Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 37, 10 September 1870 — Page 2

Page PDF (1.79 MB)

This text was transcribed by:  Kelcey
This work is dedicated to:  Leolani & Ho'okupuokalani

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

KA AUPEPEA KUOKOA 

Honolulu Sepatemaba 10, 1870

 

HE HALAWAI HAKIHAKI KANAWAI

 

 

            I ko makou poe heluhelu e noho ana mai ka Hikioa a ke Komohana o ka Pae Aina Hawaii, a I ko makou poe makamaka ma kea no ilil hookah, Oiai is makou I hoonohoia ae ai e ku-hoe ma keia wahi e alakai aku I ka poe a pau e heluhelu ana I ka makou mau kalakali olelo ana mamuli o na manao I kakauia a I hakuia e makou ma ka hoopono ana mai a ko makou lunaikehala, I noonoo is me ke akahele a me ka pupuahulu ole, ---a oiai no hoi, ia makou I kapai ae ai ia kakou Hawaii e hookaukau ai I lina ma kekeahi anuu, i ikeole ia e kakou, ua inaina a huhu loa mai la kekahi poe o kakou, a mamuli o oia mau manao huhu, I wela ai ko lakou mau lunaikehala, a hoala mai lakou I kekahi mau mokomoko kaua olelo, aka, no ko makou hilinai eia no makou ke ku nei ma ka aoao o ka lehulehu, aole no makou I kuemi I hope, a aole hoi I auhee.

            Ua maopopo no paha I ko makou poe heliheli ma ka makou mea I kalaiho nui ai I ka wa I hala, e pili ana I na paahana I hauhoaia malalo o na palapala hoopaa, no kekahi mau makahiki, a e hana ke kauwa malalo o kona haki no is Manawa. O ke kanawai o na Haku a me na Kauwa, ka makou I keehi loa, me ka hole I kona pili kumu kanawai ole, me ke kali ole I na olelo hooholo a no Lunakanawai Kiekie o keia Aupuni. Aka, I keia mau malama aenei I hala, ua hoaoia ua kanawai la imua o ka Aha Kiekie, a ua hoaponois mai ko makou aoao. Ua maopopo, aohe I hui aku ka luna hooko kanawai o ke Aupuni me ka poe kakaikahi e ake nei e puka a lakou.

            Mai kela wa mai, ua homau mai ka inaina o kekahi poe kakaikahi, me ka mawehe ana I na manao hoaloha, “a hoopili ano e ai ia lakou e like me na hoomalau.” Ua nune iho lakou maloko o ko lakou mau naau, me ka hoomau I ka inaina a po ka la. Ua pu-a liilii ae ma o a maanei na lono o keia ano, aka, aole nae maopopo..

            Aohe I liuliu io mahope o ka pa-e ana mai o na lono lauahea,a I ole ia, iloko o na pule ekolu I hala iho nei, lohe mai la makou, us hookalawai ai la kekahi mau haole mahiko kawalawala o Maui is lakou iho ma Wailiki, no ke kuka ana e imi I mea e kue mai ai I keia nupepa a me kona lunahooponopono. Mahope o ko lakou hoopaapaa ana iloko o ka pioloke, no ko lakou mau kaumaha, ua hooholoia he mau olelo hooholo, e papa ana I ka hoolaha ana aku o na nupepa “Advertiser,” a me ke “Kuokoa,” ma na mea a pau e hiki ai iloko o ko lakou mau mana ke hooki, a e hole ana aole lakou e launa aku me na kanaka e lawe  ana I keia mau nupepa. Aole no I pau iho malaila, aka, ua alake hou ae lakou, e hooweliweli ana I na haole kalepa o Honolulu, ina e mau ko lakou lawe ana I keia nupepa a me ka hoolaha, alaila, e unuhi aku ana ua poe haole la o Maui ia lakou iho, mai ko lakou mau agena ae ma Honolulu nei, a na lakou no e hoouna I ka lakou mau ko-oaa a me ka malakeke I na wahi a lakou I makemake ai.

            He hookiekie maoli keia hana, o ka hoohui ana ia lakou ma keia ano, no ka manao e hoino aku I ko ke kanaka hana. Me ka ae ana, oia ke kumu o ko lakou kalawai ana. No keia kumu, ke ninau aku nei makou, aole anei I oi aku ka kewa o keia halawai ma ka hoahewa ana mai ia makou, mamua aku o ka lakou I manao wale ai no makou iho? Ua olioli makou I ka lohe ana mai, us hole kekahi poe mahiko o Maui, I ke komo pu ana aku e koku I keia mea, a ua pane mai, aole o lakou kekhi oia poe. Aka, ua hooholoia ka olelo hooholo, a ua hoounaia mai I Honolulu nei, me ka manao n aka papa pai aupuni e hoolaha I ka moolelo o ka Halawai ohumu malu. Eia, o na keonimana I waihoia mai ai ua moolelo la ma Honolulu nei, he poe naauao I oi ae mamua o kela poe, a nolaila, us kapaeia ae, a no ia mea, e hoopuka ole ia ana paha.

