Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 46, 12 November 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LAKOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LAKOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.

“Kahaha, kakahele loa aku la ka hoi au imua mai poina hoi o hope." Ia Kahelekulani hoi e hookohi ana i kana makahiapo, uwa mai ana ka pihe o waho e hooho ana, ka waa ula e ! ka waa ula e !! a pela no lakou i hookanikani pihe ai a hiki wale i ka pae ana mai o ua waa nei, a ninau mai ana ia Kamaakamahiai, a kuhikuhi aku la no hoi ka poe kamaaina, aia i Kauai. i ko lakou la lohe ana aku aia i Kauai, lilo loa iho la ia mea i mea kaumaha i ko lakou manao, me ka olelo mai, kahaha ! pau no hoi ka moana i ka huli ia i ka makua ou la e Kalani, pau mai nei o Maui, a kau mai nei kakou i Oahu nei, a ke kuhi loa ia nei no i Kauai, a heaha la hoi, e hele no kakou a hiki i ka loaa ana o ko makuakane la e ka haku, a pau ae la no hoi keia mau olelo a lakou, ia manawa lakou i ninau mai ai, auhea la o Olopana ? aia no i ka hale wahi a kakamaaina aku, i mai hoi lakou la, e aho makou e moe apopo makou hele, a ae ia aku la ia olelo e ka poe o ka aina, a lele mai lakou a kau i kahonua mai luna mai o na waa, a kaikai ia mai la he wahi hale uuku mai luna mai o ka pola o na waa a ku ana i uka. A lilo iho la ua wahi hale nei i mea haohao loa na ke Oahu, me ka hele maoli aku no a kokoke a ninau aku la, he hale aha keia? hai mai la ua poe Hawaii nei, he hale ia no ko makou haku aia no iloko kahi i moe ai, a hoi aku la lakou a hiki i ka hale. a komo no hoi lakou nei iloko o ka hale, o ka wa no ia i oili mai ai o ke keiki a kakou i olelo aenei, a hemo ke keiki, akahi no a weheia aku ka puka o ua wahi hale uuku nei, i hapai ia mai ai mai luna mai o ka waa, a puka mai la he keiki i oi ae o ka ui a me ka nani, a hele ana i waho. “O keia keiki a kakou e ike ae la la ea, o Kaaeamoku no ia, ke keiki a Kamaakamahiai me Kapaiaala. Ke kaikamahinea Nalualele ke'lii o Hawaii, e imi ana i kona Papa." Auwe! mai paia hoi ke poo la e kuu haku, a ku no hoi ua keiki nei i waho, ia wa i ninau mai ai o Keauka penei: nawai keia keiki ? hai mai lakou la, na Kamaakamahiai me ia nei (Kapaiaala) a pau ae la ka manao kanalua o keia poe a pau loa, a noho aku la lakou me ka hookipa maikai loa ia e na kamaaina alii, a hiki i ko lakou wa i kau aku ai iluna o ka waa, a i ka wa nae hoi e noho pu ana me Olopana ma, , ua lilo o Kaaeamoku i mea makaikai nui loa ia e ke Koolau a puni, a ua lilo ia i ; mea kaao mau ia i ka waha o na mea a pau loa, no ka ui a me ka nani, iloko oia mau la e noho ana i Koolau, ua na na aku o Keauka i ka ouli o ua keiki nei, a ua ha-hai aku no hoi ia e like me kana ike i loaa ia ia, me ka olelo aku, he keiki nai moku keia keiki, he koa, he ikaika, a he keiki keia e ku ana i ka moku, ina he wa kaua keia, pela kana (Keauka) ha-hai ana i kana ike, a hala aku la lakou la, ia wa i ninau mai ai o Keauka ia Olopana, owai la ka inoa o ko kuakahi ? pane aku o Olopana, i kuu manao ea o Keakaoku, no ka mea, ua loaa ia'u ka hihi-o, a ua ike aku no au i ke aka o ka laau a kuu hunona, nolaila, oia no ka'u inoa i manao , ai, ke pono nae ia i kou manao, no ka mea, ; eia noau mau kau mau kuhikuhi, mai mua i loihi loa mai a hiki i keia la, ina no oe ua ike he hewa ia inoa ea, ua pau ae la no, ina no hoi he maikai, o ko'u olioli loa no ia o ke kapaia no o Keakaokalaau a kona kupunakane nana mai ia, pane mai no hoi o Keauka, he inoa maikai loa no hoi ia, aole au e hoole aku ana ia inoa, o ka inoa iho la no ia, a holo ae la ka inoa o ka hiapo a Kahelekulani, o ka wa no ia i hao aku ai o Keauka i kana hanai a noho aku la i kai o kahi a kakou i olelo mua aenei, a o kona wahi no ia i