa, a noho aiii no hoi 0 Oiopana ma kona hapa, a make oe, alaila, hoi aku ka aina o na alii a piii ia iakou. Hoi nui e aku oukou mamua me na kaikoeke 0

kaua, a pau no hoi keia mau oleio, huli ae la ua Kupueu nei a pane ia i na kanaka o Oahu i hele pu mai ai me lakou nei, auhea oukou e na hoa luhi? a me na hoa make o keia mau moana o ka holo ana mai nei, eia kuu manao ia oukou, e hoihoi kukou i keia poe make a hiki i ka hale i Kahului, alaila, hoi kakou i Oahu, i loa no a pau keia mau i niea i ka olelo ia mai, o ka liuliu mai la no j ia o ke Oahu i na manele, oia no hoi na ihe a me na pololu a lakou, a kau aku la ua poe make nei a ka ai, a iho aku la i ka pali a kau ana i na waa, a hoi aku la n>a na waa a pae aku la ina Kahuiui a komo ana i kauhale, a noho aku la iakou a oia loa ae ia ka I poe pio a ka poioli, a hoi hou ae ia no na oi\vi o kahi Leiaioha a iike me mamun, a o ka wa no ia a kekahi kaikoeke o ua o Kamaakamahiai i oielo mai ai imua o ua pihi nana nei, he nani no ia ua oia aenei ka poe a kakou i kau nui ioa mai nei, oia hoi na kupona o kakou a me na makua a me ka Moi hoi a kakou, a me ke kaikuahine hoi o kakou, nolaiia, eia ko'u manao m oe, ke ae mai nae hoi oe, oia no hoi ka lilo ana mai o Leialoha i hoa luana no keia aoao, a i hoa uhai a holo hoi no ko'u mau po ioioa e hiki mai ana, i hoa pupuu hoi no ke onu. A pau no hoi keia mau olelo a ua mau eu-eu nei o ke Kuia o Aleie. o ka manawa no ia a Kamaakamahiai i ae aku ai, a iiio ae ia ia i mea nui e olelo ia ai iwaena o na ulii a me na makaainana o ilaui, a huhuhui ae ia no hoi ke kino o ua mau moa nei a kakou, ea ! aohe a lakou ]a haoa i koe ua kau aku ia na waa i ka paepae, hookahi a lakou la mea hoomanao o na po anu o ka hiki mai, e me-

hana ana ia anu, a o na po loloa hoi o ka hooilo, e pokopoko ana ia oiau po, a noho aku la lakou nei a upu walehoi ka noho ana iho, hoomakaukau iho la ka hoi o na alii o Oahu. A makaukau no hoi ka ai a me ka i-a kahi o hoi o ka hoi ana o ka moana, a lako keia mau mea a pau, o ka hele aku la no ia o ua poe holo moana nei a kau ana iluna o na waa, a haawi mai la i na uwe aloha mawaena o lakou ka poe e hoi ana, a me makou hoi ka poe e noho ana oo i Alaui, īa manawa no hoi i ku mai ai ua niuhi nei a kau leo roai ia me na leo aloha, e hoi oukou a aloha aku i kuu hoa kaana, hoa iuana hoi o oa po anu kehau o ua Koolau kai kua la i aloha ai, e bai pu aku oukou i kuu alo- ■■ ha i o'u makuahonowai, o'u makaumka hoi o ; a aina malihinī, a pau no hoi ia mau olelo aloha, o ka wa iho ia no ia o na hoe wia i hoi aku ai m« ka lakoa mau ukaoa makamae, oia hoi na alii kane a me ka pua lei •loha hoi o Haleakala, oia hoi o Leialoha ka puukaoi o ke kai hakui i ke alo o Kaihalulu ' A pau ā anakoe ku ana Huna o na waa kela mea keia nn?a, q hulo nui mai ln ma Koolau o Molokai a po • ao kau ana na waa i kahi e 01010 mau ia nei e kakou, i loa D0 hoi a pae oa waa, 010 na pihe uwe a oa makaai. sana i ke aloha i ni alii, no ka inea, he mea j