            Aole makou e hoike ana I na inoa pakahi o ka poe ohumu, no ka mea, aole makou I manaoe hoopai aku I ka ino, maluna o ka hoaloha pilikino I laina me makou, I kokoke e pau ka hapaha keneturia. He mea kupauaha nae ka ike ana iho I na kanaka, e ae ana I ko lakou mau manao Akamai, e aa e komo ilono o ka halawai haihai Kanawai o keia ano. He oiaio anei, iloko o keia au kaikai hookah tausaui ewalu haneri kanahiku, e ohumu pu ana, e lele aku maluna o kekahi lunahoponopono, a hoao e kinai I ka nupepa e hooikaika ana I ka mea a ka hapa nui o ka lahui I manao ai he kupono? He oiaio anei, e hoopauia an aka mea a na kanaka Karistiano O Amerika Huipuia, I hoomanawanui iho nei I ke kahe o na koko ma ke kaua I pau iho nei, a I hoolilo nui I ko lakou mau kokua e lanakila ke kaua, no ke kuokoa, kamailio akea, hoolaha nupepa akea a me ka imi ana I paahana kuokoa.

            He oiaio; aka, us lono mai makou, o na mea a kela halawai I hana ai, ua hanaia no ia malalo o na kuhikuhi a kekahi poe mai Honolulu aku. Ua hiki no ia makou ke hoike pau aku I na mea e pili ana I keia, e pioloke ai ka lehulehu, a e ala main a kue ino, eia he mai kanaka ke noho neu iwaena o kakou, e kimo nei ko lakou mau poo ilalo ma is ano kumu ole, e ao aku ia hai no kela halawai hakihaki kanawai, I mea e holo ai ka lakou hana a waiwai koke lakou. Aka, no ko makou olelo mus ana, aole o makou makemake e hoopau aku I ka ino maluna o ka poe I hana ino mai, nolaila, us hiki no ua makou ke hoomanawanui I ka ino a me na inaina, ina mai a lakou mai.

            Aka, he mea nui e ae no kekahi I loko o keia halawai, a lakou I nana pono ole ai. Ke waiho nei ke kanawai, ma ko kakou mau buke kanawai, a ke hoike mai nei, he Hewa Ku I ke Karaima ko kekahi poe e ohumu ana e hoino I kekahi kana ma kana hana. E nana I ka Mokuna 29 o ke Kanawai Hoopai Karaima.

            Me na kanawai mau o Amerika a me Beritania, ua moakaka loa a ua ikaika hoi. Ua haawiia ka mana I kela a me keia mea hoolaha nupepa, e ho ʻ opuka I kona mania, a na ke kanawai ke keakea I ka poe e ohumu ana, e like me kela poe e ohumu mai nei ma Maui. Ke hoike aku nei makou, o kela a me keia kanaka e noho ana ma Maui, Hawaii a ma Honolulu nei, I hoohui ia lakou iho e ohumu mau I mea he hoopoino aku au I kekahi kanaka e hoopauia ai kana hana maoli; a ma ia hana io ana e hoopoinoia mai ai ka makou hana, he poe ohumu lakou imua o na maka o ke kanawai, a ua hamama ka puka no lakou e Hoopii Karamaia ai.

            Aohe o makou kuleana I kekahi mea ke lawe oia ma kaua mupepa I makemake ai, aka, o ka lele ana mai e keakea I kekahi poe e ae, me ke kuhikuhi I ka lakou mea e hana aku ai, he mea okoa ia.

            He mea pono no palia ia makou ke hoike hou aku no keia kumu manao, a e kai aku I ka moolelo holookoa a e hoolaha paha I na inoa o ka poe I komo iloko o ia halawai, aka, ua auaia mai ko makou manaolana, aole e hana pela.

 

 

KA MAKOU MAU KUMU ALAKAI NO KA PAALLANA

 

            Ua paholaia maluna o ke kahua palahalaha o Ke Au Okoa a me na pepeiao nunu olelo o kekahi poe, ua puhiia ka Mahiko a Paholei, ma Makawao, mamuli o na kaklai manao ana a na nupepa, ke Kukoa a me ka P. C. Advertiser, i hooponoponoia e makou.  I mea e pale aku ai i keia kauhihi wale mai, he pono ke kuekae aku i hope, i ko makou mau kamailo akea ana.  Aole loa hookahi huaolelo i hoopukaia e hookokono ana i kekahi paahana, e hana ino aku i kona huhu, kahi e loaa mai ai iaia ka uku o kona hou.  Aole hoi hookahi e paipai ana ma keia ano, a he ole loa no. 