hanai ia ai a nui a kanaka maikai, me ke ao ia i kekahi hana ike. Oia hoi ke puhi pu'a oe-oe, a ua kaulana loahoi o Keakaoku i ke akamai i ke puhi ana o ka pu'a, a no ke akamai loa o ua keiki nei, ua kena ia na kahuna kuawaa e pii e kalai i pu'a na ua keiki nei, a he aha la ia i ; na kahuna ke pii la, ke pinana la i na kuahiwi i ka laau kupono e kalai ai i mea lealea na ka moopuna kuakahi a Olopana, ua lewa na kuahiwi o Oahu nei i ka huli ia e na kahuna, aole wahi mea a loaa iki, a no ka loaa ole ana o ka pu'a, nolaila, ua kukala ia o Koolau a puni e huli i pu'a kamani, a i ole ia i ohe paha a i mea e ae paha, a ua hooko no na mea a pau ia olelo alii, ua hele na kane a me na wahine e huli, a loaa aku la keia hele mai ana me ka niu, e lawe ana i pu'a na ke alii, ua hana ia no ua niu nei a maikai, mai Waianae mai ua kanaka nei, o ka hele aku la no ia ua kana-

ka nei a hiki ana i Alele, a haawi aku la i ua pu'a nei ana i lawe mai ai, a loaa aku la ia mea i ka ua keiki nei, o ka hoomaka ae la no ia e puhi, a i ke kani ana o ua pu'a nei i Alele, ua lohe oluna o Nuuanu a me lalo o Kualoa, a ua lilo ia mea kani i mea uluhua loa i ka manao o na kanaka i lohe i ke kani o na mea nei, a ua lia mau ka po a me ke ao, me ka manao e loaa aku ke kino o ka mea e kani ana, aole nae lakou i halawai mai me ia mea kani, no ka mea, aia wale no i ke ahiahi poeleele e kani aku ai ua pu'a niu nei, aka, oia rnea kani o ke Koolau, i kekahi ahiahi hoi hookani aku la ua keiki nei, penei ka hookani ana : Ua lai-e !ua lai ke kaha o Koolau, I ke kaomi a ka makani kehau, Moe malie ka ale i ka moana, Ua kapu Mokapu i ka malua, Ua kapu Nuuanu he Kolowalu, Aheahe ka leo o ke Kahuli, Ioio ka leo o ka hekili, E Kahele e, e Kahele, E Kahelekulani e, Eia au la o Keaka, O ka leo kapu a na lani, Keiki leo hano i ke kaha o Koolau nei la, Owau— ia. Ma keia hookani ana aua keiki nei, ua hai aku oia i kona inoa a me kona ano, oiai aohe ona leo, he ole loa no, maloko wale no o ka puʻa kana mau olelo, a ma keia kani ana no hoi i lohe mai ai kona Mama i ka hai mai i kona ano a pau, aka, aole no i pau loa ko Kahelekulani kanalua no keia mea kani i hea mai ai i kona inoa, a no kona kanalua loa no, nolaila, hoouna aku la ia i kona kahu ponoi, e hele e ninau pono aku ia Keauka ma no keia mea kani, aohe no hoi he leo hoole mai a ke kahu, a hele aku la ia a hiki i kai o Mokapu, mahamaha i mai la no hoi o Keauka ma i ka hiki ana aku o ke kahu o ke alii, me ka hookipa maikai loa ia aku hoi o ua wahi kahu nei o ke alii, a liuliu iki iho no hoi ka noho ana iho o ua wahi kahu nei, hoomaka aku la ia e ninau, i hele mai nei au e ninau aku ia olua, no ka uluhua loa o ke alii wahine i keia mea i kani aenei, nolaila, hoouna mai nei ia'u e hele mai au e ninau pono, nawai la keia mea kani ? ekemu mai la o Keauka, na ka hiapo no ana, na Keakaoku, ina oe e makemake e lohe i ua mea kani la ea, alaila, e hele ae au e olelo e hookani mai i lohe oe, ae aku la no hoi ua i wahi wahine kahu nei, o ka puka aku la no ia o Keauka hele ana a ku aku la ma ka puka o ua hale nei o Keakaoku, a pane aku la, i hele mai nei au ia o Keakaoku, e hooi kani ae oe i ko mea kani, i lohe mai hoi ke kahu o ko makuahine, aia la i o maua la, o ka manawa no ia o ua keiki leo ole nei i hopu ae ai i ua pu'a niu nei a ani peahi aku la. Ua lai—e !ua lai ke kaha o Koolau, I ke kaomi a ka makani kehau, Moe malie ka ale i ka inoana. Ua kapu Mokapu i kamalua. Ua kapu he Kolowalu, Aheahe ka leo o ke Kahuli, Ioio ka leo o ka hekili, E Kahele, e Kahele i E Kahelekulani-e, Eia au la o Keaka, O ka leo kapu ona lani, Keiki leo hano i ke kaha o Koolau nei la, Owau —ia. A i ka lohe ana o ia wahi wahine nei i ke kani a me ka lealea maoli o ka hana ana mai a ua lani nei, o