! maa mae no ia ī keia iahui. kauluweia boi | 1 o uka o kaahaie i ka inao o ka puaa tne ka | | iiio a fce al«i wahiae» a liio iho la ua iwa k«u | ; makaoi oei i mea makaikaī nui i<» ia e ke j [ Oahu oei. kuoou ae no na makaaioana o ka Ē maikii, awihi ae no 0 ka nani, mea ae no 01 ka ui, kamaiiio ae no ia puuiu kanaka o ka j : oi keiakeia no ke kaikuahineo Kamaakama-| | hiai, a pela wafe aku no na oieio a po, a he- [ ! ie ana 1 ke ao, a peia lakou i noho pu ai me ■ ka nui o ke aioha iwaena o iakou. a ke heie ; loa ae la ka opu o Kehoiupaiupa e nui a koI koke oo hoi e hanau. oi noho aku no boi a | hiki i ka wa a na eha he nui a ke kuakoko i j hama mai ai maiuna o ua Keoholupalupa nei, I m oluoiu no ia i ka ike ana i na mea a pau ; e noho mai ana, aka, hookahi ana mea ulu- ; hua a kaunui hoi o l:a maka oke kane, a I eiwa po eiwa ao o ka hoomau aoa a ka eha ia ia. ia manawa i oielo ae ai 0 Oiopana ia | Keauka, e! auhea oe e kuu mea i kaunui | ioa ai no kou ike ma kau mau hana ike a \ pau, oiai ua hooko wale ia no e a'u a me j i makou a pau, kau mau mea ike a pau ioa, 1 | ooiaila, e kuupau ae i ka ike i ioaa ia oe, e 1 nana ae i ka piiikia 0 ke aiii i keia manawa ina oe e ike e piiikia ana, a e lanakiia ana paha, oia iho la no ka manawa oua o Ke< auka i hoomakaukau ai i kana mau- oihana ike, a kena ae la ia i kekahi kanaka e kii i iau ape a me ka wai o ka huewai a me ona mau pua iehua elua, a pau no hoi na mea a pau i ka iohe pono ia e ke kanaka, heaha la ia ku ana ia mau mea a pau 1 ke aio 0 Keauka, a me keia mau mea a pau i hele aku ai o Keauka a komo ana i ka hale 0 ka mea e hoomanawanui ana i na eha a keia mea he | keiki, a noho ana 0 Keauka ma ke alo 0 ke ! kaikamahine a ke alii, a halii iho la i ka iau j ape maialo, a kau iho la i ke poi wai huaj maluna, a wanana e aku la imua 0 ke aiii a me na mea a pau e nana mai ona. Auhea oe e kuu haku, eia au ke hana aku nei ia oe, eia ia nei ka ikeia o ko pono a meko piiikia, e nana mai oe, e hookuu ana au i keia mau pua elua iloko 0 keia poi, o ka pua ma kuu lima akau, oia ka pua 0 ke ola, a o ka pua ma kuu lima hema, oia ka pua 0 ka pilikia,j a penei e akaka ai, ina au e hookuu i na pua i iioko 0 ka wai, a ina e poho ka pua akau iio-! ko 0 ka wai, he mea akaka loa ia e poino pu j ana oe me ke keiki, aka hoi, i lana ia pua a ' piholo hoi ka pua hema, alaila, e manao ae i kakou e pomaikai ana kakou, aka, i lana no na pua a eiua, alaila, e hauau maianaoe he; kaikamahine, i oi pa iwa aku kona nani ma-! mua o ko oukou mau nani ko na makua, aka ! i piholo na pua a elua ilalo a hoea hou ae i | ka manawa kokoke, alaila, e hanau mai ana j oe he keikikane, a 0 kona ui a me ka nani, 1 ua iike no ia me ka wa a ka la i iho aku ai; i ke kai, a kau ae hoi ka wena uia 0 ka liula j i ka lani, a 0 kona koa a me kona ikaika, ? aohe wnlu, aohe mea e like «i, " e wiki ua ! paupauaho au " wahi u ka ieo puiwa 0 Keo- ■ hoiupalupa, ia manawa no i iho ai na pule a! ua wahi Au nei, ke noke la, ke ohi ia, ke na- j mu ia, a leie wale ka pule, ia wa i hookuu j iho ai ua wahi kaaka nei i na pua iioko 0 ke { poi wai, oia niniu no a puni ke poi, hoi ae ia I ua mau pua nei a iana iwaena, a liuliu iho • ka nana ana a na mea a pau loa, la manawa ! i hai ae ai ua wahi kahuna nei a kakou, ao-. ie nae keia 0 Kuauau, e hanau ana ke aiii i; ka oiii ana ae 0 ka ia i ke kakuhiaka 0 ka ia ! apopo, a e hanau mai ana hoi he kaikamahi-: ne, i oi ae ka nani a me ka maikai, aohe mea ! e like ai ; a 0 ke alii uo hoi keia oia na iwi, ; ke mau ioa nae hoi ke ana a ai i kana huu, ; aka, 0 ka mea mau no i ka noho ana 0 keia ao he ekekei wale ae no kahi oia, a no keia j ao aku ka nui, a pau no hoi na oleio a ua 0 | Keauka, a noho aku ia iakou a po ia la a ao j ia po, oia ka wa a ka iewa i knkau mai ai 1 koua mau kahiko he iehulehu wale, nana I aku no hoi ahu panio lua ke kai 0 Kuhia, ka j hele no ia a hiki i ka wa a ke kukuna 0 ka I ia i lalama ae ai maiuna ae 0 ka ilikai, aha- j ha ! Haule uina i Polapola, kamumu ko-ke \ a ka hekili, auwe ! puiwa ae la au 1 ka uila, I aia la ! ke lele nei au iiuna i ka hapaiia ae e: ke oiai, akua lapu ka hoi ka aina a me ka : moana i ka ua koko a me ka aiewalewa.' Paa pono iho la ka hoi kaupaku 0 ka haie 1; ka punohu, a oia iho ia no ka wa a ua ka- 1 maiki hou nei i oili mai ai a waiho ana i i waho, a ialau mai ia no boi 0 Keauka i ua ' maiihini nei a paa i kona mau lima a ooki aku ia i ka piko a hemo, i ioa no a moku ka!