            He mea pono e nana ia kela apana aina o Makawao, i mea e maopopo ai i kela a me keia kahi a kona manao e koho ai, a penei no ia:

He hookahi wale no wahi makahiki i hala ae nei, e ku ana ka Halekula nani o Mauna Olu,     me kona mau pa-ihiihi, i hoopihaia me na makuahine opiopio o ka lahiui, a makou e kauo nei, e "ike ia kukou hookanaka, makehewa ke kipa o ke aloha i ka ilio," a ua puhi koloheia.  Pehea la ka manao o Ke Au Okoa a me kona Lanahooponopono, na makou anei i kenakena i ka mea nana i puhi kolohe, e puhi ae, a o makou anei kekahi iloko o ka ohumu puhi hale?

            I kela makahiki iho nei no, ua hoounaia mai ka elele a ka make maluna o ia Apana, a ua halawai mai ka lehulehu me ka ahulau nei.  Eia ka ninau, O makou anei kekahi i komo pu i ka imi mai ana e poino ai ka Apana o Makawao? Owa ka mea e hoike mai i pau ka pohihihi o Ke Au Okoa a me kona Lunahooponopono?

            Pehea la ko oukou manao e ko makoupoe heluhelu, o oukou anei kekahi i lawe mai i ka luna olelo i mea oiaio? E pono ia makou e hoike aku imua o ka lehulehu i pau kuhihewa, ma ka hoopokole ana i ka makou mau kumu alakai, no ke Kanawai o na Haku a me na Kauwa, a i ole ia, no ka Hoopae Lima Hana i hoopaa mau makahiia:

            1. O Ke kalepa pake i hoopaa mau makahikiia, e lawelawe ia nei e kakou, e hoopau loa ia, no ka mea, ua kue i ke au naaua a me ka malamalama, a ua  hoahewa mai i na pono i manaiaku o keia pa aina. 

            2. O ke komo ana mai o na malihini lanakila mai Europa mai, Amerika, Kina, Iapana e me na wahi e ae e laweia mai lakou me na ohana.

            3. O na keakea a pau e papa ana i ka lawe ena mai i na malihini ma ke ano paahana. E hoopauia, a e weheia na kekahi poe makemake e hookomo mai i mau paahana lanakila.

            4. O ke kulana kupono o ke aupuni e ku ai. aohe nana e kii ma ke ano haku i ka poe komo mai, aka, o ka mea pololei i ke aupuni e hana ai, e lilo ia i mea nana e malama i ka pono o ka poe komo mai, me ka hooponopono ak@@ele ana  me ka onoonou ole.

            5. O ke Kanawai o na Haku a me na Kauwa, ua ikeia ua Kumukanawai ole. a he mea pono e hooloiia; a o ka lalani e pili ana i ke ano Karaima e hoopau loa ia.

            6. O na Palapala Hoopaa @ awaena o na Haku a me na Kauwa, ua pono no ma na lala a pau o na hana mau, no ka manawa pokole, me ka hooki@ina ole ia lakou ma ke ano Karaima.

            7. O ka haawi ana i ka pa@hana kuokoa i wahi manawa hoomaha no kona pono kino a me kona pono @hane, he mea ia e pii nui ai ka pomaka i a me ka waiwai o na haku.

 

KE KALEPA PAKE HOOPAA MAU MAKAHIKIIA

 

            Ma ka @ebedoina aku nei i hala, ua hoopuka aku makou imua o ke akea i kekahi manao nona ke poo: "He Kalepa Hoowahawahaia," e pili ana i ka moku Dolores Ugarte i ku mai ma ka nuku o Mamala me kona ukana kanaka e laweia ana i Kalio, Peru, aka, i keia pule, ke hoike maopopo lea aku nei makou i ke kuu lanakilaia ana o na pake he kanaha kumamalua, kekahi o na ukana o ua maku la maluna ae, mai ko lakou hoopaaia ana e law hookauwaia, a i ke ana kanaka kuokoa, maloko nei o ko kakou aupuni, mamuli o ke kokua ana  a kekahi kamaaina o HOnolulu nei, i komohia ke aloha kanaka iloko, a i hoomanao ai hoi i ka olelo a ka BUke Hooweliweli: "E alahoa aku i kou hoallauna e like me oe ia oe iho," a penei no ia:

            O ka moku nona ka inoa maluna aw, he 500 mau tona kona nui; a i ka haalele ana ia Makao, Kina, he 605 na pake maluna on a.  Mai ka hoike mai a kekahi alii moku, ia lakou e hoopiha ana i ua moku la me na pake, a mahope iho o ka loaa ana o na pake he 200 maluna o ka moku@ lele mai la lakou maluna o na luina moku a lanakila iho la.  Lele aku la lakou mai na pelekai aku o ka moku a hayle iloko o ke kai, me ka manao e au i ka aina, nona ke kaawale, he hookahi mile ma i ka moky aku.  Hookuuia iho la na waapa e alualu aku i na pake e au ana, a ua pau ka hapalua o na pake i lele aku iloko o ke kai i ke loaa mai, a o kekahi hapalua ua nalowale aku.  Ua pae ola aku paha i ka aina, a ua lilo paha i mau maunu na Niuhi o ka moana.  Kokoke iwaena o ka malama o Iune, pau iho la ka imi pake ana a ua moku nei, a haalele aku la ia Makao, a holo mai la ma ka palahalaha o ka Pakipika. 

            Iloko o na pule ekouly mahope iho o ko lakou haalele ana ia Makao, aole i ae ia na pake e pii iluna o ka oneki.  Ua hoonohoia lakou ma ka oneki ilalo ma ke ano he eha ma ka pepa, oia he elua i hoopiliia mawaeno, a he hookahi ma o a maanei, o na pakemawaena; a o kahi akea a ka mea hookahi a e kaa ai, he 16 iniha.  Mahope iho o ka hoopaahaoia anaa o na pake malalo me na kiai, a me he mea la pahu, ua nawaliwali aku la i ka noho paa ia lalo, ua ae ia e hookuuia na pake ma ka oneki oluna.  Aole nae i hookuuia he 50 pake i ka hora hookahi e hanu ai i ka ea.  Ua waihoia ka mana o ka oneki i na kiai i hele a kakana na leo ma na uwepa loloa e paa anaa.  O hope o ka oneki oluna, ua pakluin a kaupale loa ia mai, i hoomakaukauia i na mea eha e pale i o a ianei iloko o ka manawa i aw ia mai, ua onia mai ka na pake e oni i o a ianei me ke kani ana a na hu@a uwepa.  I ka wano i ai kokeia ai e pii mai na pake, ua ulu ae kekahi haunaele manwaena o na pake a me kekahi mau luina moku, a o ka hopena o ia, ua lele aku la kekahi mau pake he 18 a kuho ana iloko o ke kai.  La lakou i kaawale loa mai ai iwaena o ka moana Pakipika, nalowale loa aku la hoi ka aina mai na laka aku, make iho la ka manaolana o na pake Kauwa no ko lakou hookuuia a pau pu hoi ko lakou manao e lele aku maluna o  na lunia moku, a nolaila, akakuu mai la na manao o na pake Kauwa no ko lakou hookuuia a pau pu hoi ko lakou manao e lele aku maluna o na luia moku, a nolaila, akakuu mai la na manao o na pake, a paupauaho iho la.  Ike kokeia, he kupono lakou ke hookuu wale ia, a ua haawiia aku la na kiaha piula, i loko olaila kahi ai a me kahi wai w ana kaulikeia ai no lakou.  Ma hope o ke kaupaona akahele ame ke anaa pono anaa, ua maopopo ia makou, ua haawiia na pake i hookahi paona laiki ma@a no ka la, a hookahi paina wai.  O kekahi poe pake, aohe no i pau loa ka lakou mau wahi dala ohi mua i lawe ai i Kina, nolaila, e uliuli ana no ma na wahi pakeke,  I ka wa a na pake i hiki ole loa aku ai e hoomanawanui i ka ka make wai, ua kaikai ae lakou i ke dal@ i kumukuai no ka wai, i hooma@uia manawa haawiia aku la ke kiaha wai, a laweia ae la ke dala. 

            Ua hoipa pinepineia lakou mai ka 12 kaula a hiki i ka 24 i ka manawa hookahi, ke loaa ka hewa.  O na kiai, pekupeku pinepineia na pake, a kaniuia na poo.  Iloko o ia mau ka o ka holo ana mai, he 25poe make maluna o ka moku.  Ua hoike ae ka puka waena mai, ua nui loa.  Mai kana  olelo pnoi ae, eia no ia: "Aole loa e hiki ia oe ke keiei aku ke poo ma o aku o ka puka nui i hookahi minute me ka luai ole." O ka nanainoa o ka moku a me na pake i ke ku anaa mai ma ka nuku o Mamala, he ino loa.  O keia a makou e kamailio nei, oai no ka ike o kekahi keo@imana i hahai maluna o ke kau no na makahiki he nui. 