kona ku koke ae la no ia a hoi ana iloko oia pouli o ka po a hoea ana i na hale, i loa no a komo aku ua wahi kahu nei, o ka ninau koke mai la no ia o ua alii nei, ea, ike pono loa aku nei oe i ka mea nana ua mea kani nei ea, ae aku la no hoi kahi kahu, ia manawa no i puana ae ai o Kahelekulani i keia mau lalani mele aloha i kana keiki, penei : Aloha wale ka leo ua makani, Ka leo heahea o ka ua Apuakea, Ehea ana ike ao makani kualau, Mapumapu aloha i ka lawelawe malie, Hoa'loha ke kino ka maka oka ohia, Ka ulupewa makani halaoli, Ke heahea mai la ike kaha lauhoe, I ka lauhoelauhoe a ka manu-e, O oe ia—e a o oe no—e. . A pau keia mele a ua wahine nei oka nani a me ka maikai, ia no i pane ae ai oia i i kona kahu, e kii aku i ka poe kahu kane e hele mai e auamo iaia i kai o Mokapu, a hala aku la kahi kahu, hapai hou ae la no keia i ke mele, penei: Eia au a hiki aku e la malie, E ka onohi ula i ka maka o ka la, Ka liko pua hoi oka lama kopii, I ku no a pua i ka nahelehele, O ke ano oka laalaau ka'u i ike, O ka leo o ka manu ai pua-noni, E kikiko'u ana i ke kaha o kaupea la, O oe owau pili kaua-e, e pili-—no. I ka pau ana ae la no hoi o keia oli ana, i halulu ana na kahu kane me ka manele e auamo ai i ka lakou mea nui o ka lakou aiii, a makaukau no hoi ka manele, a kau ana ua wahine alii nei iluna o ka manele, o ka hele aku la no ia a hiki ana i kai o Mokapu, i a ma ke kua ponoi iho no o ka hale kahi e noho ana o kana hanau kama, kahea aku la ia ma ke mele i kana keiki, penei : Auhea wale ana oe e ke aweawe lehua, E ke kihi lau aala o ke kiele. Ka maka upolu o ka lehua i ka ua, Nonohe wale i ke kehau kakahiaka, Ke hoopuluia mai la e ka naulu, Pulu aku la paha a'u pua i ka uka, 1 ka lawe kaiele ia e ka manu-e, Eia wau la—e.

A lohe no hoi ke keiki i ka leo o kona makuahine, apakau ae la ia i kana pu'a, a ani peahi ae la. O oe ia e Kahele, E ka wohi kapu o Haena, Ke kuhi aenei no wau, He mea e la mawaho, Eia no ka o oe-e, Owau hoi. A pau ia mau mea i ka hana ia, hoohiki loa aku la lakou nei i kauhale, a hookuuia iho la ua pua nei o ka hilu ilalo, a komo aku la iloko, a ike mai la no hoi o Keauka ma i ko laua luhi mua, wehe ae la laua i ka pili o ke a luna a me ke a lalo o ko laua mau waha, a uwe helu mai la me ke kapalili e kaa ana ilalo, e kulapu ana iluna, e oni ana i o ianei. A pau no hoi ka lakou ku-o ana, a uhai aholo aku la lakou ia koena po i ke ala ana a hele ana i ke ao, a i ke ao loa ana mai no hoi, o ka wa no ia o Keakaoku i hele mai ai a noho i ka uha o kona makuahine me ka paa no o ka lima o ua keiki nei i ka pu'a, a lalau ae la i ke poo o ka makuahine, a huki iho la a honi, a kuo hou ae la ka makuahine, oiai akahi no a hui kino laua me ke keiki mai ka hemo ana mai a hiki i keia la a laua e hookulukulu wai-maka nei, a pau no hoi ka uwe ana, hapai ae la ka makuahine i keia mele inoa o kana keiki ma ke oli ana ae penei : Anoano ka la a ke aloha i hiki mai ai, Ka nihina mai a ka moe io'u nei, Wehe mai ana i ka poli me he ipo la, Ko ana ka hanu ala o ka Mokihana, Ka hanu wai-anuhea i ke koekoe, Aala kupukupu ka uka o' Malamanui, Hiolani ke oho o ka mauu i ka makani, He kino u-i aa o ka malualuakele, He kino he a-a no ka laau-e a—e, Hoolaau ana ke aloha i ke kino, Koi ana iaʻu e hele maua, E pii no au a kau iluna, I noho alii no no'u ke aloha—e. A pau no hoi keia mele, huli ae la oia a olelo aku la ia Keauka ma, aohe paha he leo o ka haku a olua, ae mai la o Keauka ma, ia wa i ani peahi ae ai na lima o ua keiki nei i kana pu'a, a kani mai la penei : Hoolailai ana ke ao makani. Ke ao opua i Mahele ana, Ke lualai la me Kaiolohia, Eia au la ua kupanaha, Ua lawe aku ka po i koʻu leo, Ua koe ke kunou me ka awihi, He aloha ka leo ke pane aku-e, Owau hoi. (Aole i pau.)