piko, ka-haha ! piiipu ka hoi ka hanu i ua ! mea he ikaika o ka hekiii, a hoomaemaeia = iho la ua kaikamahine nei a maikai, a wahi I

ia ae ia i na kapa keiki kupono i hana noe-! [auia i o la honua, a i lolii mua ia hoi a wa-1 | iho i na hulilau, i hana akamai ia hoi e na ! I loea, e na kuku kapa hoi a Olopana i pauie-1 j le loa ai no ko lnkou akamai, a nana pono ia | | iho la ua kaikamahine nei, a ua kulike no ! me ka mea i wanana mua ia, ia wa i ninau | aku ai o Keauka ia Oiopana, owai ka inoa o ko moopuna ? pane mai la no hoi o Olopana, ! he mea maopopo oleia ia'u ke hai aku, e aho | paha e holo ke kanaka i Maui, a hai aku i | ka makuakane o nei kaikamahine, a ci:alia | aia no ia ia ka inoa. pane mai o Keoholupa-i lupa, he mea ia na maua me kuu kane ī o!e-! lo mua, ina e hanau he keikikane, iaia ka I iooa, a ina he kaikamahine alaila ia'u ka ; iooa, eolaila e noonoo mai oukou i ka iooa o \ kuu kaikamahine a'u e hai aku ai, ina he' inoa maikai, alaila, o ka iooa ia, a loa he! ino, aole no ia o ka inoa, oiana, wahi a 010- j pana, ekemu hou mai la ua Keoholupalupa j nei, eia ka inoa o kou kaikamahioe la, o Ka-1 helekulaoi, a lohe ae la na mea a pnu e no- i noho mai aoa, he oiaikai aku be maikai mai, | kulou iho ia hoi o Keauka a liuliu iki, pane! mai la ia. ae, he iooa maikai io no ia o ko! kaikamahine, a eia ka hewa, e haalele ana ! ia kakoo ke nui, a e lilo ana paha i ka mea | e ka hanai ana. lilo no nae hoi ia ia ka ha-'

nai n me ka malama ana o keia kaikamahi- j n«w ola oo hoi kooa mau iwi, ku oo hoi ke! k?hu hanai i ka moku. (Me ipau.) ;