            Mailuna mai o ua moku la.  Ua hooleleia @ he kanaha kumamakolu mau pake ma ka nei o Honolulu, ua hele a malule a na @ e, "i loa i ke ahe a ka makani," wahi kahiko. 

O ka helehelena o kela mau pake he 43 i hoopaeia mai ai, ua hoike mai no ia i ke ino o ka hanaia ana maluna o ia mau kino kanaaka, a he mea kupono i na Kar@siano oiaio o keia anaiana, ke hohola aku i na kokua ana maluna o ia poe. 

            Ma ke kakahiaka o ka la 26 o Augase, ua pahola ae la ka lohe, ua hoonohoia aku la he 42 pake ma ka Hale mahope iho o Lepekaholo mai keia moku mai; a no ia lohe ana, ua imi iho la kekahi kamaaina i maheleolelo kupono, a hele aku la i kuhi o na pake e waihoia ana.  I ke komo ana  aku no, hoike e mai no ke ano aloha elw o ko lakou malama ia anaa.  E waiho kualaiia ana kekahi o na pake, e kali ana o ko lakou holoiia aku, oiai, aohe e hiki i kekahi o ia poe ke hapai ae i na lima, aole hoi i na kuli ke poi ae, na hele a laau.  O kekahi poe iluna o na lima o na kanaka, a e hookomoia ana i tabu wai e honuauia ai.  I ka weheia ana ae o na kapa aahu o kekahi poe, e kakau mai ana no ka moali o ke kaula o na manw i hiliia ai.  Hookuhi o lakou i make iho a kanuia.  He 12 o lakou e kali ana no ko lakou manawa hope, i loohia i na mai piva moku a me ka mai nakulu o ka opu oia ka hi.  He 2 i hapopo na maka. 

            Ua ninau aku ka maheleolelo pake in a paha he mau poina a pilikia kekahi ia lakou i holo mai ai,  a in a paha he makemake lakou e hoi hou i ka moku.  Ua hoole mai lakou, aole malemake e hoi hou iluna o ka moku.  Ua hoole mai lakou, aole makemake e hoi hou iluna o ka moku.  Ua ninau hou ia aku lakou in a paha he makemake e noho ma ka aina nei.  Ua haawi mai lakou i ka ae.  Ua hana aku ka lono i ka maheleolelo, e hai aku i na pake he hiki no ia poe pake ke noho maanei; aohe kanawai o ka aina e kono aku ai ia lakou e hoi i ka moku.  I ka ike ana i ka pioloke o na pake a me na kanaka Hawaii e kumakaikai ana a me na koikoi mai a na Agena e hoihoi hou i ko lakou wahi hookauwa kupaa, a kahi hoi a make e alualu ana, ua hoomalielieia ka hoonioni ana ae e haunaele a e ohumumu paha.  I ka lono ana o na pake kalepa o keia kulanakauhale i na ino i hoauamoia iho maluna o ko lakou i kahi o na pake i houluuluia ai, a iloko o ka wa pokole, he 30 o na pake i laweia aku ma na wahi kaawale.  I ka auina la iho, o ka 12 mai loa i koe iho, ua kauoia ae lakou maluna o na kaa.  Ua manaoia, o ka hookakaawale ana ia lakou, he kumuia e oluolu ai, a e kanahai mai ai ka make e haihai ana mahope o lakou.  No ka mea, ua kukala ae ke Kapena moku, aohe on a manao nui ke haalele iho i jeia mau kanaaka, oiai e make ana  lakou mamua o ka pae ana aku i Kalio. 

            Ua awiwi aw ka poe e imi ana  i ka pono o keia poe pake, i ka ike anaa aku i ke Kuhina o Ko na Aina e a me ke Kokua Lunakanawai aluna o ka A@a Hookolokolo Keikie e pii loa ana me na Agena o ka moku, a no ko ka poe aloha pake hoomaopopo ana, o ka makaheli nui a kela mau luna aupuni, maluna o na "haku" ua noonooia kekahi kumu e hoopaa ai i ka moku. 

            Ma ka la 29, ua k@a o Kauka Makalu e lapaau i na puke he 26, a ua loaa ia lakou na maha i keia manawa.  O ka poe a pau i kanalua no keia.  He pono no ia lakou ke kamilio me ke Kauka.  He 12 o na pake i laweia e malama e kekahi pake waiwai, a ma ka la 30ae, ua waihoia aku ka malama i kekahi wahine, a ua hoihoiia he 4 o lakou i ka Halemai Maiwahine.  Na na pake kalepa e uku i na lilo o ia poe.  He 3 o na pake o keia makou i make, aku in a paha ua make keia ma ke ano "lawe ola," mamuli o ka imi ana a kekahi poe kuu lanakila aw, alaila ke waiko nei ia e hookolokolo  ia. 

            He mea malihini nae ma na aina kuokoa a pau, o ka imi ana o kekahi poe e hookuu ae i ho ke kanaka lanakila, ke kapaia ana aku ma ka inoa hoohenehene. 

            I mea e loaa ai na lanakila, ka hooluolu a me na lapaau ana, ua kokuaia mai la ua poe pake la, e na kanaka o na lakui ano e ekolu, oua, hookahi mai ka aina mai Amerika, i koi e hookuuia ko lakou mau kupee o ke kauwa kuapaa, a hookahi mai ka aina ma o Beritania, ka mea nani i wahi ae i ko lakou mau eha, a haawi aku i na hooluolu ana me ka hauna ole.  "Owai la o keia mau kanaka ekolu kau e kapa aku ai he hoalauna no ke kanaka i haule mawaena o na powa?"

            Aole makou i manao e hoomahuhua loa aku i keia kumu, i mea e hoopioloke ai i ka naina a me ka huhu o keia anaina a me na @aina e ae.  Ke waiho nei makou i keia kalepa kumaka umua o na manao hoopono o ka lehulehu me ka makou ole i na hoahewa mai a hai.

 

He aha ka waiwai a “Ke Au Okoa?”

 

 

            He mau pule aenei I hala, ua hoopuka ke Kokua mua Lunakanawai Kiekie o keia Aupuni Hawaii, I kana olelo hooholo kue I ke Kanawai o na Haku a me na Kauwa e paa nei ma ko kakou mau @ukeKanawai, e hoapono ana I ko ka lehulehu noonoo no ia Kanawai. Ua kali makou me ka manao, e hoolahaia mai ana maloko o ka nupepa “Ke Au Okoa” iloko o keia mau pule aenei I hala, no ka mea, he kanawai ano nui, a he olelo hooholo ku I ka pomaikai o ka lahui Hawaii, me ka manao he poe hoikeike mai ko kakou mau luna aupuni ia kakou Hawaii, aole nae I hoike iki mai “Ke Au Okoa.” Ua manao paha ua nupepa la, o kana I hoike mua au ma kona mau kukulu manao, e kokua ana I ka pono o ke Kanawai o na Haku a me na Kauwa, oia ka olelo mana, mamua ae o ka mana o ka olelo hooholo a ke Kokua lunakanawai mua, a no ia kimi ke popopulu mai nei me ka ekemu ole mai. Ina aoleia, alaila, he hilahila o hoimai kana mai olelo kukahekahe mamua, e hou I kona noonoo a poha a eke au. Ke ninau nei makou I na makainana, O ka waiwai anei ia o ka nupepa “Ke Au Okoa,” o ka huna mai I ka hookoia ana o ko ka lehulehu manao, a I hoike ole ia e ia?

 

 

Ke Kahua Kaua ma Europa.

 

 

            Ua mamina loa makou, I ka loaa ile ia kakou o ke kii o ka palapala aina o ke kahua Kaua mawaena o Parani a me Perusia. Ina, he palapala aina maopopo kekahi, ina ua moakaka lea I ko makou poe heluhelu kahi a na Puali kaua nui elua e nee nei a me na wahi I houka muaia iho nei na kaua. Ke hooikaika nei makou ma keia wehewehe ana, a apo aku I na mea e moakaka ai, a malia paha, o loaa ia oukou kekahi ike.

            Ma ka aoao hema o ka muliwai Reine, oia ka aoao o Farani, eia na kulanakauhale nui o Farani o Meza, Kionevile a me Foabaka. O ke kulanakauhale o Meza, aia oia ma ka huina o Moselle a me Seille. O keia kekahi o na wahi paa pono o Farani I na papu. Aia maloko ona he 65,000 ka nui o na kanaka. Ma ka lono hope, aia malaila o Napoliona @e kona mau puali koa kahi I hoouluulu ai no ke kaua nui e hooukaia na mawaena o na la 12 a hiki I ka 15 o Augate. I ka makahiki 1728, he wahi kaona ole loa ia, I ahona I na wahi alanui oololi I piha I na lepo, a I kapili kupono ole ia. Mahope iho oia Manawa, ua hooui loa ua wahi kulanakauhale la a ua hoakeaia na alanui a me na hale hookolokolo, ua loaa na uapo maikai I kapili pono ia a ua hamama na wahi holoholo maikai. O na hale, ua kukuluia me na pohaku wale no, ma ka eha hale ke kiekie. O ka nui o na Hale, ua hoopili pu ia mai no na mala pua. O kekahi o kona mau alanui ma ka aoao akau o Moselle, he pali kuhoho loa a hiki ole na kaa. Ua hoopaaia oia ma kahi oololi. O kona mau kia hoomanao na halepule a me na Hale noho o na Moneka, ua kukuluia iho I mau papu ikaika, a no ia ano, aia I 120,000 koa e hoopuni ai ia kilanakauhale, alailai komo io aku iloko a puka aku. Ua paa keia kulanakauhale I ka pa ia a puni, a aole no hoi I lawe iki ia mai kona wa I paa ai. O na wahi e hiki mua aku ai I ke kaona, ua pale ia mai I na papu elua a me kekahi mau ano alalai e ae. O na papu elua ua kukuluia e ka mea kaulana o kela wa, Cormontaigne.

 

KEONEVILE

 

            O ke kulanakauhale o Kionevile, oia ka lua o na kulanakauhale ikaika o Farani, e pili koke aku la me Garemaina. Aia kona kulana ma ka hema o Moselle, a ua kokoke aku I Reine, aka, ma ke kulana o na koa, aole no I emi iho malalo o Meza. O kona mau papu, ua kukuluia me ka paa loa a me ka ikaika, aka, o kahi kaona ponoi, aohe no I nui wale aku, I ahona I na wahi kuamoo e moe ana a me na wahi hale hookolokolo. Aole paha he kulanakauhale ma keia ao, I nui na haku e like me keia. I ka 1443, ua lilo I ka poe Sekone; I ke Duke @ Boagogune (Bourgogne) I ka 1514. Elua mau makahiki mahope iho, lilo I ka Moi o Hunegari me Bohimia: a mai ka 1467 ahiki 1477 I na Duke o Boagogune; mai ia Manawa mai a I ka 1599 lilo I ka ale emepera o Hapaburo (Hapsbourg;) mai ia wa mai a I ka 1543, lilo I na Moi Sepania, alaila, lilo loa mai la ia Farani. I ka 1814, ua hoopuniia ua wahi kaona la e na koa Perusia, aka, ua kipakuia aku  lakou I hope me ka make nui.

 

FOABAKA

 

            O ke kulanakauhale nona keia ino, he wahi maikai ia. Ke ku nei oia ma na aina o Moselle, e waiho kahelahela ana ma ke kula oluolu o ke kumu o ka mauna I kapaia o Solobeca, (Schlossberg) o kona mau alanui, he ololi a kekee ka moa ana. O kona kulana, oia kekahi o na kowa a na kulanakauhale nui o Geremania e komo kahe a wai nei iloko o Farani.

 

            O ka nupepa Gazette o Ladana, oia ka nupepa kahiko ma ia aupuni. Ua hookumuia ma ka makahiki 1665, a mai ia Manawa mai a hiki I keia wa, ke pa@ia la no ua nupepa la. Aia ma ka Waihona Buke o ka Ahaolelo, no buke o ia nupepa mai kona hoomaka ana mai.

 

 

Na puali Kaua o Farani a me Perusia

 

 

            Ua hoike mai kekahi nupepa Beritania ka nui o na koa o na Puali Kaua o keia @ aupuni maluna ae. I ka makahiki 1868, @ hoala hou ia na koa o Farani, a ua hiki @ ha heluna I ka 800,000; a ua mahalo @ kou malalo o ka papa koa ku mau a @ pualu. I mea e pakui aku au I keia, @ 550,000 mau koa kiai Lahui, oia hoi, @ kokua ana I ke pale ana aku I ka palem@ na, na kapakai a me na papu. O ka ikaika o ka Puali Koa o Farani no ka malama @ I ka aina ke hoalaia, he 1,350,000. He @ io inoa o ka heluna keia, he kaua nui ka @ pena. Ua maheleia na koa ku mau pene.

Na Ahaolelo    -           -           -           -           1@

“ Koa hele wawae       -           -           -           252, @

“ Koa Kaua Lio           -           -           -           62, @

“ Koa pu-kaa   -           -           -           -           39, @

Poe ana-aina -  -           -           -           7, @

Puali Koa Kokua         -           -           -           24, @

Na Koa o na Poo Aupuni        -           -           15, @

            Huina Pau                                           404, @

            Ma ke poo o na Puali Kaua o Farani @ ewalu mau Alihikaua nui, a o ko lakou @ ino Couna Vaillant, Count Bara@ d ʻ Hilliers, Couna Randon a me de B@ F. C. Canrobet, M. E. P. M. Me@ (ke Duke o Magenta) C. F. Forey, F@ Bazaine: Ua maheleleia ka Puali Koa o @ rani ma na puali okoa ehiku.

            O ka nui o na papu o Farani, he @ mailoko mau olaila, he S papu o ka @ akahi. Eia na kulanakauhale paa @ Farani: Paria, Laiana, Saraboro, M@, Lillie, Toulon, Brest a me Kereboro. O@ lilo no na papu o Farani, he $40,000,000 hiki mai I ka 1868, ua hooliloia no na @ o Kereboro he $34,000,000.

            O ka heluna o na moku Kaua o F@ ma ka la 1 o lanuari 1870, eia no lakou @ lalo iho:

 

Na Mokuahi Hao                    he 55 na pu      1@

“ Mokuahu Hao ole                 “ 233   “          2@

“ Mokuahi Huila aoao “ 51     “          @

“Moku pea                              “100    “          @

            Huina pau                    439                  4@

            Mawaho ae o keia heluna, he ewalu @ mokuahi hao me nap u he 68 a me 23 @ kuahi hao me na pu 144 I kapiliia.

            He mea manao wale ia aku, mahope o ka weheia ana o ke Kaua, e hiki ana koa ma ka aina a ma ke kai, I ka 1,450,000. O ka heluna o na kanaka o Farani @ 1,866, he 38,067,064, nolaila, me he mea he koa mailoko mai o 25 kanaka.

 

NO PERUSIA

 

            O ka Alihikaua Nui o na koa aina a ka moana o Perusia, o ka Moi Uilama @ no. O kona ukali poo, o Generala Mo@. O ka huina o na koa ku mau, he 520,000, aka, ina e heluia na koa ku i ka wa, a@ e hiki an aka nui o na koa I ka 1,200,000. Ua mahelena ka puali koa nui, ma ka p@ ekoa ahiku, a I oleia, ma na mahele nui @ lalo o na Generala Penei:

            Nawahi hoomoana                                          Na Au@

Ma Koenigaberg                                 o Gen. de Manteu@

“ Stettio                                               “ Ferederika Ui@

“ Balina                                               “ Ferederika Kale@

“ Magdebourg                                     “ de Alvensteben

“ Posen                                                “ de Steinmetz

“ Breslau                                             “ de Tumpling

“ Munster                                            “ de Zastaw

“ Coblentz                                           “ de Bittenfeld

“ Schleswig                                         “ de Manstein

“Hanovera                                           “ de Voigts-Rh@

“ Cassell                                              “ de Ploua@

            O ka Alihikaua o na puali koa ka@ Keiki Alii Augustus o Watemabug @ nui o na papu o ke aupuni, he 29; a @ ko mai olaila, he 5 papu o ka Papa @.

            O na moku kaua o Perusia ma @ Balatica, eia no ia:

 4 moku hao,               -                       -                       49 @

 9 moku nui a auku ilei iho,                 -                       202 @

23 moku lawe ai,         -                       -                       54 @

 1 moku heihei,            -                       -                       2 @

 3 moku ma ka aoao na huila, -                       15 @

59 moku pea,               -                       -                       315

99 moku,                                                                     687

            Ke pii mahuahua ae nein a aumok@hu. He 2 mau moku nui o Perusia Renowa a e Ka Moi Uilama. O ka @ na tona o ka moku mua, he 7,500, @ ikaika o kona mahu, ua like me ka @ na lio he 1,200. O kona mau pa@ manu pu, pa 11 unuha ka manoanoa, 6@ 96 iniha ka manoanoa; he 12, pa 24 iniha @ noanoa. O ka nui o na kanaka, he @.

            O ka moku Moi Uilama oia ka o@ au-moku o Perusia. O ka ikaika @ mahu, ua like me kaikai o 1,150 lio@ nui o na kanaka, he 600. He 23 ha@ kona mau pu nui, I pakuiia me K@ kapilina keia moku no ke Suletana o T@ , aka,  no ka hiki ole iaia ke uku, ua ha@ iloko o na lima o Perusia.

            Ma ka la 31 o Maraki 1870, ua lo@ Buro Imi Hana o ka Ahahui Opiop@ kako, he 5081 mau kane ua a mau w@ ui e hoohanaia ai I haawiia na hana. @ lono mai o keia heluna, he 1,119 @ Amerika; he 479 he mai Beritania @ 497 he mau Geremania; he 1299 @ Irelani; he 510 he mai Suekena; @ he mau Norewai; he 210 no Denema@ he 118 no Farani; he 21 no Wale@ no Italia; he 66 no Canda; he 46 @ lahui e ae, a he 388, aole I maopopo @ kou mau aina hanau.

            O ka avariga o ka aie aupuni ma@ ke poo o ke kanaka hookah na Amerika Huipuia, he $71.43. Ma Beritania @ hoi, o ke koikoi o ka aie aupuni ma@ ke poo hookahi, he $ 134.89. Pehua a @ ka hoohalike ana maluna o ke poo ho@ ma Hawaii nei.